1. Podmiot kto? co?
2. Orzeczenie co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie?
3. Dopełnienie (wszystkie przypadki oprócz mianownika).
4. Przydawka jaki? jaka? jakie? czyj? który? ile? czego? z czego?
5. Okolicznik:
– Miejsca: dokąd? gdzie? skąd? jaką drogą? którędy?
– Przyczyny: z jakiej przyczyny? dlaczego?
– Czasu: odkąd? kiedy? jak długo? o której godzinie? do kiedy?
– Celu: po co? w jakim celu?
– Sposobu: w jaki sposób? jak?
– Przyzwolenia: mimo co? mimo czego?
– Warunku: pod jakim warunkiem? (kiedy?)
Wyróżniamy następujące części zdania:
Podmiot – oznacza osobę, zwierzę, zjawisko, o którego czynności lub stanie orzekamy za pomocą orzeczenia. Najczęściej jest wyrażony za pomocą rzeczownika lub zaimka rzeczowego (czasami inną częścią mowy użytą w znaczeniu rzeczownikowym).
Orzeczenie – oznacza czynność lub stan tego, na co wskazuje podmiot. W zdaniu w funkcji orzeczenia występuje najczęściej osobowa forma czasownika, jest to orzeczenie czasownikowe. Orzeczenie może też składać się z osobowej formy czasownika być, zostać, stać się (łącznik) i innej części mowy (orzecznik). Takie orzeczenie nazywamy orzeczeniem imiennym.
Przydawka – jest określeniem rzeczownika, oznacza cechę lub właściwość osoby, przedmiotu, który nazywa dany rzeczownik. Najczęściej odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? czyj? który? ile? czego? z czego?
Dopełnienie – uzupełnia treść czasownika, oznacza przedmiot, którego dotyczy czynność określona czasownikiem. Odpowiada na pytania przypadków zależnych (poza mianownikiem!).
Okolicznik – uzupełnia treść czasownika i oznacza miejsce, czas, cel, sposób i przyczynę czynności, którą nazywa czasownik. Wyróżniamy następujące typy okoliczników:
Miejsca: dokąd? gdzie? skąd? jaką drogą? którędy?
Przyczyny: z jakiej przyczyny? dlaczego?
Czasu: odkąd? kiedy? jak długo? o której godzinie? do kiedy?
Celu: po co? w jakim celu?
Sposobu: w jaki sposób? jak?
Przyzwolenia: mimo co? mimo czego?
Warunku: pod jakim warunkiem? (kiedy?)
Zdania:
Łączne – czynności współistnieją ze sobą, tzn. występują w jednakowym czasie i przestrzeni (np. Zuzia jest zdolna i uczy się dobrze.).
spójniki: „i”, „oraz”, „ni”, „ani”, „jak” lub bezspójnikowo (przecinek).
wykres: __1__….__2__
Rozłączne – zdania składowe wykluczają się wzajemnie (np. Jutro zrobię obiad albo przygotuję kolację.).
spójniki: „albo”, „lub”, „czy”, „bądź”
wykres: __1____2__
Wynikowe – jedna czynność wynika z drugiej (np. Andrzej jest pilny, więc w szkole ma dobre oceny.).
spójniki: „więc”, „zatem”, „toteż”, „dlatego”,
wykres: __1__>….>__2__
Przeciwstawne – czynności przeciwstawiają się sobie (np. Turyści byli już zmęczeni, ale nie chcieli robić postoju.).
spójniki: „ale”, „lecz”, „a”, „jednak”, „zaś”, „natomiast”
wykres: __1__>….<__2__
Synonimiczne – czynności wynikają jedna z drugiej (np. Ciągle dzwonią, czyli chcą to szybko załatwić.).
spójniki: „czyli”, „to jest”, „to znaczy”
wykres: __1__….__2__
CZĘŚCI MOWY
Odmienne:
1. Rzeczownik – oznacza przedmioty, osoby, rośliny, zwierzęta, zjawiska przyrody, pojęcia, czynnościi cechy. Odmienia się przez przypadki (tzw. deklinacja), liczby (liczba pojedyncza i mnoga) i rodzaje (męski, żeński, nijaki).
Przypadki:
Mianownik (M) – Kto? Co?
Dopełniacz (D) – Kogo? Czego?
Celownik (C) – Komu? Czemu?
Biernik (B) – Kogo? Co?
Narzędnik (N) – Kim? Czym?
Miejscownik (Msc) – O kim? O czym?
