Gramatyka

Części mowy

Czasownik
Czasownik jest odmienną i samodzielną częścią mowy, nazywającą czynności lub stany (czytać, spać). Różni się od innych wyrazów tym, że ma wiele form, w tym część nieodmiennych. Najczęściej spotykamy jednak osobowe formy czasownika, odmieniające się przez tryby (śpij – spałbym), czasy (śpi – spał), osoby (śpię – śpisz), liczby (śpi – śpią) i rodzaje (spał – spała). W zdaniu czasownik na ogół jest orzeczeniem; może także pełnić funkcję podmiotu, dopełnienia, przydawki oraz łącznika i orzecznika orzeczenia imiennego. Czasowniki mogą występować w trzech stronac sans-serif”>Rzeczownik jest odmienną i samodzielną częścią mowy, nazywającą rzeczy, osoby, zwierzęta, rośliny, zjawiska, cechy, czynności, stany, pojęcia (dom, kobieta, pies, róża, burza, odwaga, czytanie, spanie, żal). Odmienia się przez przypadki (dom – domu) i liczby (dom – domy). Warto zauwazyć, że każdy rzeczownik ma przypisany rodzaj (rodzaj naturalny, związany z płcią człowieka lub zwierzęcia, np. chłopiec – rodzaj męski, kotka – żeński) lub rodzaj gramatyczny (dom – rodzaj męski, okno – nijaki). W zdaniu rzeczownik na ogół jest podmiotem lub dopełnieniem; może także pełnić funkcję orzecznika, przydawki czy okolicznika. Wyróżniamy rzeczowniki własne, pisane wielką literą, odnoszące się do wyróżnionych desygnatów (Moja suczka wabi się Mucha) i rzeczowniki pospolite, pisane małą literą (Drażni mnie brzęczenie tej muchy).

Przymiotnik
Przymiotnik jest odmienną i samodzielną częścią mowy, nazywającą własności rzeczy, osób, zwierząt, roślin, zjawisk itp. (drewniany, miły, wierny, czerwony, silny). Odmienia się przez przypadki (miły – miłego), liczby (miły – mili ) i rodzaje (miła – miły). W zdaniu przymiotnik na ogół jest przydawką; może także pełnić funkcję orzecznika, czasem podmiotu lub dopełnienia. Przymiotniki dzielimy na jakościowe i relacyjne. Jakościowe odnoszą się do cechy, która może mieć różne stopnie natężenia, i stopniują się (miły – milszy); relacyjne wyrażają cechy niezmienne, i nie mają stopniowania (drewniany dom to „dom z drewna”; nie może być bardziej lub mniej drewniany).

Stopniowanie przymiotników
Stopniowanie przymiotników jakościowych i imiesłowów przymiotnikowych umożliwia wyrażanie zmiany natężenia cechy bezwzględnej w sposób regularny; może ona ulegać wzmocnieniu(dobry – lepszy – najlepszy) lub osłabieniu (uczciwy – mniej uczciwy – najmniej uczciwy). Stopniowanie nie jest kategorią fleksyjną (przymiotnik nie odmienia się przez stopień); w stopniowaniu prostym wykorzystuje się środki słowotwórcze (przyrostek -szy//-ejszy i przedrostek naj-:
– miły – mil-szy – naj-milszy
– ładny – ładni-ejszy – naj-ładniejszy).
Oprócz stopniowania prostego występuje:
– stopniowanie opisowe
uczciwy – bardziej uczciwy – najbardziej uczciwy;
uczciwy – mniej uczciwy – najmniej uczciwy
– stopniowanie nieregularne
dobry – lepszy – najlepszy;
zły – gorszy -najgorszy;
mały – mniejszy – najmniejszy;
duży – większy – największy.
Rażącym błędem jest łączenie stopniowania prostego i opi-sowego (*bardziej ładniejszy). Stopniowanie opisowe mają na ogół imiesłowy (bardziej zalecany ), dłuższe przymiotniki (najbardziej pomarańczowy) i przymiotniki o budowie fonetycznej uniemożliwiającej lub utrudniającej stopniowanie proste (bardziej siwy). O wyborze rodzaju stopniowania może decydować zwyczaj językowy; stopniowanie opisowe ma tę przewagę, że jest bardzo regularne i nie ma w nim wymian fonetycznych.

Liczebnik
Liczebnik jest odmienną i samodzielną częścią mowy, wyrażającą liczbę lub kolejność rzeczy, osób, zwierząt itp. (dwa, drugi ). Liczebniki mogą odmieniać się przez przypadki (dwa – dwóch, drugi – drugiego), liczby (drugi – drudzy) i rodzaje (druga – drugi ).
Liczebniki dzielą się na kilka typów, z których każdy ma inną odmianę (np. liczebniki porządkowe odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje, a zbiorowe – tylko przez przypadki; liczebniki ułamkowe są nieodmienne). W zdaniu liczebnik na ogół jest przydawką; może także pełnić funkcję orzecznika, czasem podmiotu lub dopełnienia.

Odmiana i klasyfikacja liczebników
Wyróżniamy następujące liczebniki: główne (jeden, dwa, dziesięć, sto, tysiąc, milion), porządkowe (drugi), zbiorowe (dwoje), ułamkowe (półtora), mnożne (podwójny) i wielorakie (dwojaki). Odmieniają sie one według różnych wzorów:
– liczebniki ułamkowe nie odmieniają się
– liczebniki zbiorowe odmieniają się przez przypadki
– liczebniki główne (oprócz jeden, tysiąc, milion, miliard) odmieniają się przez przypadki i rodzaje
– liczebniki główne tysiąc, milion, miliard odmieniają się przez przypadki i liczby
– liczebniki porządkowe, mnożne, wielorakie oraz liczebnik główny jeden odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje.
Liczebniki zbiorowe są używane w odniesieniu do: istot niedorosłych (dwoje dzieci, czworo szczeniąt, pięcioro kociąt); osób różnej płci (troje ludzi); rzeczowników nie mających liczby pojedynczej (dwoje okien, czworo drzwi). Odmiana i użycie liczebnika zbiorowego w zdaniu przedstawia się następująco:
Dwoje szczeniąt bawi się na podwórku.
Nie widziałem tych dwojga szczeniąt.
Przyglądam się dwojgu szczeniętom.
Widzę teraz dwoje szczeniąt.
Idę do weterynarza z dwojgiem szczeniąt.
Rozmawiam z lekarzem o dwojgu szczeniętach.

Zaimek
Zaimek jest częścią mowy zastępującą rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki i przysłówki; odmiana danego zaimka i jego funkcja w zdaniu zależą od tego, którą część mowy zastępuje (zaimek rzeczowny zachowuje się tak, jak rzeczownik, przymiotny – jak przymiotnik, itd.).
Klasyfikacja zaimków
Ze względu na to, którą część mowy mogą zastępować, dzielimy zaimki na:
– rzeczowne (ty, się, kto, nic)
– przymiotne (mój, ten, który, jakiś)
– liczebne (tyle, ile, ileś)
– przysłowne (tam, kiedy, gdzieś, nigdy).
Natomiast ze względu na znaczenie wyróżniamy zaimki:
– osobowe (Ja czekam; Oni przyszli)
– zwrotne (Kasia się myje; Uświadomiłem tosobie)
– dzierżawcze (Daj mi mój ołówek; Daj mi swój ołówek)
– wskazujące (Daj mi ten ołówek; Połóż go tutaj)
– pytające (Kto to zrobił? Kiedy to się stało?)
– względne (Kto zawinił, zostanie ukarany; Czego nie wiesz, tego sobie nie przypomnisz)
– nieokreślone (Byłem tu kiedyś; Coś mi się przypomina),
– przeczące (Nikt mi o tym nie mówił; Nigdy tam nie byłem)
– upowszechniające (Wszyscy dziś przyszli; Zawsze o tobie pamiętam; Wszędzie tego szukałem).

