GOSPODARKA ŚREDNIOWIECZNEJ EUROPY

GOSPODARKA ŚREDNIOWIECZNEJ EUROPY

Rolnictwo – niska efektywność, najważniejsza gałąź produkcji; (80 – 90% ludzi); wynikało to z prymitywnej technologii;
trójpolówka – dzielenie ziemi na trzy pola (niwy): a) zboże b) ozime c) ugór;
metoda wypaleniskowa – zajmowanie obszaru, karczowanie lasu, palenie resztek, jest nawóz, dzięki temu była żyzna gleba, to prowadziło do koczowniczego trybu życia;
dwupolówka – a) zboże b) ugór
technika – prymitywna
narzędzia – motyka (socha), cep (do młucenia), żarna (starożytność – ręczne żarna), młyn wodny, wiatrak;
efektywność była uzależniona od warunków atmosferycznych itp.

Chłopi – nie byli niewolnikami, ale byli chłopami poddanymi (nie byli narzędziami mówiącymi); byli w sytuacji pośredniej (przypisani do danej ziemi, nie mogli się przemieszczać);
Trzy aspekty poddaństwa chłopów:
– zależność osobista (istota poddaństwa)
– sądowa (władzę sądowniczą nad chłopem miał jego pan – sądownictwo patrymorialne)
– gruntowa (chłop musiał płacić (świadczyć) rentę)

Własność – nie wiadomo kiedy ten termin pojawił się; instytucja związana z cywilizacją ludzką; jest bezwarunkowa i niepodzielna.
W gospodarce feudalnej własność ziemi była podzielna (chłop i jego pan) i warunkowa (pan miał obowiązek bronić chłopa, a ten miał obowiązek mu płacić za to rentę – powinność stanowa)

Trzy formy renty:
– naturalna (ustalone ile chłop miał zanieść na dwór; nie musiały być to pieniądze);
– odrobkowa (pańszczyzna) – chłop idzie na pańskie ple ze swoimi narzędziami i wykonuje całą robotę;
– czynsz (opłata pieniędzmi) – możliwe gdy mamy do czynienia z towarem, czynnikiem i pieniądzem

System pól otwartych – pole jest moje ale trochę otwarte dla innych (ma do tego prawo ktoś inny).

Rzemiosło.
W miastach pracowali rzemieślnicy. Byli zrzeszeni w „cechach” mających monopol na działalność gospodarczą. Nie każdy mógł się do „cechu” dostać. Produkcja rzemieślnicza była ograniczona ze względu na skalę, technikę. Ten kto próbował na własną rękę miałby pewne represje ze strony miasta.
Od XII – XIII w rósł popyt, a cechy krępowały rozwój gospodarczy. Powstawali partacze – pracowali niezależnie od miasta i „cechów” (byli niezrzeszeni). Pracowali na przedmieściach (jurydykach) – nie sięgała tam administracja i były to prywatne ziemie szlacheckie.
Powstało także chałupnictwo (nakład) w XII – XIII w. w płn. Włoszech, Flandrii. Pojawił się przedsiębiorca (nakładca), który zleca rzemieślnikom albo chłopom wykonanie jakiejś pracy (np. przędzalstwo) – zapłata w pieniądzach, lub w części tego towaru. Pracowali u siebie w chałupach, na swoim sprzęcie, tylko surowiec był nie ich. Więcej ludzi było zatrudnionych w produkcji (jej wzrost). Był to wyłom z „cechostwa”.
Kolejnym wyłomem była manufaktura (XVII w.). Tworzono prymitywną fabrykę, gdzie pracowali pracownicy na maszynach i z surowcem właściciela tej fabryki. Właściciel miał wszystkich na oku (sprzężyste zarządzanie) nie trzeba dowozić towaru; podział pracy (biegłość – wzrost wydajności). Upowszechniły się wtedy, gdy pojawił się masowy rynek zbytu na tanie towary dla dużej ilości ludzi. Taka produkcja mogła obsługiwać potrzeby:
– konsumpcyjne – powszechnego użytku dla ludzi (papier, skóry), produkcja na długie serie – manufaktury mieszczańskie
– państwo – armia – duża cząść armii to piechota (rozwija się broń palna) z poboru
– magnackie – eleganckie produkty wykorzystywały najemną siłę roboczą specjalistyczną oraz chłopów pańszczyźnianych, przynosiły straty – płytki rynek.