Wołacz (W) – O!
W danych przypadkach niektóre rzeczowniki mogą mieć różne postaci tego samego tematu. Nazywa się je wtedy tematami obocznymi. Oboczności polegają na wymianie spółgłosek lub samogłosek, np.:
M: wąż, ale D: węża
M: droga, ale C: drodze
M: anioł, ale Msc: o aniele
M: las, ale Msc: o lesie
2. Czasownik – oznacza czynności lub stany. Odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie? Odmienia się przez osoby, liczby, czasy (przeszły, teraźniejszy i przyszły), tryby (orzekający, przypuszczający i rozkazujący) i strony (czynna, bierna i zwrotna). W liczbie pojedynczej występuje w trzech rodzajach: męskim, żeńskim i nijakim, a w liczbie mnogiej w dwóch: męskoosobowym i niemęskoosobowym.
3. Przymiotnik – oznacza właściwości osób, zwierząt, przedmiotów i pojęć; określa rzeczownik. Odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? Odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje.
Stopniowanie (stopień równy, wyższy i najwyższy):
a). proste (regularne):
I. ładny
II. ładniejszy
III. najładniejszy
b). opisowe:
I. słony
II. bardziej słony
III. najbardziej słony
c). nieregularne:
I. zły
II. gorszy
III. najgorszy
„Nie” z przymiotnikami w stopniu wyższym i najwyższym opiszemy oddzielnie!
Nieodmienne:
1. Przysłówek – oznacza różne okoliczności wykonania danej czynności: miejsce, czas, sposób, stopień. Określa czasownik. Odpowiada na pytania: jak? gdzie? kiedy? Najczęściej tworzy się go od przymiotnika, dlatego też stopniuje się go tak samo jak przymiotnik.
2. Przyimek – nie jest samodzielną częścią mowy. Występuje głównie z rzeczownikiem i razem tworzą całość znaczeniową (wyrażenie przyimkowe) – np. na podstawie, na wycieczkę, pod względem.
Przyimki dzielimy na proste (bez, do, z, za, o, w, dla, przed, pod, między, ku, po, przy, na, mimo, u, nad itd.) i złożone (ponad, pomiędzy, oprócz, spoza, obok, wbrew, zza, poprzez, pośród, pomimo itd.). Przyimki złożone z przyimków z prostych zawsze piszemy razem.
CZĘŚCI ZDANIA
W zdaniu wyróżniamy grupę podmiotu (podmiot i wyrazy, które go określają) i grupę orzeczenia (orzeczenie i wyrazy, które go określają).
Trzej najlepsi przyjaciele | bawili się w rycerzy w ruinach średniowiecznego zamku.
grupa podmiotu grupa orzeczenia
Podmiot z orzeczeniem tworzą w zdaniu związek główny. Pozostałe części mowy tworzą związki poboczne.
Podmiot – nadrzędna część zdania. Jest wykonawcą czynności. Odpowiada na pytania; kto? co? Wyróżniamy następujące rodzaje podmiotów:
– gramatyczny – wyrażony w mianowniku, np. Malarz namalował piękny obraz.
– logiczny – wyrażony w dopełniaczu, np. Nie ma sukcesów bezciężkiej pracy.
– domyślny – np. Pojechaliśmy do Krakowa. [my]; Pójdę do sklepu po zakupy. [ja]
– szeregowy – np. Tomek, Łukasz i Jakub grają w piłkę nożną.
Orzeczenie – określa czynności lub stany osób albo rzeczy. Wyróżniamy dwa typy orzeczeń:
– czasownikowe – wyrażone osobową formą czasownika, np. Jutro pojedziemy do lasu na grzyby. Deszcz padał przez cały dzień.
– imienne – złożone z łącznika (osobowa forma czasowników: być, stać się, zostać) i orzecznika (innej części mowy), np. Jarek będzie pierwszy. Ta książka jest interesująca. Ania została aktorką. Ten dom jest z drewna.
Określenia:
Przydawka – określa rzeczownik. Odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? ile? czego? Z czego?
Dopełnienie – określa czasownik. Odpowiada na pytania: kogo? co? czego? komu? czemu? kim? czym? itd. – odpowiada na pytania przypadków oprócz mianownika. Dopełnienie może być bliższe lub dalsze.
Okolicznik – określa czasownik. Wyróżniamy okoliczniki: miejsca, czasu, celu, przyczyny, sposobu, przyzwolenia, warunku.