Przysłówek
Przysłówek jest nieodmienną i samodzielną częścią mowy, wyrażającą właściwości czynności, stanów czy cech (szybko, dobrze, bardzo). W zdaniu przysłówek na ogół jest okolicznikiem; może także pełnić funkcję orzecznika. Przysłówki, podobnie jak przymiotniki, stopniują się.
Stopniowanie przysłówków
Stopniowanie przysłówków umożliwia wyrażanie zmiany natężenia właściwości czynności, stanów i cech w sposób regularny; może ona ulegać wzmocnieniu (dobrze – lepiej – najlepiej) lub osłabieniu (uczciwie – mniej uczciwie – najmniej uczciwie). Stopniowanie nie jest kategorią fleksyjną (przysłówek nie odmienia się przez stopień); w stopniowaniu prostym wykorzystuje się środki słowotwórcze (przyrostek -ej i przedrostek naj-:
miło – mil-ej – naj-milej).
Oprócz stopniowania prostego występuje:
– opisowe
uczciwie – bardziej uczciwie – najbardziej uczciwie
uczciwie – mniej uczciwie – najmniej uczciwie
– nieregularne
dobrze – lepiej – najlepiej
źle – gorzej – najgorzej
mało – mniej – najmniej
dużo – więcej – najwięcej.

Przyimek
Przyimek jest nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy. Na ogół łączy się z rzeczownikiem, ale też z przymiotnikiem, liczebnikiem lub zaimkiem w określonym przypadku, tworząc wyrażenie przyimkowe (do domu – dopełniacz, ku domowi – celownik, ku lepszemu – celownik, do trzech – dopełniacz, o nim – miejscownik, ku temu – celownik; przypadek zależy właśnie od przyimka).
Niektóre przyimki łączą się z różnymi przypadkami, np. z:z domu – dopełniacz i z domem – narzędnik. Przyimek wraz z końcówką fleksyjną wyraża określone relacje gramatyczne, np.
ze znajomym – narzędnik, o znajomym – miejscownik; może też w pewien sposób uściślać znaczenie czasownika (mówić do kogoś, o czymś, przez godzinę). Przyimki wyrażają też różne relacje pojęciowe między niewspółrzędnymi wyrazami, które łączą, np. sytuują daną czynność w przestrzeni (idzie do domu, leży na stole) lub czasie (przyjdzie po południu, odda przed terminem) albo na przykład określają jej skutek (robi to dla draki, poszedł po mleko).
Istnieją przyimki:
– proste
do, między, na, nad, po, pod, w, z, za
– złożone
pomiędzy, spomiędzy, ponad, spod, sponad, zza.

Spójnik
Spójnik jest nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy.
Łączy wyrazy lub zdania:
– wyrazy (elementy szeregu) w stosunku współrzędnym, np. zdrowy ibogaty; bogaty, ale stary
– zdania – niewspółrzędnym lub współrzędnym, np. Twierdził, że ją kocha; Pobrali się i byli szczęśliwi.
Tak więc istnieją spójniki współrzędne i podrzędne. Współrzędne wyrażają różne relacje między wyrazami i zdaniami. Istnieją spójniki:
– łączne (i )
– rozłączne (albo)
– przeciwstawne (lecz)
– wynikowe (więc).
Spójniki podrzędne łączą zdania (nadrzędne i podrzędne) w podobny sposób, jak przyimki wyrazy (wyrażają określone treści), np.
Przyjdzie, gdy skończy swoją pracę. (por. Przyjdzie po pracy.)
Poszedł do sklepu, aby kupić mleko. (por. Poszedł po mleko.)
Przyszedł, chociaż lał deszcz. (por. Przyszedł mimo deszczu.)

Partykuła
Partykuła jest nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy. Nie pełni określonej funkcji w strukturze gramatycznej, natomiast może zmieniać znaczenie wyrazu lub zdania (w sensie jakościowym – następuje modyfikacja danej treści lub ilościowym – jej wzmocnienie). Tak więc partykuły mogą:
– wzmacniać daną treść:
Dajże mi spokój!
Pokaż no!
Czekał aż do rana.
A to ci heca!
– wyrażać pytanie:
Czy on to zrobił?
Znaszli ten kraj?
– wyrażać przeczenie:
On tego nie zrobił.
Ani mi się śni!
– wyrażać przypuszczenie:
On by tego nie zrobił.
On niby tego nie zrobił.
On rzekomo tego nie zrobił.
– wyrażać życzenie lub rozkaz:
Niech on to zrobi.
Bodaj ci się udało.
Oby przyszedł.
Partykuły wyrażające treści o charakterze zdecydowanie modalnym (przypuszczenie, rozkaz) mogą być tożsame z gramatycznymi wykładnikami trybu przypuszczającego (by) i trybu rozkazującego (niech). Pewnym problemem – ze względu na podobieństwo pełnionej funkcji – może być odróżnienie partykuły od przysłówka: por. On pewnie tego nie zrobił (partykuła); Zachowywał się bardzo pewnie (przysłówek). Homonimiczne mogą być również partykuły i inne części mowy, np. spójniki: Czekał aż do rana (partykuła);
Czekał, aż wrócisz (spójnik).

Wykrzyknik
Wykrzyknik jest nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy. Nie należy do struktury zdania; pomija się go w analizie składniowej. Wykrzykniki mogą:
– wyrażać emocje
ach!; och!; uff; brr
– zwracać uwagę odbiorcy i wywoływać jego reakcję
hej!; halo!; pst!; hop!
– naśladować dźwięki
Tra ta ta!; ćwir, ćwir!; bzz.
Rola kontekstu w określaniu przynależności wyrazów do części mowy
Przynależność niektórych wyrazów do części mowy możnaz łatwością określić bez kontekstu (dom, stary, stać, długo). Czasem jednak zdarza się, że dany wyraz w różnych zdaniach funkcjonuje odmiennie i należy go za każdym razem zaklasyfikować inaczej. Jedną z przyczyn takiej sytuacji jest zjawisko konwersji: wyraz może zmienić swoją przynależność gramatyczną, np. przymiotniki chory, znajomy można traktować jako rzeczowniki (istnieją po dwa takie rzeczowniki: chory, znajomy; chora, znajoma; tak więc mamy do czynienia albo z dwoma rzeczownikami: chory, chora albo z przymiotnikiem odmienionym przez rodzaje:chory, chora, chore). A oto przykłady sytuacji, kiedy w zależności od kontekstu zaklasyfikujemy wyraz do różnych części mowy:
– To zdarzy się jutro (przysłówek); Jutro jest niepewne (rzeczownik);
– Od wozu odpadło koło (rzeczownik); Chłopiec stał koło drzewa (przyimek);
– Szedł wolno do domu (przysłówek); Nie wolno tak postępować (czasownik);
– To zdarzyło się naprawdę (przysłówek); Naprawdę chcesz to zrobić? (partykuła);
– A więc to tak! (partykuła); On poszedł, a ja zostałem (spójnik);
– A! Teraz rozumiem (wykrzyknik);
– Nie rozmawialiśmy o tym (przyimek); O! Jakie to śliczne! (wykrzyknik);
– Stał bardzo blisko (przysłówek); Stał blisko mnie (przyimek);
– Stał obok (przysłówek); Stał obok mnie (przyimek).