Pieniądz i początki bankowości.
Pieniądz jest tak stary jak cywilizacja ludzka. Bez niego nie można żyć w społeczeństwie. Bardzo wiele produktów pełniło rolę pieniądza (bydło, konie, muszelki, niewolnicy, złoto itd.)
Funkcje pieniądza:
– miernik wartości – co ile jest warte.
– wymiany – służy w handlu, zdejmuje zobowiązania
– tezauryzacji

Towar, który ma być pieniądzem musi być:
– trwały
– powszechnie pożądany
– podzielny

Najlepiej nadawały się do tego metale szlachetne: złoto, srebro, miedź.
Od X w. p.n.e. przyjęto używanie monet, na których jest stempel mówiący o wartości tej monety. Ma ona substancjalną wartość. Używane są na podst. umowy społecznej.
Monety lepsze są wyparte z obiegu przez gorsze ( lepsze zatrzymujemy dla siebie) – prawo Greshama.
Do XVIII w. w Europie dominował bimetalizm – waluta była oparta na złocie i srebrze (wartość złota do srebra 1:15). Raz używa się monet srebrnych a raz złotych. Występowały także banknoty. W XII i XIII w. posługiwano się papierem o pewnej wartości – początki banków. W XVI w. w Anglii złotnicy przestali zajmować się jubilerstwem i zaczęli zajmować się operacjami bankowymi (wydawał pokwitowania – banker note – banknoty), były one w każdej chwili wymieniane na kruszec – banki prywatne.
Od XVI w. zaczęły pojawiać się banki publiczne – pożyczały pieniądze władzy; często w prywatnych domach bankowych.
1694 r. – utworzona BANK ANGLII
Banki te emitowały banknoty i pożyczały pieniądze władzom publicznym. Powstały Banki Centralne (pożyczają pieniądze, przechowują bankom, kontrolują banki)

Wielkie odkrycia geograficzne i początek kolonializmu.
Do żeglowania po Atlantyku skłoniła europejczyków chęć zysku. W XVI w. nie można było trafić do Indii drogą naziemną. Już w średniowieczu istniał szlak lewantylny. Z Indii sprowadzano przyprawy. Portugalczycy chcieli opłynąć Afrykę i że dopłyną do Indii i Chin; zakładali tam faktorie. Hiszpanie płynęli cały czas na zachód; Kolumb dopłynął do Ameryki (myślano że to Indie zach.). Z Ameryki sprowadzano nowe produkty (warzywa, owoce, używki). Hiszpanie odkryli że w Ameryce jest b. dużo kruszców; przywozili je w XVI i XVII w. Hiszpania była bardzo bogata i silna politycznie. Duże ilości złota i srebra sprowadzały inflację (XVI – połowa XVII w. ceny wzrosły 4 razy – rewolucja cenowa),. Gospodarka europejska na zachodzie zaczęła rozwijać się szybko.

Rozwój rolnictwa plantacyjnego.
W Ameryce hodowano indygo, kauczuk, bawełnę itp. Jednak rdzenni mieszkańcy (Indianie) nie nadawali się do pracy w rolnictwie, wymierali z powodu chorób przywiezionych z Europy. Przywożono niewolników, jako siłę roboczą, z Europy. W Ameryce od XVI do końca XVII w. trwał handel niewolnikami (wywożono ich z Afryki; ok. 10 mln.). Anglicy wykupili monopol handlu niewolnikami od Hiszpanów. Statki żeglowały po Atlantyku, zawijały do portów i kupowano niewolników za paciorki, broń; Trafiali do Ameryki.

Reformacja.
Zwycięstwo w wielu krajach protestantyzmu (wyparł katolicyzm). Protestantyzm i wysoki poziom gospodarki pokrywały się ze sobą (z pewnymi wyjątkami – Francja). Kraje gdzie zwyciężyła kontrreformacja (katolicyzm) np.: Polska, Włochy, były słabiej rozwinięte.
Max Webber – „Etyka protestantyzmu a duch kapitalizmu” – w etyce protestanckiej zawarte są takie normy, które sprzyjają bogaceniu się, w przeciwieństwie do katolicyzmu.
Duch średniowiecza – modlenie się, ubóstwo, asceza i jałmużna. Lichwa jest grzechem.
Etyka protestancka – pracuj, oszczędzaj, bogactwo jest rzeczą słuszną, nie marnuj pieniędzy, inwestuj, bądź rzetelny w interesach.

