Niezbyt szczęśliwa nazwa „romanizm” sprawia wrażenie, że sztuka średniowieczna była tylko przedłużeniem późnago antyku śródziemnomorskiego. W rzeczywistości jest to słuszne jedynie w odniesieniu do czasów karolińskich i ottońskich. W sztuce romańskiej są bowiem widoczne pararele do Bizancjum, Rzymu, Azji Mniejszej, Syrii i Armenii. A przecież wykształcają się właśnie w tej epoce także nowe, nordycko-zachodnie, dotychczas nie znane formy, które określają na długi okres całą architekturę eropejską.
Na przełomie XVIII i XIX wieku Niemieccy pionieży nauki o sztuce rozpowszechnili mit o niemieckim pochodzeniu stylu romańskiego . Dopiero sumienne badania budowli w różnych krajach, nie tylko pod względem formy, lecz wedle układu, materiałów i konstrukcji, obaliły go. Dopomogły tu w wysokim stopniu źródła pisane, umożliwiające poprawne datowanie.
Okres sztuki romańskiej nie zna jeszcze pojęcia narodów w nowoczesnym tego słowa znaczeniu. Za tereny przodujące w rozwoju architektury można zatem wymienić: Niemcy, Włochy, Francję, Niderlandy, Szwajcarię i środkowo-wschodnią Europę.
Polityczna odnowa w całej Europie od końca X w., z którą wiązało się przenikanie wszystkich dziedzin życia przez idee chrześcijańskie, prowadzi do niezwykłego rozwoju budownictwa. Dominują budowle sakralne. W obrazie świata człowieka epoki romańskiej, władza cesarza jest odbiciem wszechwładzy Boga. To, że monumentalne kościoły, „zamki Boże”, są podobne do zamków ryceskich, a Ukrzyżowany dźwiga koronę królewską ( później zastąpi ją cierniowa) jest dla niego alegorią zrozumiałą.
Samodzielnść niemieckich państewek, jak i etniczna różnorodność ludności francuskiej (Germanie, Celtowie, Galowie) powodują regionalne zróżnicowanie rozwiązań architekonicznych. Do tego dochodzi potrzeba przedstawienia w odrębnym jęzku formalnym specyfiki samodzielnych w znacznym stopniu biskupstw, przede wszystkim jednak klasztorów rozwijających własne szkoły budowlane. Pomimo to wspólny duch chrześcijański oraz tradycja rycerkiej budowli z kamienia, w powiązaniu z ogólnie stosowanymi formami architektonicznymi, jak łuk półkolisty i odmiany głowicy kostkowej oraz blokowe formy brył budowy, tworzy podstawy eropejskiej jedności artystycznej. Klerycy i mnisi zajmowali się zarządzaniem budowlą.
BUDOWA
Nawy boczne ani nawa środkowa nie są podzielone murami poprzecznymi. Około połowy stulecia ściany wewnętrzne nawy głównej są jeszcze w znacznym stopniu nie podzielone (Hildesheim). Ale w strefie arkad zaczyna się już pewna rytmiczność za sprawą alternacji filarów i kolumn (przemienność podpór). W Jumiges między filarami arkad międzynawowych znajdują się sięgające stropu półkolumny, nie pełniące funkcji nośnej. Przenoszą one zasadę podziału, wynikającą z alternacji podpór, ze strefy arkad na wysokie partie ścian, dzieląc je na pojedyncze płaciny. Podczas gdy tego rodzaju podpory kończą się w Spirze jeszcze okrągłymi łukami przyściannymi, w Cluny III dźwigają już one gurty (pas sklepieniowy; łuk wzmacniający, poprzeczny względem osi głównej sklepienia kolebkowego albo ciągu sklepień, wyznaczający podział na przęsła) sklepienia kolebkowego. Podpory wraz z gurtani zaznaczają podziały wnętrza biegnące od ziemi, poprzez strop i znowu do ziemi. Pomiędzy takie gurty rozpięte zostały w Spirze, ok. 1090r., kozuby sklepienia krzyżowego. Wczesne, prawie równoczesne żebra krzyżowe nie mają jeszcze funkcji nośnej, tylko czysto estetyczną (Caen, Ste-Trinite), podczas gdy w Wormacji niosą same siebie i podpierają kozuby sklepienia.
Wszystkie te sklepienia krzyżowe tworzą wraz z podziałami ściany pojedyncze, przypominające baldachimy elementy: końcowy etap „rozczłonkowania przestrzeni”. Występujące w niektórych regionach rzędy kopuł, wzmacniają jeszcze wrażenie wydzielonych kompartymentów (Akwitania).
Pojawia się arkadowa galeryjka (po raz pierwszy w katedrze w Trewirze) – rozbija zewnętrzne ściany na dwa poziomy.
Okna rozwijają się od rygorystycznie okrągło-łukowej formy, aż do barokowych fantastycznych kształtów stylu przejściowego (dziurka od klucza, palmeta, linia).