Podmiot

Rodzaje podmiotów
Podmiot jest to nadrzędna część zdania, tworząca z orzeczeniem związek główny. Wskazuje on element, o którym orzeka się w danym zdaniu. Podmiot najczęściej wyrażony jest rzeczownikiem w mianowniku, ale nie jest to możliwość jedyna. Oto przegląd sytuacji szczegółowych:
1. Brak podmiotu. Najczęściej spotykanym typem zdań bezpodmiotowych są konstrukcje zawierające czasownik odnoszący się do pewnych stanów przyrody, które istnieją same przez się; nie można wtedy wskazać wykonawcy czynności, o którym orzekałby podmiot: Świta; Grzmi; Dnieje; Błyska się.
2. Podmiot domyślny. Jedynym formalnym wykładnikiem tego typu podmiotu jest końcówka czasownika, informująca nas o liczbie, osobie i ewentualnie rodzaju; podmiot domyślny można zastąpić zaimkiem (przyszliśmy : liczba mnoga, rodzaj męskoosobowy, pierwsza osoba -my ; przyszłaś : liczba pojedyncza, rodzaj żeński, druga osoba -ty ). Występowanie w zdaniu podmiotu domyślnego nie wyklucza obecności określeń podmiotu: tego typu sytuację można dostrzec na przykład w zdaniach Przerażeni (my) zamilkliśmy czy Zmordowani (oni) posnęli. Według innej interpretacji wyrazy zmordowani i przerażeni pełnią funkcję podmiotu i zostały użyte w znaczeniu rzeczownikowym (por. Chory poczuł się lepiej; Wczoraj odwiedzili nas znajomi ).
3. Podmiot logiczny. Podmiotem logicznym nazywamy podmiot występujący w dopełniaczu, a więc nie mający formy gramatycznej dla tej części zdania typowej. Z sytuacją taką najczęściej spotykamy się wtedy, gdy orzeczenie wyraża brak lub zmianę ilości czegoś (Janka nie ma w szkole, Zabrakło mi pieniędzy, Przybyło dnia, Ubyło wody ) albo przydawką określająca podmiot jest liczebnik czy zaimek liczebny (Pięciu chłopców grało w piłkę; Troje dzieci bawiło się w piaskownicy; Ile osób przyszło? ). Przy analizie konstrukcji z liczebnikiem można też uznać za podmiot całość, bez wyodrębniania liczebnika jako przydawki (Pięciu chłopców grało w piłkę ).
4. Podmiot szeregowy. Podmiot szeregowy składa się z co najmniej dwóch elementów współrzędnych (Kot i pies jedzą z jednej miski; Ani kota, ani psa nie było na podwórku ). Podmiot szeregowy może łączyć się z rzeczownikiem w liczbiemnogiej (narzuconej przez rzeczywistość – podmiot odnosi się nie do jednego obiektu, ale wielu) lub w liczbie pojedynczej (narzuconej przez najbliższy rzeczownik). Na ogół orzeczenie ma jednak formę liczby mnogiej. Zgoda między podmiotem a orzeczeniem obejmuje także kategorię rodzaju. Wybór rodzaju zależy od tego, jakie rzeczowniki wchodzą w skład podmiotu; obecność rzeczownika męskiego osobowego (lub obecność osoby płci męskiej sugerowana na przykład przez wyraz państwo czy nazwisko małżeństwa) powoduje, że orzeczenie przybiera formę męskoosobową: Chłopcy i dziewczynki przyszli; Adaś, Marysia, Kasia i Ewa nie odrobili lekcji; Kowalscy wyjechali nad morze. Męskoosobowa postać orzeczenia pojawi sie także w zdaniach, w których jednym ze składników szeregu będącego podmiotem jest nazwa zwierzęcia rodzaju męskiego: Moja babcia i kot drzemali w fotelu.
5. Podmiot towarzyszący. Podmiotem towarzyszącym nazywamy konstrukcję składającą się z rzeczownika w mianowniku, przyimka z i rzeczownika w narzędniku (ojciec z synami, matka z córką, pani z pieskiem ). Podmiot towarzyszący łączy się z czasownikiem w liczbie mnogiej, o ile jeden z członów nie jest nierównorzędny znaczeniowo drugiemu (Ojciec z synami wybrali się na mecz, ale Pani z pieskiemspaceruje po parku ).
Sposoby wyrażania podmiotu
Podmiot może być wyrażony pojedynczym wyrazem lub zespołem składniowym (podmiot szeregowy, podmiot towarzyszący, konstrukcja z liczebnikiem). Na ogół podmiotem jest rzeczownik w mianowniku (rzadziej w dopełniaczu), ale nie jest to jedyna możliwość. Podmiot jednowyrazowy może być wyrażony:
– rzeczownikiem (Pies śpi )
– zaimkiem rzeczownym (Kto przyszedł? )
– przymiotnikiem (Chory poczuł się lepiej )
– zaimkiem przymiotnym (Taki jesteś! )
– imiesłowem przymiotnikowym czynnym (Palący wyszli z pokoju )
– imiesłowem przymiotnikowym biernym (Pobity złożył skargę )
– liczebnikiem głównym (Dwóch nie przyszło )
– liczebnikiem porządkowym (Drugi nie przyszedł )
– bezokolicznikiem (Miło jest marzyć o wakacjach ).
Widać wyraźnie, że podmiotem może być wyraz stanowiący formalny odpowiednik rzeczownika w strukturze składniowej (zaimek rzeczowny, bezokolicznik) lub odpowiednik znaczeniowy (chory – „chory człowiek” ). Czasem jakiegoś wyrazu lub konstrukcji używamy w funkcji metajęzykowej (a więc nie odwołujemy się do znaczenia danej jednostki, lecz przekazujemy informację na temat jej funkcjonowania w systemie językowym); jednostka taka również może być podmiotem („Czy” jest partykułą; „Tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiąt osiem” to liczebnik złożony; „Wpaść z deszczu pod rynnę” jest związkiem frazeologicznym stałym).
Zdania bezpodmiotowe
Zdania bezpodmiotowe nie zawierają podmiotu i nie możemy tego podmiotu ustalić – albo nie istnieje sprawca danego stanu czy wykonawca czynności, albo jest to bliżej nieokreślona grupa osób. Najbardziej charakterystyczne są następujące struktury zdań bezpodmiotowych:
– Świta; Grzmi; Było zimno (orzeczenie wyraża pewne stany przyrody)
– Wybito szybę (orzeczenie wyrażone formą nieosobowąna -no -to – nieokreślony wykonawca czynności)
– Trzeba to zrobić (wypowiedzenie z czasownikiem niefleksyjnym).
Jako bezpodmiotowe można też opisać zdania typu: Dużo się o tym mówi; Słychać wystrzały; Udało się to zrobić; Da się wytrzymać.