Rozwój zcentralizowanych nowożytnych monarchii, w których panowała władza absolutna.
Powstawały w XVI w. Trzeba było się rozpychać aby istnieć (wygrywać wojny). Władcy chcieli mieć ludne, szerokie granice, liczne armie, bogate kraje.

Merkantylizm – teoria i polityka gospodarcza od XVI do XVII w. (Anglia, Francja, Prusy, Rosja).
Rodzaje:
– przemysłowy
– kupiecki
– kameralizm
Wspólne cechy:
– zaangażowanie państwa w gospodarkę
– popieranie produkcji, polityka mająca na celu uzyskanie dodatniego salda w handlu zagranicznym (wysokie cła)

Merkantylizm przemysłowy – panował przede wszystkim we Francji. Koncentrował się nad rozbudową infrastruktury, co miało zapewnić napływ bogactwa.
Merkantylizm handlowy – (Anglia), Anglikom chodziło o to. By Holendrzy nie zarabiali na handlu w Anglii. Anglia miała monopol na handel na statkach dzięki aktom nawigacyjnym.
Kameralizm – koncentrowano się na uzyskiwaniu wysokich dochodów (nakładano duże cła).

Kompanie handlowe – przedś. kupieckie, których celem było prowadzenie handlu z danym regionem (do lat 20-tych XIX wieku)

REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA (przełom XVIII i XIX wieku w Anglii)
Przechodzenie od rzemiosła i manufaktury do fabryki (produkcja masowa i fabryczna), robotnicy pracują dobrowolnie za daną umową.
Zaistniała w Anglii, ponieważ:
1. Anglia była bogatym krajem, rozwinięta gospodarka towarowo-pieniężna (przeciwieństwo gospodarki naturalnej – na siebie – wytwarzamy produkt i świadczymy usługi aby je sprzedać), stosunkowo wysoka zamożność
2. Stabilizacja polityczna i brak wojen
3. Pojawienie się przedsiębiorców 9mieli pieniądze, które pochodziły głównie z handlu zagr.)
4. Pojawienie się wolnej siły roboczej (pochodzili ze wsi – wyrzuciły ich zmiany z XVI –XVII wieku ze wsi do miasta – zmiana użytkowania ziemi)
5. Znakomity produkt (tkaniny bawełniane), na który był duży popyt. Bawełnę Anglicy sprowadzali na ogół z Indii. Parlament ogłosił dwie ustawy zakazujące sprowadzania bawełnianych produktów na rzecz ochrony rodzimych produktów (wełnianych). Tak więc ludzie zaczęli sprowadzać jeszcze ziarenka bawełny i sami przetwarzali to w tkaniny bawełniane.
6. Chłonny rynek na produkty bawełniane (dobry syst. transportowy – spływne kanały wodne). Anglia nie była podzielona granicami celnymi.
7. wolność

Etapy rewolucji w Anglii.
1. przewrót w przemyśle włókienniczym (lata 60 i 70 XVIII w.)
Etapy produkcji włókna:
– po przywiezieniu – odziarnianie
– przędzenie (z waty robiona nitka)
– tkanie (przy użyciu krosna)
2. lata 80 i 90 XVIII w. – przewrót w przemyśle ciężkim (górnictwo, hutnictwo, maszyna parowa)
Na początku opalano drewnem. Na początku XVIII w. trzeba było już importować żelazo (z powodu braku lasów). Skłoniło ich to do używania węgla (koksu); upowszechniło się to w latach 80 i 90 XVIII w.. Wzrosło upowszechnienie na węgiel co pociągnęło za sobą rozwój górnictwa.
Rozpoczęły się eksperymenty z maszyną parową, gdyż były problemy z kapiącą wodą w korytarzach kopalni (było to nagminne, więc zwierzęta nie wytrzymywały pracy; trzeba było je czymś zastąpić)
I-sza nieskuteczna maszyna parowa była nazywana „przyjacielem górnika”. Wymyślił Tomasz Newcomen, miała ona 0,25% wydajności (skuteczność wykorzystania pary). Pierwsze maszyny parowe były olbrzymie i mało wydajne.
1776 r. – James Watt – podniósł wydajność energetyczną 20-krotnie maszyny parowej (do 5%).
3. pierwsze 20 lat XIX w. – przewrót w transporcie, przy użyciu maszyny parowej (koleje, statki parowe)
Można było już minimalizować maszynę parową, więc i wykorzystywać je w transporcie (parowiec – George Fulton wynalazł pierwszy parowiec w 1807 r.)
Wynalazca kolei – G. Stephenson w 1814 r.; została nazwana rakietą i rozpędzała się do kilkunastu km/h.
Pierwsza trasa – Manchester – Liverpool.
Kolejnictwo miało wielkie znaczenie w rozwoju przemysłu – szybki transport na dalekie odległości.

