Rusyfikacja.
Po upadku powstania styczniowego, władze rosyjskie całkowicie zlikwidowały autonomię Królestwa Polskiego:
a) zlikwidowano instytucje polskie w Warszawie (Radę Stanu, Radę Administracyjną, komisje rządowe, a w Petersburgu Sekretariat Stanu Królestwa Polskiego),
b) na ich miejsce wprowadzono instytucje podlegające bezpośrednio caratowi:
– usunięto z ważnych stanowisk Polaków,
– językiem administracyjnym stał się język rosyjski,
– kadrę ich stanowili delegowani z Petersburga Rosjanie,
c) naczelną władzę przejął warszawski generał – gubernator, posiadał:
– władzę wojskową,
– władzę administracyjną,
– władzę policyjną,
d) zabroniono używać nazwy Królestwo Polskie a Kraj Przywiślański,
e) przekształcono Bank Polski w warszawski kantor rosyjskiego Banku Państwa,
f) włączono budżet Królestwa do budżetu rosyjskiego,
g) likwidacja szkolnictwa polskiego,
h) obowiązkowe nauczanie historii i geografii w języku rosyjskim,
i) język polski stał się przedmiotem nadobowiązkowym,
j) historię polski przedstawiano tendencyjnie i niekorzystnie, starając się zaszczepić kult cara,
k) 1869 – zamknięto Instytut Politechniczny i Rolniczo-Leśny w Puławach oraz Szkołę Główną w Warszawie, na jej miejsce uniwersytet rosyjski,
l) kult nie prawosławny (religią w Rosji było prawosławie) czyli katolicki uznawano za wrogi:
– konfiskowano dobra kościelne,
– rozwiązano część klasztorów,
Germanizacja.
Program zjednoczenia Niemiec, realizowany przez Bismarcka, nie uwzględniał żadnej autonomii dla ziemi zamieszkałych przez ludność niemiecką. Zmierzał do silniejszego ich zespolenia z Niemcami, zarówno pod względem administracyjnym, kulturowym, językowym i wyznaniowym:
a) Polacy mieli swoich reprezentantów w krajowym sejmie pruskim oraz w parlamencie,
b) Posłami zostawali najbardziej aktywni przedstawiciele szlachty i mieszczaństwa,
c) W 1871 Bismarck rozpoczął politykę Kulturkampfu,
d) walczono z kościołem katolickim:
– zamknięto seminarium w Poznaniu,
– likwidacja szkolnictwa zakonnego,
– wstrzymanie dotacji kościelnych,
e) wyparto język polski ze szkół,
f) język niemiecki obowiązkowy w sądownictwie i administracji,
g) polskich nauczycieli powysyłano do szkół w prowincjach niemieckich,
h) Komisja Kolonizacyjna:
– wykupywała od Polaków majątki (rozdzielane między niemieckich osadników),
– akcja ta służyła osłabieniu polskiego ziemiaństwa,
i) Hakata – germanizacja terenów wschodnich,
j) zakazano nauczania religii po polsku,
Galicja.
Uzyskała autonomię i samorząd lokalny w postaci Sejmu Krajowego w Lwowie – 1861:
a) spolszczenie galicyjskiej administracji i szkolnictwa,
b) mianowanie namiestnikiem Polaka – Agenor Gołuchowski,
c) polonizacja uniwersytetu i politechniki we Lwowie,
d) utworzono Akademię Umiejętności w Krakowie,
e) partie polityczne mogły uczestniczyć w życiu politycznym i parlamentarnym,
Autonomia ta była namiastką niepodległości, jednak dzięki niej zaczęło się rozwijać narodowe życie kulturalne, szkolnictwo i życie polityczne. W Galicji znajdowali schronienie działacze niepodległościowi z zaboru rosyjskiego i niemieckiego. Tutaj ukazywały się prace zakazane przez cenzurę rosyjską i niemiecką