Orzeczenie

Sposoby wyrażania orzeczenia
Orzeczenie najczęściej wyrażane jest osobową formą czasownika; czasem – formą nieosobową na -no, -to (Uczniowie wybili szybę w klasie; Wybito szybę w klasie ). W funkcji orzeczenia może być także użyty bezokolicznik; tak jest na przykład w zdaniach podrzędnych okolicznikowych celu, ale tylko wtedy, gdy podmiot zdania nadrzędnego jest taki sam, jak podrzędnego (por. Poszedłem do kolegi, żeby mu pomóc w matematyce, ale Poszedłem do kolegi, żeby mi pomógł w matematyce ). W funkcji orzeczenia może też wystąpić czasownik niefleksyjny (Warto się tego nauczyć ).
Orzeczenie czasownikowe
Orzeczenie wyrażone pojedynczym wyrazem nazywamy czasownikowym albo prostym. Może ono być wyrażone osobową formą czasownika, formą na -no, -to, rzadziej bezokolicznikiem lub czasownikiem niefleksyjnym. W analizie traktujemy jako orzeczenie nie tylko formę czasownika (ewentualnie z zaimkiem zwrotnym), ale i towarzyszącą mu partykułę (Nie wykonaliśmy tej pracy; Czy zrobiono już wszystko? Nie domyślasz się? Czyżbyś się nie domyślał? )
Orzeczenie złożone
Orzeczenie wyrażone więcej niż jednym wyrazem nazywamy złożonym. Najbardziej charakterystyczne jest tak zwane orzeczenie imienne; występują jednak i inne typy orzeczeń złożonych:
– Trzeba wykonać tę pracę.
– On musi przyjść.
– Nie należy się spóźniać.
– Ewa kończy pisać list.
Konstrukcje takie można także opisać jako połączenia orzeczenia prostego z dopełnieniem wyrażonym bezokolicznikiem (i tak na ogół będziemy postępować). Warto zwrócić uwagę na wymienność formy bezokolicznika na równoważny jej znaczeniowo rzeczownik odczasownikowy w konstrukcjach typu Ewa kończy pisać list – Ewa kończy pisanie listu. W takim przypadku potraktowanie formy bezokolicznika jako dopełnienia wydaje się oczywiste. W pozostałych sytuacjach wymiana taka nie jest możliwa (*On musi przyjść ), co może skłaniać do potraktowania bezokolicznika tym razem jako części orzeczenia.
Orzeczenie imienne
Orzeczenie imienne składa się z dwóch części: łącznika, będącego elementem czasownikowym, w zgodzie z podmiotem, i orzecznika o charakterze imiennym. Łącznik na ogół wyrażony jest osobową formą czasowników być, stać się, zostać (także okazać się, wydawać się, robić się itp.) lub partykułą to, a orzecznik – najczęściej przymiotnikiem, imiesłowem przymiotnikowym lub rzeczownikiem. Rozważmy następujące przykłady:
Jasio jest leniwy.
Jasio jest leniem.
Jasio to kawał lenia.
On stał się nieznośny.
Ona stała się znaną artystką.
On został pobity.
Ona jest zachwycająca.
Moja siostra to artystka!
Mój brat zostanie architektem.
Mój sąsiad okazał się draniem.
To wydaje się niedrogie. Ona zrobiła się niemożliwa.
Zdanie z orzeczeniem imiennym należyodróżnić od zdania z czasownikami być, stać się, zostać w funkcji orzeczenia prostego:
Chory chłopiec został w domu.
On jest teraz u lekarza.
To stało się tak nagle.
Sposoby wyrażania orzecznika
Orzecznik na ogół wyrażony jest przymiotnikiem w mianowniku (Jasio jest leniwy ) lub rzeczownikiem w narzędniku (Jasio jest leniem ) albo w mianowniku (przy łączniku to, np. Jasio to kawał lenia ). W funkcji orzecznika mogą występować i inne części mowy:
– zaimki: Ta książka jest moja; On chce być kimś.
– liczebniki: Byłem trzeci.
– przysłówki: Przyjemnie jest spacerować po lesie.
Orzecznik może mieć postać szeregu (Jan jest leniem i brudasem; On zostanie lekarzem albo psychologiem; Nie jest ani miły, ani kulturalny; Stał się przezorny i ostrożny ).
Typowe struktury orzeczenia imiennego.

Najbardziej typowe są następujace struktury orzeczenia imiennego:
– Jan jest uczciwy ( orzecznik wyrażony przymiotnikiem w mianowniku)
– Jan jest uczciwym człowiekiem (orzecznik wyrażony rzeczownikiem w narzędniku)
– Jan to uczciwy człowiek (orzecznik wyrażony rzeczownikiem w mianowniku; łącznik to )
– Przyjemnie jest spacerować po lesie (orzecznik wyrażony przysłówkiem; podmiot wyrażony bezokolicznikiem).
Przeanalizujmy ostatni typ struktury. W zdaniu typu Przyjemnie jest spacerować po lesie orzecznik wyrażony jest przysłówkiem (przyjemnie ), a podmiot bezokolicznikiem (spacerować ). Forma bezokolicznika jest równoważna znaczeniowo rzeczownikowi odczasownikowemu spacerowanie. Jeśli podmiotem byłoby spacerowanie, zdanie przybrałoby postać: Spacerowanie po lesie jest przyjemne lub Spacerowanie po lesie jest przyjemnością ; te dwie struktury są zaś jak najbardziej typowe.
Orzeczenie imienne w stronie biernej
Jeśli orzeczenie występuje w stronie biernej, łącznik być pojawi się przy orzecznikach wyrażonych imiesłowami biernymi utworzonymi od czasowników niedokonanych, a łącznik zostać – przy orzecznikach wyrażonych imiesłowami biernymi utworzonymi od czasowników dokonanych:
On jest często bity przez kolegów.
On został wczoraj pobity.

Okolicznik

Rodzaje okoliczników
Z racji tego, że okoliczniki odnoszą się do cech czynności, okoliczności lub innych cech, mogą one mieć wiele znaczeń; stąd wyodrębnia się na ogół ze względu na znaczenie następujące rodzaje okoliczników:
– miejsca: Maleństwo wpadło do strumienia.
– czasu: Wczoraj Maleństwo wpadło do strumienia.
– sposobu: Maleństwo wpadło nagle do strumienia.
– przyczyny: Maleństwo wpadło do strumienia przez nieuwagę.
– celu: Krzyś przybiegł na ratunek.
– stopnia: Po deszczu strumień był głęboki jak nigdy.
– przyzwolenia: Mimo strachu Puchatek wszedł do strumienia.
– warunku: W razie gorączki Mama Kangurzyca poda Maleństwu aspirynę.
Sposoby wyrażania okolicznika
Okolicznik może być wyrażony:
– przysłówkiem (Maleństwo głośno płakało )
– zaimkiem przysłownym (Nie odzywaj się tak do mnie )
– imiesłowem przysłówkowym współczesnym (Płacząc, opowiedziała mi o tym )
– imiesłowem przysłówkowym uprzednim (Wysłuchawszy, postanowiłem jej pomóc )
– bezokolicznikiem (Krzyś przybiegł uratować Maleństwo )
– formą rzeczownika (Biegł brzegiem strumienia )
– wyrażeniemprzyimkowym (Maleństwo wpadło do wody ).