LIBERALIZM GOSPODARCZY – był reakcją na to co w XVIII w. było normalne w gospodarce w Europie. Protest przeciwko zniewoleniu ludzi, nierówności stanów, przeciwko ograniczeniu wolności człowieka (w podejmowaniu działalności gosp.)
Hasło – WOLNOŚĆ SWOBODNEGO PODEJMOWANIA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZYCH. Protest przeciwko integracji państwa w gospodarce.
Ideał liberałów – system, gdzie są wszyscy wolni, panuje równość wobec prawa, szanowana jest własność prywatna.
Regulator gospodarczy – jest motyw zysku i rynek, sprzeciw przeciwko merkantylizacji.
A. Smith – ojciec ekonomi klasycznej i liberalizmu gospodarczego. Twórca „niewidzialnej ręki rynku”, która ma rządzić postępowaniem wolnych jednostek, które ze sobą konkurują.
Homo ekonomikus – człowiek ekonomiczny, zainteresowany sprawami materialnymi, jest racjonalny, sam wie co jest dla niego dobre, co należy zrobić aby osiągnąć sukces materialny.
Triumf liberalizmu przypada na wiek XIX.

ZASADA WOLNEGO HANDLU – lata 60 i 70 XIX w. w tym okresie było najmniej ograniczeń w handlu zagranicznym.
Prekursorem tego handlu jest Anglia – struktura gosp. uzależniała ją od handlu zagranicznego, eksport produktów, najwcześniej weszła na drogę wolnego handlu, redukcja ceł, zniesiono przywileje kompanii handlowej, anulowane akty nawigacyjne. Przełomowy moment na drodze do wolnego handlu to zniesienie ceł zbożowych (1846 r.). Te cła podnosiły cenę zboża w Anglii, idealne warunki dla rodzimego rolnictwa, ale złe warunki dla przedsiębiorców. Duży import do Anglii oznaczał duży eksport z innych krai.
W 1838 r. Powołano Ligę do walki z cłami zbożowymi (in. Liga Manchesterska – właściciel R. Cobden)
W połowie lat 40 – głód w Irlandii i okolicach – zaraza ziemniaczana, co było powodem do zniesienia ceł zbożowych, które zostały zniesione w 1846 r. (wszystkie prócz tych o charakterze fiskalnym). W latach 80-tych kraje inne poszły śladem Anglii.

Inne kraje zauważyły, że wszystkie strony w handlu międzynarodowym (wolnym handlu) tylko muszą się specjalizować w konkretnej produkcji (sprzedaż nadwyżek) – teoria kosztów komperatywnych. W 1860 r. Francja podpisała układ z Anglikami o zmniejszeniu ograniczeń w wymianie handlowej między nimi, była też klauzula najwyższego uprzywilejowania. Potem zaczęto podpisywać podobne układy z innymi krajami (Niemcy, Holandia). Oprócz Rosji w Europie cła przestały mieć duże znaczenie. Po jakimś czasie dla ochrony gospodarki rodzimej wprowadzono cła importowe. Był to tzw. NEOPROTEKCJONIZM.

