W skrócie założenia filozoficzne epoki: Comte – filozofia ma sens praktyczny, opiera się na rzeczach poznawalnych rozumem; celem uzyskanie pewnej wiedzy; środkiem eksperyment i obserwacja; przedmiotem badań tylko fakty fizyczne, gdyż psychika zaprzecza pewności wiedzy; Mill – postulat utylitaryzmu wszelkiej literatury – ma przynosić pożytek społeczeństwu: nauczać, wykazywać, krzewić ideały moralne; tylko takie działanie uznaje za sensowne;
W Polsce pojawiają się w związku z tym dodatkowe założenia programowe związane z ideologią pracy u podstaw (edukacja niższych warstw społecznych – największa część społeczeństwa, stanowiąca wielką potęgę, jeżeli wie o co walczy) i pracy organicznej (to samo, ale do ogółu społeczeństwa); są także promowane hasła emancypacji kobiet i asymilacji innych narodowości, zwłaszcza żydów
To powoduje zwiększone zainteresowanie takimi formami jak nowela, powieść oraz publicystyka i jednoczesny odwrót od gatunków poetyckich i lirycznych;
Publicystyka: następował intensywny rozwój prasy, rozpoczęty w oświeceniu; typowo pozytywistyczne czasopismo „Przegląd Tygodniowy” prezentowało najszerzej popularne hasła tego okresu; mistrzem polemiki był tu Aleksander Świętochowski; krytykuje on szlachecki tradycjonalizm i sposób życia, które przyczyniły się do upadku Polski, promował mieszczaństwo, jako sposób życia; dyskusja starzy-młodzi szybko wygasła w wyniku szybkiej degradacji wartości pozytywnych; poza tym ten znany publicysta interesuje się każdą nowo powstałą powieścią, lecz niektórych nie potrafi do końca zrozumieć („Lalka”); Podkreśla on również znaczenie asymilacji żydów i emancypacji kobiet jak i pracy jako takiej (nad sobą i innymi); Ciekawe są również Kroniki i felietony Prusa, które zajmują się wieloma aktualnymi problemami (np. problem zaśmiecenia Warszawy);
Nowelistyka: Maria Konopnicka zajmuje się asymilacją żydów w „Mendlu Gdańskim” – pokazuje bezmyślność i okrucieństwo Polaków oraz po prostu tłumu wobec innych narodowości; ważną rolę odgrywają dzieci – ich edukacja, wykorzystanie możliwości i zdolności, jakie dała im natura – klęska Janko Muzykanta Sienkiewicza czy „Antek” Prusa; w „Miłosierdziu Gminy” Konopnickiej widzimy, że z pozytywistyczną pomocą nie można przesadzać, gdyż można doprowadzić to do absurdu; „Omyłka” Prusa to pokazanie, do czego może doprowadzić niezrozumienie i ogólna głupota społeczeństwa; Orzeszkowa zajmuje się problemami pracy u podstaw i problemami z tym związanymi (zagrożenie ze strony zaborców): „A…B…C…” oraz „Tadeusz” (nie pilnowane dziecko się utopiło);