Dopełnienie

Sposoby wyrażania dopełnienia
Dopełnienie może być wyrażone:
– rzeczownikiem (Kupiłem psa )
– zaimkiem rzeczownym (Kogo widziałeś? )
– przymiotnikiem (Chorego odwiedziła rodzina )
– zaimkiem przymiotnym (Takiego nie kupię )
– imiesłowem przymiotnikowym czynnym (Palącym udostępniono osobne pomieszczenie )
– imiesłowem przymiotnikowym biernym (Pobitego opatrzono w ambulatorium)
– liczebnikiem głównym (Dwóm przyznano nagrody )
– liczebnikiem porządkowym (Drugiemu się to nie należy )
– bezokolicznikiem (Lubię marzyć o wakacjach )
– wyrażeniem przyimkowym (Ludzie zawsze będą walczyć o władzę ).
Dopełnienie jest określeniem, którego obecność jest wymagana przez czasownik; niektóre czasowniki mają tak zwany rząd wielokrotny (wymagają uzupełnienia więcej niż jednym rzeczownikiem, np. Jaś dał mamie kwiaty ) lub wieloraki (możliwe są uzupełnienia różnymi formami przypadkowymi (np. On jest tak naiwny, że wierzy wszystkim i On jest tak naiwny, że wierzy we wszystko ).
Dopełnienie bliższe i dalsze
Pojęcie dopełnienia bliższego i dalszego łączy się z przekształceniem zdania w stronie czynnej w zdanie w stronie biernej. Zanalizujmy przykład: Mama Kangurzyca napoiła Maleństwo tranem. Zdanie to w stronie biernej ma postać: Maleństwo zostało napojone tranem przez Mamę Kangurzycę. Przeprowadźmy analizę składniową obu zdań i porównajmy jej wyniki:
podmiot Mama Maleństwo
orzeczenie napoiła zostało napojone
dopełnienie Maleństwo przez Mamę
dopełnienie tranem tranem
przydawka Kangurzyca Kangurzycę
Przekształcenie zdania w stronie czynnej na zdanie w stronie biernej wymaga:
– zmiany orzeczenia w stronie czynnej na orzeczenie w stronie biernej; uzyskuje ono postać orzeczenia imiennego z orzecznikiem wyrażonym imiesłowem przymiotnikowym biernym
– umieszczenia jednego z dopełnień na miejscu podmiotu umieszczenia podmiotu na miejscu dopełnienia.
Dopełnienie, które podczas zamiany zdania w stronie czynnej na zdanie w stronie biernej staje się podmiotem, nazywamy dopełnieniem bliższym; dopełnienie, które pozostaje bez zmian – dopełnieniem dalszym. W analizowanym zdaniu Mama Kangurzyca napoiła Maleństwo tranem dopełnieniem bliższym jest Maleństwo, a dalszym – tranem. Warto jeszcze zauważyć, że choć dopełnienie bliższe dość często występuje w bierniku, nie jest to jedyna możliwość (por. Mama Kangurzyca nie napoiła Maleństwa tranem – Maleństwo nie zostało napojone tranem przez Mamę Kangurzycę ).

Przydawka

Rodzaje przydawek
Biorąc pod uwagę sposób wyrażenia przydawki i rodzaj związku między wyrazem określanym i określającym, wyróżnimy następujące typy przydawek:
– przymiotną (biały pies ; związek zgody, wyrażona przymiotnikiem, zaimkiem przymiotnym, liczebnikiem, imiesłowem przymiotnikowym)
– rzeczowną (pies brytan ; związek zgody, wyrażona rzeczownikiem)
– dopełniaczową (pies sąsiada ; związek rządu, wyrażona rzeczownikiem w dopełniaczu)
– przyimkową (pies bez ogona ; związek rządu, wyrażona wyrażeniem przyimkowym).
Sposób wyrażania przydawki
Przydawka dopełniaczowa wyrażana jest rzeczownikiem w dopełniaczu (w związku rządu z rzeczownikiem określanym); również rzeczownikiem, ale w związku zgody,wyrażana jest przydawka rzeczowna. Przydawka przyimkowa wyrażana jest wyrażeniem przyimkowym. Z kolei przydawka przymiotna może być wyrażona nie tylko przymiotnikiem (stary pies ), ale i:
– zaimkiem przymiotnym (taka ryba )
– liczebnikiem (drugi zawodnik, dwa psy )
– imiesłowem przymiotnikowym biernym (zatopiony statek )
– imiesłowem przymiotnikowym czynnym (tonący statek ).

PISOWNIA WYRAZÓW Z „Ż” i „Rz”

Literę „ż” piszemy:

1. gdy występuje wymiana „ż” – „g”, np. potꔿ”ny – potę”g”a, mo”ż”emy – mo”g”ę,
n󔿔ka – no”g”a, rozdro”ż”e – dro”g”a, wa”ż”yć – wa”g”a, ul”ż”yć – ul”g”a;
2. gdy występuje wymiana „ż” – „dz”,np. pieniꔿ”ny – pienią”dz”e, mosiꔿ”ny –
mosią”dz”;
3. gdy następuje wymiana „ż” – „h”, np. dru”ż”yna – dru”h”, wata”ż”ka – wata”h”a,
Sapie”ż”yna – Sapie”h”a;
4. gdy następuje wymiana „ż” – „z”, np. ka”ż”ę – ka”z”ać, zamro”ż”enie – przy-
mro”z”ek, gro”ż”ę – gro”z”a;
5. gdy następuje wymiana „ż” – „ź”,np. wo”ż”ę – wo”zi”ć, zamro”ż”enie – mro”ź”ny,
obra”ż”ę – obra”zi”ł, obra”ż”ać – obra”ź”liwy, g”ż”enie się – g”zi”ć się;
6. gdy następuje wymiana „ż” – „s”, np. bli”ż”ej – bli”s”ko, wy”ż”ej – wy”s”oko;
7. w przyrostkach, np. młodzie”ż”, grabie”ż”, odzie”ż”, sprzeda”ż”;
8. w partykule -„ż”e, np.skąd”ż”e, ten”ż”e, tak”ż”e, chodź”ż”e, rób”ż”e, miej”ż”e,
nie płacz”ż”e, mów”ż”e, biegnij”ż”e, zaprowadź”ż”e, uspokój”ż”e się;
9. po przedrostku zakończonym spółgłoską lub samogłoską, jeżeli od
litery „ż” zaczyna się rdzenna część wyrazu, np.nad”ż”erka, pod”ż”egać,
ob”ż”arstwo, o”ż”ywić się;
10. po literach „l”,”ł”,”r”, np. „rż”ysko, u”lż”yć, „lż”ej, „lż”yć, „łż”e, dzie”rż”awa;
11. w wyrazach zapożyczonych po literze „n”, np. ara”nż”ować, bra”nż”a, re-
wa”nż”, ora”nż”ada;
12. w następujących wyrazach rodzimych: g”ż”eg”ż”ółka,pieg”ż”a,m”ż”awka, m”ż”yć
oraz w formach od nich pochodnych;
13. w wielu wyrazach rodzimych zawierających historyczną głoskę „ż”
oraz w wielu wyrazach zapożyczonych, np.”ż”al, „ż”ywy, „ż”ur, „ż”artować,
„ż”enić się, „ż”ółty, „ż”yczenie, „ż”reć, „ż”uraw, „ż”niwo, „ż”egluga, „ż”akiet,
„ż”yto, „ż”yletka, „ż”orżeta, „ż”ongler, „ż”yrować itd. W tym zakresie
wątpliwości rozstrzyga słownik.
W wyrazach typu „dż”uma, „dż”em, „dżdż”ysty, „dż”entelmen, „dż”oker litera „ż”
jest częcią dwuznaku „dż”, a nie literą oznaczającą samodzielną głoskę.