WALUTA ZŁOTA – została wprowadzona w Anglii w latach 20-tych XIX w.; porzucili bimetalizm i oparli swój system walutowy monometalistyczny (wada bimetalizme – prawo Greshama). Największą wartość w Anglii miały emitowane przez Bank Anglii banknoty (1694 r.). U schyłku XVIII w. w Anglii obiegały banknoty, złote monety i bilon. W 1793 r. Anglia zaczęła prowadzić wojny z Francją do 1815 r. Król coraz bardziej zadłużał się w Banku Anglii; dodrukowywano banknoty; malało zaufanie do banknotów, więc ludzie zaczęli wymieniać je na złoto (do 1821 r. Kiedy zaprzestał Bank Anglii je wymieniać). Wzrost dużej ilości banknotów w obiegu spowodował wzrost cen, dlatego od 1821 r. Przywrócono wymienialność banknotów na złoto. Inne kraje zrobiły to dopiero w latach 70-tych XIX w. (brak tak dużej ilości złota).

SYSTEM GOLD STANDARD POLEGA NA:
– wielkość pieniądza papierowego jest prawie ograniczona w stosunku do ilości złota w skarbcu.
– bank emitujący banknoty jest zobowiązany do kupowania i sprzedawania na każde żądanie złota.
– wolno transferować (wywozić) złoto za granicę (złoto ma szansę stać się pieniądzem światowym)

SYSTEM GOSPODARKI GOLD STANDARD:
– zabezpieczenie przed inflacją
– duże ułatwienie w handlu zagranicznym
– automatycznie jest przywracana równowaga w obrotach zagranicznych
– powoduje powrót do równowagi przez wahania inflacyjne i deflacyjne.
Podczas I wojny światowej zawieszono wymienialność banknotów na złoto, a całkowicie pieniądz papierowy rozstał się ze złotem w 1971 r. (orędzie Niksona o $)

CYKL KONIUNGTURALNY
Pojawił się, gdy upowszechniła się gosp. rynkowa. W XIX w. cykle występowały ok. co 10 lat.
W kryzysie nie ma inflacji (także podczas Wielkiego Kryzysu w XIX w.)
W kryzysie ceny spadają, a podczas dobrej koniungtury ceny rosną.
W 1847 r. pojawił się kryzys (zaraza ziemniaczana); objął całą Europę Zachodnią. Kolejny w 1857 r. zaczął się w USA i rozlał się na Europę. Kryzys 1873 sowodował głęboki spadek produkcji (tzw. wielka depresja).
ZMIANA CHARAKTERU GOSP. KAPITALISTYCZNEJ PO 1870 R.
Wcześniej rynek był wolnokonkurencyjny a potem monopolistyczny. Zmieniła się wielkość i sposób zachowania się firm na rynku (wzrost produkcji, zatrudnienie ilości kapitału). Powstały duże przedsiębiorstwa (bo wymagała tego technologia do której potrzenby był duży kapitał) poza tym wzmagała się konkurencja (małe firmy upadały) – wolny handel, łatwy transport itp. Duże firmy musiały zatrudniać menedżerów (pomagali oni właścicielom, zastępowali go w dysponowaniu przedmiotem własności). Pojawiają się spółki akcyjne, akcjonariusze. Zmienia się sposób konkurowania na rynku (małe firmy działają w formie konkurencji doskonałej).
Kuratele – różni producenci łączą się i kontrolują wielość produkcji na rynku a także ceny.
Kuratele ograniczają konkurencję. W USA wydawane były ustawy antytrusowe przez parlament.
Trust – najsilniejsza firma ma akcje pozostałych słabnących firm (ustawa Shermana). Pojawiły się ponownie holdingi (ustawa Claytona).

II rewolucja przemysłowa pod koniec XIX wieku. Pojawiły się nowe technologie.
Rozwój hutnictwa – aluminium, która wymagała dużo energii z wody tzw. hydroenergia. Rozwój silnika elektrycznego, żarówki, telegrafu.
Petrochemia – ropa naftowa eksploatowana w latach 50-tych XIX w. Ropa wykorzystywana była w 80-tych latach do silnika spalinowego. Pionierzy motoryzacji – Francja, Niemcy. Rozwój lotnictwa – 1903 r. pierwszy lot.
Przemysł chemiczny – I-sze sztuczne włókna, nawozy 80-te i 90-te lata XIX wieku (Niemcy)
Przemysł optyczny – nowe technologie, branże i rejony.