Problem rozmieszczenia ołtarzy rozwiązały dwie formy prezbiterium:
– część uskokowa (schodkowa)
– obejście wokół prezbiterium z kaplicami (wyraźnie oddzielonymi).
Całe prezbiterium zakończono elementem centralnym. Jest to pod względem formalnym przeważnie dwukondygnacyjna, okrągła lub poligonalna budowla na osi prezbiterium. Jej pierwowzorem są rotundy Grobu Marii lub Grobu Świętego w Jerozolimie.
Po wydzieleniu skrzyżowania nawy głównej z transeptem (nawa poprzeczna, jedno- lub wielonawowa część budowli ustawiona poprzecznie w stosunku do osi korpusu nawowego, między korpusem a prezbiterium) na planie kwadratu, można wznieść nad nim wieżę (wczesnochrześcijańsko-syryjski wzór)
Krypty romańskie są zawsze sklepione i przybierają niekiedy duże rozmiary (Spira, Gurk). Niekiedy są otwarte do nawy środkowej (Werona, s. Zeno, Wormacja). Przeważnie znajdują się pod prezbiterium i są podzielone dwoma rzędami kolumn na trzy nawy; rozciągają się jednak pod transeptem (i daleko w głąb nawy środkowej).
Prosty portal ścienny staje się ukośnie obramowanym portalem, o pofilu z kolumn, uskoków lub obu tych elementów architektonicznych na przemian. Począwszy od XII w. pojawiają się po obu stronach portalu posągi, początkowo jeszcze nie podporządkowane określonym członom budowli, tylko luźno rozmieszczone na elewacji (Ripoll; Ratyzbona, św. Jakub; Pawia, S. Michele). Posągi stają pomiędzy lub przed kolumnami obramienia (Bazylea, Chartres) W tympanonie przedstawiony jest często Chrystus jako Pantokrator w Sądzie Ostatecznym. W Prowansji przejmuje się schemat rzymskiego łuku triumfalnego, zdobionego posągami, które stoją w nisach pomiędzy pilastrami (półfilar przyścienny wysunięty przed lico muru) (Arles i Sankt Gilles). W Poitou dzieli się całą fasadę na kondygnacje, które wypełnione są posągami w niszach (Poitiers, Notre-Dame-la-Grande). W Niemczech sfery portali rzadko wyposażone są w dekorcję figuralną, natomiat często pojawia się ona we wnętrzu kościelnym. Lektorium, którym oddzielona jest od przestrzeni prezbiterium, jest ulubionym miejscem do umieszczania cyklów przedstawiających proroków i apostołów. Wykrzywione twarze, zwerzęta i ornamenty plecionkowe na zewnętrzych ścianach kościołów, na drzwiach (antaby), a także na sprzętach liturgicznych (chrzcielnice), mają funkcję apotropaiczną (odstraszaję demony).
Budowa centralna występuje rzadziej i są to przeważnie babtysteria, kostnice i kościoły wiejskie.
Dopiero w XI w., używane zwykle do tej pory małe, grubo ciosane kamienie z dużą ilością zapraw, zastępowane są przez pieczołowicie opracowane, wielkie ciosy, które potrzebują niewiele zaprawy.
PODSUMOWANIE
1. Sztuka przedromańska (ottońska) X w:
– zachowanie karolińskich form architektonicznych
– budownictwo monumentalne
– kolumny lub filary, przemienność podpór
– łuki pełne
– płaskie stropy
– gładkie powierzchnie ścian
– rozpowszechnienie kwadratowego planu skrzyżowania naw
– przodują Niemcy
2. Wczesna sztuka romańska 1000-1100
– zróżnicowanie bryły budowli przez zmianę podpór
– fila wiązkowa
– łuki pełne
– służki przy ścianach nawy głównej
– wydzielony kwadrat nawy głównej z transeptem, nad nim wieża
– sklepione nawy boczne
– sklepenie nawy głównej pod koniec wieku
– zewnętrzne galeryjki arkadowe
– ciosy zamiast kamienia łamanego
– przodują: Niemcy, Normandia, Burgundia
3. Dojrzała sztuka romańska 1100-1180
– całkowicie przesklepiona budowla
– systematyzacja wszystkich części konstrukcyjnych
– plastyczne uformowanie wszystkich członów budowli
– tryforium
– zewnętrzne galeryjki arkadowe
– sklepienie krzyżowo-żebowe
– konstrukcja przyporowa
– mnożenie wież
– fasady
– pierwsze łuki ostre (Burgundia)
– bogata rzeźba architektoniczna (płd. Francja)
– przoduje Francja
4. Późna sztuka romańska 1180-1240
– najbogatsza dekoracja architektoniczna
– wyłącznie budowle sklepione
– łuk prosty wypiera półkolisty
– we Francji i Anglii panuje już gotyk
– w znacznym stopniu ograniczona do obszaru Niemiec