Połączenie literowe „rz” piszemy:

1. gdy oznaczona przez nie głoska wymienia się z „r”, np.wzgó”rz”e – gó”r”a
mo”rz”e – mo”r”ski, dwo”rz”ec – dwo”r”ski, pa”rz”ysty – pa”r”a, pie”rz”e – pió”r”o
ku”rz”y – ku”r”a, sta”rz”ec – sta”r”y, bie”rz”e – b”r”ać, ka”rz”ę – ka”r”ać;
2. po spółgłoskach: „p”, „b”, „t”, „d”, „k”, „g”, „ch”, „j”, „w”, np. „prz”ygoda, „prz”ez,
„brz”oza, „brz”eg, „trz”y, „trz”eba, mis”trz”, „trz”eźwy, „drz”ewo, „krz”yż, „krz”yk
„grz”eje, „grz”ąski, „chrz”an, „chrz”ąszcz, u”jrz”eć, „wrz”os, „wrz”esień;
wyjątkami w tym zakresie są:
a) wyrazy: „ksz”tałt, „ksz”tałtny, „ksz”tałcić, O”ksz”a, bu”ksz”pan,”psz”enica,
„psz”ono, „psz”onak, „psz”czoła, „Psz”czyna, „Psz”onka, „ksz”yk (ptak), „gż”e-
„gż”ółka, „gż”enie się, pie”gż”a;
b) formy stopnia wyższego i najwyższego przymiotników, utworzone
przyrostkiem „-szy” lub „-ejszy”, np. le”pszy”, gru”bszy”, głu”pszy”,
kró”tszy”, sło”dszy”, prę”dszy”, wię”kszy”, zdro”wszy”, najwię”kszy”, naj-
gła”dszy”, najpros”tszy”, najcieple”jszy”;
c) partykuła „-że”, np. ró”bże”, mó”wże”, ską”dże”, zagra”bże”, wyciągni”jże”;
d) wyrazy, w których litera”ż” występuje na począrku rdzenia połą-
czonego z przedrostkiem zakończonym na spółgłoskę, np. „odż”yć,
„odż”ywić, „odż”ałować, „podż”erać, „obż”erać, „nadż”erka;
3. w przyrostkach „-arz”, „-erz”, np. druk”arz”, gospod”arz”, kamieni”arz”,
piek”arz”, pis”arz”, stol”arz”, fałsz”erz”;
4. w wielu wyrazach, w których dziś nie zachodzi już żywa wymiana „rz”-„r”
ale w których „rz” pochodzi z historycznego „r”, np. „rzucać”, „rzeka”,
„rzadki”, „orzech”, „rzemień”, „rzepa”, „rzetelny”, „rzeźba”, „rzekomy”, „rządzić”.
Na pochodzenie omawianej głoski z historycznego „r” wskazują inne języ-
ki słowiańskie, np. rosyjskie formy „rieka”, „riepa”, a nawet niektóre
wyrazy rodzime.

PISOWNIA WYRAZÓW Z „H” i „Ch”

Zarówno w języku literackim,jak i w gwarach rdzennie polskich istnie-
je jedna spółgłoska tynojęzykowa szczelinowa, mianowicie bezdźwięczne
„ch”. Głoskę tę oznaczamy w dwojaki sposób: za pomocą połączeń litero-
wych „ch” oraz za pomocą litery „h”. Obok „chata”, „chować”, „chwalić” piszemy
„herbata”, „hodowla”, „hardy”, choć w obu wypadkach w całej Polsce wymawia-
my tę głoskę jednakowo. Jedynie w wymowie Polaków pochodzących z
dawnych Kresów Wschodnich oraz Polaków mieszkających na pograniczu
polsko-słowackim, polsko-ukraińskim i polsko-białoruskim istnieje
rozróżnianie „ch” i „h”. Jest to niewątpliwie rezultat wpływów obcych.
Rozróżnianie „ch” i „h” na obszarze rdzennie polskim nie miało nigdy miej-
sca również w przeszłości. Jest ono wynikiem zapożyczeń zewnętrznych,
które dostały się do języka polskiego nie za pośrednictwem mowy żywej
lecz za pośrednictwem pisma. Przyjęty przez nas z łaciny dwuznak „ch”
występuje zarówno w wyrazach pochodzenia rodzimego, jak i obcego,
natomiast litera „h” występuje jedynie w wyrazach pochodzenia obcego.
Innymi słowy w wyrazach rodzimych spółgłoskę tylnojęzykową szczelino-
wą oznaczamy za pomocą dwuznaku „ch”, np. „chory”, „chlustać”, „chcieć”, „cho-
dzić”, „chwalić”, „chować”; natomiast w wyrazach zapożyczonych – za pomocą
dwuznaku „ch” lub litery „h”, np. „echo”, „chór”, „charakter”, „chronologia”, „ho-
nor”, „hipika”, „historia”, „handel”, „herbata”, „hańba”, „hardy”. Jest to uzale-
żnione nie od naszej wymowy, lecz od pisowni tych wyrazów w języku, z
którego zostały zapożyczone (np. łac.”honor”, niem.”Handel”, czes.”hanba”).
Użycie liter „ch” lub „h” nie może więc być dziś oparte ani na wymowie,
ani też na poczuciu rodzimego lub obcego pochodzenia wyrazu. Jedyną
wskazówką jest poczucie oboczności morfologicznej.Tak więc „ch” piszemy
wtedy, gdy głoska oznaczona przez ten dwuznak wymienia się w pokre-
wnych wyrazach lub formach wyrazowych z „sz”, np. słu”ch” – sły”sz”ę,du”ch” –
du”sz”a, mu”ch”a – mu”sz”ka, su”ch”y – su”sz”ę; natomiast literę „h” piszemy, gdy
oznaczana przez nią głoska wymienia się z „g”,”ż”,”z” lub „dz”, np. wa”h”ać się
– wa”g”a, dru”h” – dru”ż”yna, bła”h”y – bła”z”en, wata”h”a – wata”dz”e.

PISOWNIA WYRAZÓW Z „Ó” i „U”

Pisownia wyrazów przez „ó” lub „u” nie zależy od wymowy, gdyż w mowie w
języku literackim obu tym literom odpowiada dziś ten sam dźwięk.Dzi-
siejsza więc oboczność literowa: „ó-u” niema uzasadnienia fonetyczne-
go, lecz czysto historyczne, tzn. pochodzi stąd, że „u” oznaczone w
piśmie przez „ó” występuje w miejscu dawnego „o”.

Pisownia wyrazów z „ó”.