USA zrobiły karierę, bo w latach 80-tych XVIII wieku nie było tam przemysłu prawie wcale (trochę rzemiosła). W dniu przed wybuchem I wojny św. ¼ produkcji światowej należało do USA, dalej zwiększając swój udział. Ludzie w USA byli najbogatsi. PNB 380$ per capital. Amerykanie stali się bogatsi i potężniejsi od Anglików. Czynniki:
– ustrojowy – podst. 1787 r. Konstytucja – I-sza na świecie, sztywna, obowiązująca do dziś, nienaruszona. Traktuje sprawy liberalnie – stąd stanowi to o sile USA do dzisiaj: wolność obywatelom (prócz Indian i niewolników), słowa, sumienia, pracy, zawierania umów, równość wobec prawa.
– demograficzny – Amerykanów było 4,5 mln; później nagły wzrost – w przededniu I wojny światowej – 100 mln. Przyrost ten wynikał z wysokiej rozrodczości oraz z imigracji (z Europy, Azji). Od lat 30-tych XVIII wieku imigranci poprawiali strukturę demograficzną USA – dominowali ci w wieku produkcyjnym. W USA ciężka praca gwarantowała pomyślność. Liberalizm zmusza do ciężkiej pracy, jest okrutny dla przegranych. Polityk liberalny – w USA lewicowiec. Ideał SELF MADE MAN’ a.
– geograficzny – USA mają wszelkie surowce, ziemie, różne klimaty. Miały jedną walutę i jeden rynek; nie miały ceł wew. Rynek był duży i chłonny. Przemieszczali się, zajmowali tereny a także kupowali je (Luizjana – od Francji, Floryda od Hiszpanii, Alaska od Rosji). USA są federacją – są na lądzie ale nie mają łączności. W rezultacie rozrosły się 6-7-miokrotnie w XIX wieku.

DUALIZM – płn i płd. Na północy USA rozwój przemysłu – rewolucja przemysłowa (30-te i 40-te XIX w. – przemysł włókienniczy i ciężki). Od lat 40-tych powstał przemysł ciężki. Rozwijało się rolnictwo i hodowla. Było dużo ziemi i mało ludzi. Ziemie można było zająć prawie za darmo (ustawa o osadnictwie). Gospodarstwa były wielkie (inaczej niż w Europie).
Na południu USA rozwijało się rolnictwo plantacyjne (trzcina cukrowa, bawełna, tytoń). Produkcje bawełny były najważniejsze – eksportowano do Anglii. Esport dawał 50% dochodu USA. Pracowali na nich niewolnicy. Niewolnictwo było korzystne. Na południu było 12 mln mieszkańców z czego 1/3 to niewolnicy. Niewolnik kosztował 500-700 $ a biały dużo więcej. Na północy niewolnictwo było zakazane natomiast na południu było podstawą systemu.

ABOLICJONIŚCI – ruch przeciw niewolnictwu.

Północ była politycznie nad południem. USA w I-szej połowie XIX wieku miały wysokie cła importowe, stwarzające dobre warunki rozwojowe dla północy. Nie były one korzystne dla płd., bo eksportowano bawełnę a chcieli importować wszystko inne. Te sprzeciwności miały duży wpływ na stosunki między płn. a płd. Płd wystąpiło z federacji. Doszło do wojny secesyjnej 1861-1865. Północ wygrała. 1863 – zniesienie niewolnictwa (13 poprawka do Konstytucji). Niewolnicy po wyzwoleniu dzierżawili na północy małe farmy.

Od lat 60-tych zaznacza się szybki wzrost gospodarki USA (4-5 % rocznie). Do tego doprowadził m.in. postęp techniczny – był on szybszy niż gdziekolwiek indziej. Duże zapotrzebowanie na maszyny zgłaszało rolnictwo szczególnie na północy. Rolnictwo przynosiło zyski, były duże zbiory i opłacalna hodowla. Produkty te pojawiały się na rynkach europejskich, bo produkowano masowo i tanio. Robotnicy USA zarabiali więcej niż w Europie. Robotnicy byli drodzy dlatego przedsiębiorcy woleli kupić maszyny. Stąd dynamiczny postęp techniczny.

FRANCJA gospodarka na przełomie XVIII i XIX wieku była potęgą. Ale potem stracili tą przewagę na rzecz USA i Anglii. Na początku XIX wieku była Rewolucja Francuska (1789-1799), która zmieniła Francję w rolnictwie i w sytuacji chłopa francuskiego, który nie był do końca wolny. Musiał płacić czynsz (1/2 dochodów chłopa). Był on sfrustrowany z tych powodów. Konstytucja 1789 zniosła poddaństwo. Nadała wolność chłopom, zniosła sądownictwo patrymonialne, monopole dworskie, poddaństwo. Ziemia nadal była szlachty 1793 – zniesione to prawo – konwent. Nadano chłopom ziemię na własność. Była też konfiskata majątków szlachty. Chłopi kupowali te ziemie dzięki asygnatom, które nie miały pokrycia w złocie. 1790-1795 wzrost obrotu franków 50 krotnie. Uwłaszcenie chłopów było inne niż w Anglii – inne skutki. W wyniku ogradzania w Anglii powstały duże role, chłopi poszli do miast, prod rolnicze było przeznaczone na sprzedaż. Ludzie na wsiach mieli pieniądze. We Francji było inaczej – chłopi nie chodzili do fabryki, bo im się nie opłacało, lepiej było siedzieć na wsi, stąd na nich siedziano. Gosp były małe, chłop co wyprodukował to skonsumował, nie musiał kupować. Stąd przemysł się nie rozwijał.
Rewolucja w 1791 r. zniosła ograniczenia przemysłowe – wolność przemysłowa. Zniesiono też cła wew, które utrudniały rozwój przemysłu. W 1791 uchwalono prawo zakazujące związków zawodowych.
Po rewolucji była epoka Napoleońska. Napoleon podporządkował wiele państw pod Francję. Stąd tam panowały takie same zasady jak we Francji (Belgia, płn. Włochy, zach. Niemcy, Hiszpania). Zniesiono w tych krajach poddaństwo chłopów jak i we Francji. W Europie wsch. była nadal gospodarka folwarczno – pańszczyźniana, był to anachronizm w porównaniu z Europą Zach.

KODEKSY NAPOLEONA – 1804 Kodeks cywilny – Kodeks Napoleona. Gwarantował wolność osobistą jednostek, równość wobec prawa, ochrona własności prywatnej i wierzyciela, prawo do rozwodów. Kodeks ten upowszechnił się w wielu krajach, także w Polsce. Po Napoleonie znowu była monarchia. Lata 30-te i 40-te XIX wieku rewolucja przemysłowa – ale bez rozmachu. Nie powstawały wielkie firmy, były małe, rodzime przedsiębiorstwa. Nie było siły roboczej, mało węgla, małochłonny rynek.
1848 – Wiosna Ludów (Napoleon Bonaparte).

NIEMCY – najważniejszy proces gospodarczy dla Niemiec w XIX to integracja. Na początku XIX w. Prusy integrowały wokół siebie wszystkich.
1870 r. – wojna francusko – pruska; Prusy wygrywają, tworzy się II Rzesza (Zjednoczone Państwo Niemieckie – stało się cesarstwem). Miała bardzo silną gospodarkę oraz ambicje kolonialne.
Równolegle z procesem integracji politycznej odbywała się regulacja ustroju wew. państwa i integracja gospodarcza (reformy stosunków na wsi, między chłopem i szlachcicem oraz stosunków własnościowych (włościańskich)). Były rozwinięte na kilka lat (1807 – 1857 r.).

I reforma (1807 r.) – dekret dawał wolność osobistą chłopom (zniósł poddaństwo chłopów, ale nie stali się właścicielami ziemi). Reforma ta była wymuszona przez stosunki zewnętrzne, ponieważ np. od 1790 r. chłopi we Francji byli wolni.
Stosunki w Armii Pruskiej – chłopi nie chcieli walczyć, chyba że byli sterroryzowani przez szlachcica.
Szlachta miała zwierzchnią własność ziemi.
II reforma (1811 r.) – edykt regulacyjny – rozpoczął proces uwłaszczeniowy (czyja ziemia jest folwarczna, a czyja chłopa). Szlachta była przymuszana trochę do tej reformy. Chłopi musieli płacić za ziemię, którą dostawali, ale nie mieli pieniędzy więc za ziemię płacili ziemią (w rezultacie tracili sporo ziemi, ale już mieli swoją ziemię). Przez to mieli za mało ziemi na to aby wyżyć. Z czego znowu zaczęli pracować dla szlachty, ale jako wolni chłopi. Ci którzy nie szli pracować u szlachcica, jechali do miasta, do fabryk pracować (zalążek robotników).
III reforma (1857 r.) – tam gdzie nie jest rozdzielona ziemia tam to robiono. Zakończenie uwłaszczenia. Chłopi w sumie utracili 1/3 do ½ ziemi. Ci co zostali na wsi prowadzili gospodarkę towarowo – usługową.
Reforma ta sprzyjała rozwojowi przemysłu. Lata 30-te i 40-te – początek rewolucji przemysłowej w Prusach.