1. W wyrazie piszemy „ó”, jeżeli w innych formach tego wyrazu lub w wy-
razach pokrewnych „ó” wymienia się na „o” lub „e”, np. s”ó”l – s”o”li, d”ó”ł –
d”o”łu, tych zb”ó”ż – te zb”o”ża, pi”ó”ro – pi”e”rze, sz”ó”sty – sz”e”ść.
Formy typu: „stój”, nie „bój” się, „uspokój” się pisze się przez „ó” ze
względu na formy: „stoję”, nie „boję” się, „uspokoję” się;
2. stale pisze się „ó” w zakończeniach:
a) „-ów” (jako zakończenie nazw miejscowych), np. Krak”ów”, Głog”ów”,
Namysł”ów”, Piotrk”ów”;
b) „-ów” (jako końcówce dopełn. l.mn.), np. chłopc”ów”, dom”ów”;
c) „-ówna”, np. Matusiak”ówna”, Kołaczk”ówna”, Bednarz”ówna”;
d) „-ówka”, np. poczt”ówka”, plac”ówka”, mas”ówka”, żar”ówka”;
tak też pisze się: „podkówka” (zdrobnienie od „podkowa”);
3. na początku wyrazów „ó” spotyka się tylko wyjątkowo, mianowicie w
wyrazach: „ósmy”, „ósemka”, „ów”, „ówczesny”, „ówdzie” (obok „owdzie”), „ócz”
(obok „oczu”), „ód” (dopełn. l.mn. od „oda”), „ós” (obok „os”). Poza tym na
początku wyrazów piszemy „u”;
4. na końcu wyrazów „ó” nie występuje;
5. w niektórych wyrazach pisze się „ó” mimo braku wymiany na „o”, „e”, np.
„mózg”, „góra”, „chór”. Jest to pisownia tradycyjna,zachowana z dawnych
czasów, a opierająca się na ówczesnej wymowie tych wyrazów; w wy-
razach tych mianowicie występowało pierwotnie „o”, które uległo
następnie pochyleniu przechodząc z czasem w „ó”.

Pisownia wyrazów z „u”.

W wyrazach,w których głoski „u” nie oznaczamy w piśmie przez „ó”, piszemy
ją przez „u” i jest to pisownia normalna.
W szczególności piszemy literę „u” w zdrabniających lub spieszczających
zakończeniach:
1. „-uchny”, „-uni”, „-usi”, „-utki”, np.biel”uchny”, tyci”uni”, mal”usi”, cal”utki”;
2. „-uchna”, np. cór”uchna”, mat”uchna”, ciot”uchna”;
3. „-ulo”, „-ulek”, „-ula”, „-ulka”, np. dziad”ulo”, ojcz”ulek”, mat”ula”, bab”ulka”;
4. „-unio”, „-unia”, np. dziad”unio”, Kazi”unio”, bab”unia”;
5. „-uszek”, „-uszka”, „-uszko”, np. dzban”uszek”, kacz”uszka”, serd”uszko”;
6. „-uś”, „-usia”, np. tat”uś”, Fran”uś”, mam”usia”, Han”usia”;
oraz w zgrubiających albo mających odcień pogardy lub lekceważenia
zakończeniach:
„-uch”, „-ucha”, np. piec”uch”, leni”uch”, past”uch”, kost”ucha”;
„-ulec”, np. bud”ulec”, ham”ulec”.

Ponadto należy pamiętać, że przez „u” pisze się między innymi wyrazy:
„kurtyna”, „legumina”, „tłumacz”, „tłumaczyć”, „tłumok”, „bruzda”, „dłuto”,
„Jakub”, „kłuć”, „płukać”, „pruć”, „żuraw” (i pokrewne, np. „bruździć”, „dłutko”).
Mimo wymiany „u” na „o” pisze się literę „u” w zakończeniach:
„-unek”, np. rys”unek”, rach”unek”, rat”unek”, ład”unek”, stos”unek”;
„-uję”, „-ujesz…”,np. rys”uję”, rach”uję”, kier”uję”, noc”uję”, prac”uję”, prze-
pił”uję”, żał”uję”, rat”ujemy”, pak”uj”, sprób”uj”, got”ujcie”, mal”ujący” – mimo
że jest: rys”o”wać, rat”o”wać, rach”o”wać, kier”o”wać, prac”o”wać itd.

Również przez „u” pisze się wyrazy: „kuć”, „snuć”, „psuć” pomimo wymiany na „o”
w wyrazach: k”o”wal, osn”o”wa, dawne ps”o”wać.
W przytoczonych tu typach wyrazów i form nie stosujemy pisowni przez
„ó”, gdyż zachodząca tu wymiana samogłosek nie powstała w okresie
piśmiennym języka polskiego,lecz istniała już w czasachprzedhistory-
cznych, w okresie przedpiśmiennym,tak że ortografia polska samogłoskę
„u” już w tych wyrazach zastała.

UWAGA:

Pisze się „zasuwka”, „skuwka”, „odkuwka”, „okuwka”, „zakuwka”, gdyż
w tych wyrazach „u” nie należy do przyrostka,lecz do rdzenia
(„sunąć”, „usuwać”,”zasuwać”,”kuć”,”skuwać”,”odkuwać”,”okuwać”,”zakuwać”).
Tu też należy wyraz „podkuwka”,oznaczający dolne okucie sań,
a pochodzący od czasownika „podkuwać”.

PISOWNIA ŁĄCZNA I ROZDZIELNA

„Ogólna zasada” pisowni polskiej głosi,że „każdy wyraz pisze się osobno”.
Zasady szczegółowe jednak nakazują zgodnie z tradycją łączne pisanie
różnych połączeń wyrazowych.

Łącznie pisze się:

1. zrośnięte wyrażenia,jak: „dobranoc”, „mysikrólik”, „rzeczpospolita”, „ma-
minsynek”, „widzimisię”; „Białystok”, „Krasnystaw”, „Wielkanoc”; „czcigodny”,
„karygodny”, „wiarygodny”, „równouprawniony”, „zdalaczynny” itp.;
2. człony „ćwierć” i „pół”, jeśli nie są zwykłymi liczebnikami ułamkowymi
(tak jest np. w wyrażeniu „ćwierć” litra, „pół” kopy), np. „ćwierćnuta”,
„półbuty”, „półetat”; też: „półtonowy”, „półetatowy”, „półfinałowy” itp.
3. złożone dwuczłonowe przymiotniki, w których pierwszy człon uściśla
człon drugi, np. „bladoróżowy”, „ciemnoniebieski” itp.
4. przedrostki bez względu na to, czy są z pochodzenia przyimkami,czy
nie,np. „bez”wartościowy, „między”ludzki, „na”ziemny, „nad”liczbowy, „do”ce-
lowy, „po”rewizyjny, „przeciw”pożarowy, „przy”zakładowy, „przed”szkolny;
ta zasada dotyczy też przedrostków pochodzenia obcego, jak: „anty-„,
„arcy-„, „super-„, „ultra-„, „wice-„,np. „anty”bodziec, „arcy”leń, „wice”prezes;
5. zrośnięte wyrażenia przyimkowe,takie jak:”dlaczego”, „dlatego”,”dokoła”,
„dookoła”, „donikąd”, „dopóki”, „dopóty”, „doprawdy”, „nadal”, „nadzwyczaj” (wy-
jątkowo),”nadto”, „naprzeciwko”, „naprzód!” (ale:”na przód” czegoś), „naraz”
(nagle), „nareszcie”, „nieomal”, „niespełna”, „omal”, „pojutrze”, „pokrótce”,
„pomału”, „poniewczasie”, „pośrodku”, „potem” (później), „powoli”, „wówczas”,
„przedwczoraj”, „wbrew”, „wcale”, „wniwecz”, „wpław”, „wprawdzie”,”wraz”,”wzdłuż”,
„wzwyż”, „zanadto”, „zaraz”, „zarazem”, „zawczasu”, „zazwyczaj”, „zgoła”, „zrazu”,
„znienacka”;
6. przyimki złożone z samych przyimków,jak np. „ponad”, „popod”, „poprzez”,
„spomiędzy”, „spod”, „sponad”, „spoza”, „sprzed”, „znad”, „zza”;
7. końcowe cząstki wyrazów: „-że”, „-li”, „-inąd”, „-kolwiek”, „-kroć”, np.:
cho政e”, ten”że”, czy”li”, skąd”inąd”, kto”kolwiek”, sto”kroć”;
8. końcówki osobowe „-em”, „-eś”, „-eśmy”,”-eście” bez względu na to,po jakim
wyrazie występują, np. był”em”, gdzi”em” był, wcześnie”śmy” wstali itp;
9. cząstkę „-by”, a także „-bym”, „-byś”,”-byśmy”,”-byście” z osobowymi formami
czasowników oraz ze spójnikami i partykułami, np. był”by”, jeśli”by”