„Pruska droga do kapitalizmu” – inne kraje wschodnie brały przykład z Prus i podobnie się reformowały (wchodziły do kapitalizmu). Charakteryzuje się tym, że:
– później została wprowadzona reforma niż w Europie Zachodniej
– reformy przeprowadzono odgórnie
– przeprowadzono ją tak, aby za bardzo nie skrzywdzić szlachty.

1810 r. – wprowadzono wolność przemysłową, zniesiono przymus „cechowy”.

Proces integracji gospodarczej krajów niemieckich:
– 1833 r. – utworzono Niemiecki Związek Celny wokół Prus (Prusy i inne państwa niemieckie). Był on unią celną, zniesiono cło pomiędzy sobą nawzajem i otoczono się jedną granicą celną. Zwiększyła się chłonność rynku. Silny bodziec dla rozwoju przemysłu.
– Duże złoża węgla kamiennego. Gdy był węgiel rozwijał się dobrze przemysł. Zaczęły rozwijać się linie kolejowe (1835 r. – pierwsza linia kolejowa o dł. 12 km; łączyła Norymbergę z Furth). W 1848 r. – 2,5 tyś. km linii kolejowych, które były budowane przez rząd, który także inwestował w huty
– Rozwijał się także przemysł chemiczny
– U schyłku wieku XIX – 13% światowej produkcji przemysłowej przypadało na Niemcy (19% – Anglia; 20% – USA)
– Unifikacja walutowa (1857) – państwa niemieckie podpisały konwencję walutową. Utworzono dwie strefy walutowe:
a) północna – srebrny talar
b) południowa – srebrny floren.
– 1871 r. – po wojnie niemiecko – francuskiej wprowadzono złotą markę (byli 50 lat za Anglią)

Podział przed zjednoczeniem Niemiec:
– szlachta, arystokracja była za tym aby cła były niskie (zwolennicy liberalizmu)
– zwolennicy protekcjonizmu celnego to przemysłowcy (cła wysokie)

Protekcjonizm wychowawczy – dopóki przemysł nie okrzepnie to trzeba go chronić cłami.
Niemcy weszły na drogę neoprotekcjonizmu.

ROSJA – kraj wielki i ludny, zacofany gospodarczo, o anachronicznej strukturze społecznej, absolutystyczny rodzaj rządu. Nie chciała się reformować, musiała być zmuszana przez czynniki zewnętrzne.
Trzy powody reform:
– okres walk napoleońskich i bezpośrednio po, czasy cara Aleksandra I.
– Po klęsce w wojnie krymskiej 1853 – 1856 (porażka z Francuzami i Anglią), źle wyszkoleni żołnierze i źle uzbrojeni.
– Szok po wojnie w 1905 r. (klęska z Japonią).

1861 r. –reforma włościańska.
Można było nawet chłopami handlować bez ziemi. W ’61 r. zyskali wolność i formalnie mogli się przeprowadzić do miasta. Zniesiono sądownictwo patrymonialne (szlachcic już nie mógł sądzić chłopa). W 1864 r. utworzono sądownictwo powszechne.
Chłopi dostawali ziemię i nie mogli jej opuścić dopóki jej nie wykupiła wspólnota tzw. „mir”
20% płacili chłopi za ziemię a resztę państwo. Dopóki tego nie załatwili nie mogli wyjechać do miasta.
Reforma Stołypinowska – wolność dla chłopów.
W rezultacie chłopi stracili 20% ziemi.
Lata 70-te – industrializacja. Do Rosji napływały kapitały zagraniczne.
Etatyzm – państwo jest przedsiębiorcą
Inwestycje portfelowe – obcokrajowcy kupowali papiery wartościowe. Bolszewicy po objęciu władzy powiedzieli, że długi carskie ich nie obchodzą i dotrzymali słowa. Kraje zachodnie wyszły na tym bardzo kiepsko, dużo stracili.