UWAGA: po nieosobowych formach czasownika, zaimka, i innych częściach
mowy cząstki „-bym”, „-byś”, „-by…” pisze się rozdzielnie;

10. przeczenie „nie” z rzeczownikami, przymiotnikami w stopniu równym i
przysłówkami w stopniu równym utworzonymi od przymiotników oraz z
imiesłowami odmiennymi, jeśli występują w znaczeniu przymiotników,
np. „nie”wykonalne, „nie”dobry, „nie”źle, „nie”oceniony (niezwykle cenny).

Rozdzielnie piszemy m.in:

1. liczebniki typu „dwadzieścia jeden”, „sto dwudziesty pierwszy”;
2. wyrażenia, których pierwszy człon jest przysłówkiem, a drugi przy-
miotnikiem lub imiesłowem przymiotnikowym, np. „czysto polski”, „lek-
ko strawny”, „łatwo zrozumiały”, „ściśle tajny”, „daleko idący”,”nowo zbu-
dowany”, „świeżo malowany” (ale: „jednobrzmiący” oraz wyjątkowo: „równo-
brzmiący”, „równouprawniony” itp.);
3. większość połączeń zaimków z innymi wyrazami,np.”co dzień”,”co gorsza”
„czym prędzej”,”tym bardziej”,”tym lepiej”; piszemy jednak łącznie:”toteż”
(więc), „tymczasem”;
4. cząstki „by”, „bym”, „byś”, „byśmy”, „byście” po nieosobowych formach czaso-
wnika i wszystkich innych częściach mowy prócz spójników i party-
kuł,np. Zawołać „by” go trzeba, Można „by” przyjść, Skąd „by” to wziąć?
5. zaimki złożone: „ten sam”, „tego samego”, „taki sam”, „tym samym” itp.;
6. połączenia z „jak” typu „jak największy”, „jak najwięcej”;
7. większość połączeń przyimków z rzeczownikami, przymiotnikami,przy-
słówkami, liczebnikami i zaimkami,np. „bez mała”, „bez reszty”,”do sie-
go roku”, „do niedawna”, „do widzenia”, „mimo woli”, „na co dzień”,”na skos”,
„na pewno”, „na jaw”, „na przełaj”, „na przemian”, „na wznak”, „poza tym”, „po
czym”, „w koło” (w kółko), „w przód” (do przodu), „z kolei”,”z dawna” itp.;
8. przeczenie „nie” przed czasownikami (np. „nie” kochać, „nie” pracował),
przed wyrazami „brak”, „można”, „trzeba”, „wiadomo”, „warto”, „wolno”, przed
liczebnikami (wyjątkowo: „niejeden” w znaczeniu „wielu”), przed przy-
słówkami, które nie pochodzą od przymiotnika, np. „nie zawsze”, „nie
tylko” (wyjątkowo łącznie: „nieraz”, „niebawem”, „niezbyt”), przed przy-
miotnikami (i odprzymiotnikowymi przysłówkami) w stopniu wyższym i
najwyższym, np. „nie większy”, „nie więcej”, przed zaimkami,np.”nie on”,
„nie twój”, „nie każdy”, „nie tędy” (wyjątkowo: „niektóre”,”niejaki”,”nieco”),
przed partykułami, np. „nie lada”, „nie byle”, oraz przed użytymi w
roli czasowników rzeczownikami „wstyd”, „żal”, „szkoda”, „strach”, „sposób”;
9. rozdzielnie pisze się „nie” także wówczas, gdy następujący po nim
wyraz ma być przeciwstawiony innemu wyrazowi, np. „Nie ładna”, ale
piękna.

UWAGA:

Zasady pisowni łącznej i rozdzielnej mają wiele wyjątków
i dlatego w razie wątpliwości zawsze lepiej zajrzeć do
słownika.

UŻYCIE WIELKICH LITER

Wielką literą piszemy:

1. pierwszy wyraz każdego tekstu oraz po kropce kończącej zdanie, a
także po dwukropku, jeśli następuje po nim przytoczenie czyichś
słów albo dłuższa wypowiedź;
2. imiona, nazwiska, przydomki, przezwiska i pseudonimy ludzi, bogów
duchów, i zwierząt (uwaga: w przydomkach składających się z przy-
imka i rzeczownika wielką literą pisze się tylko rzeczownik, np.:
„Jan” bez „Ziemi”);
3. nazwy mieszkańców części świata, planet, krajów i prowincji (ale
nie miast i ich dzielnic!), np.: „Europejczyk”, „Marsjanin”, „Francuz”,
„Mazur”, oraz nazwy członków narodów, ras i szczepów, np.: „Murzyn”,
„Apacz”, „Łużyczanin”;
4. nazwy świąt, np.: „Wielkanoc”, „Dzień Hutnika”;
5. wszystkie wyrazy w tytułach czasopism, np.: „Gazeta Wyborcza”,jeżeli
te tytuły dadzą się odmieniać przez przypadki (w przeciwnym razie-
zdarza się to rzadko – wielką literą piszemy tylko pierwszy wyraz,
np.: „Tak i nie”);
6. pierwszy wyraz w tytułach książek, artykułów, wierszy, deklaracji,
statutów, rozporządzeń itp., np.: „Noce” i dnie, „Oda” do młodości,
„Kodeks” pracy, „Karta” górnika, „Regulamin” organizacyjny;
7. wszystkie wyrazy w nazwach własnych państw, instytucji,organizacji
i przedsiębiorstw, np.: „Rzeczpospolita Polska”, „Uniwersytet Jagiel-
loński”, „Zakłady Przemysłu Tytoniowego” (uwaga: skrót „im.” wyrazu
„imienia” pisze się małą literą, np.: Osiedle „im.” M.Kopernika);
wyrazy typu: „hotel”,”kawiarnia”,”kino” poprzedzające nazwę własną pisze
się małą literą (np.:”hotel” Forum), chyba że wchodzą ściśle w skład
samej nazwy, np.: „Hotel Polski”, „Drukarnia Prasowa”;
8. wszystkie wyrazy w nazwach geograficznych, takich jak „Nowy Targ”,
„Jezioro Rożnowskie”, „Wyżyna Małopolska”, tylko w nazwach dwuczłono-
wych typu: „morze” Bałtyk,”jezioro” Śniadrwy,”kanał” La Manche pierwszy
wyraz (w podanych przykładach: