Historia literatury historią idei 2) Człowiek, badając różnorodne rzeczy, umieszcza je w odpowiednich kategoriach, klasyfikuje. Tak samo dzieje się w przypadku literatury. Badacze, omawiając twórczość poetów i pisarzy, umiejscawiają ich w rubrykach określanych etykietami brzmiącymi renesans , romantyzm czy też Młoda Polska ; czasami tylko rozmieszczają ich inaczej niż zazwyczaj – czy to pomiędzy tymi głównymi katalogami, tak jak w przypadku Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, czy też w kilku takich zbiorach, jak to się stało z Leopoldem Staffem. Czymże więc są te szufladki , co sobą reprezentują, z czym się wiążą? Odpowiedź nie jest trudna. Grupy te powiązane są tematyką, sposobem przedstawiania treści, samą treścią, czyli namacalnymi formami licznych idei. Zmiany zachodzące w literaturze są odzwierciedleniem aktualnych, choć również i dawnych transformacji w sferze myśli politycznej, filozoficznej, artystycznej, itp. Łatwo udowodnić ten fakt, korzystając z niezliczonych przykładów. 3) Postawy filozoficzne, myśli oraz idee polskie obserwowane w poszczególnych epokach i współczesne im, a także późniejsze, odbicia w literaturze 4) Starożytność jako źródło pomysłów dla przyszłych pokoleń a) Epikureizm – Epikur głosił, że szczęście wiąże się z dążeniem do przyjemności, dawaniem wiary zmysłom i nie poddawaniu się siłom natury; trzeba korzystać z życia i unikać bólu i) Jan Kochanowski (renesans) b) Stoicyzm – Zenona z Kition nawoływał do wyzbycia się wszystkich namiętności, zachowania obojętności wobec zmian losu, a przez to utrzymanie harmonii wewnętrznej; z tym właśnie stoicy wiązali prawdziwe szczęście i) Jan Kochanowski (renesans) c) Idealizm obiektywny – Platona zakładał dwupłaszczyznowość świata idei i świata materialnego, będącego odbiciem – cieniem tego pierwszego d) Nauki Sokratesa – Sokrates nad dobra materialne cenił wyżej dobra moralne; stworzył logikę i etykę wyrażającą się nierozłącznością cnoty, rozumu i szczęścia 5) Średniowiecze – nowe koncepcje w filozofii a) Augustynizm – św. Augustyn widział człowieka wystawionego na pokusy świata, a jednocześnie tęskniącego za niebem; Bóg i życie przyszłe były jedynym ważnym celem ludzkiego życia; nawiązał do filozofii platońskiej – dualizm rzeczy b) Tomizm – św. Tomasz uważa, że każdy ma swoje miejsce w pewnej hierarchii (na drabinie bytów ); kładł nacisk na etykę – element stabilizujący życie społeczne c) Franciszkanizm – św. Franciszek z Asyżu stworzył wiarę radosną, dosłownie rozumiał Chrystusa nawołującego do wyzbycia się wszelkich dóbr i podążania za jego przykładem; głosił filozofię miłości do otaczającego świata i) Jan Kasprowicz ( Księga ubogich , wiersz III), Leopold Staff ( Życie bez zdarzeń ) (Młoda Polska) 6) Renesans – powszechne nawiązywanie do antyku, człowiek obiektem badań a) Humanizm – prąd w filozofii kierujący uwagę na osobę i sprawy człowieka oraz antropocentryzm – stawiający ludzi w centrum zainteresowania i) Jan Kochanowski (1) Pieśń świętojańska o Sobótce – autor mówi, aby uczyć się znosić szczęście i nieszczęście (stoicyzm), lecz jednak cieszyć się życiem, nie martwić się zbytnio o przyszłość (epikureizm); mowa jest tu o człowieku – o radości życia, miłości (np. pieśń Panny IV ) (2) Fraszki – zajmują się różnymi aspektami życia człowieka; są tu fraszki pijackie ( O doktorze Hiszpanie ), obyczajowe ( Na nabożną ), religijne ( Na dom w Czarnolesie ), miłosne ( Do Jadwigi ), swawolne, filozoficzne, autotematyczne, patriotyczne, epitafia (3) Treny – człowiek wobec tragedii 7) Barok a) Sarmatyzm – postawa szlachty polskiej, która objawiała się w postaci światopoglądu i tradycji; jego elementem był często nadmierny konserwatyzm i odporność na nowe oraz dewocja religijna i) Wacław Potocki (1) Transakcja wojny chocimskiej (fragmenty) – hetman Karol Chodkiewicz ma stanowić wzorzec prawdziwego Sarmaty, w mowie swej rozbudza wyobraźnię braci szlacheckiej poprzez przypomnienie o jej wspaniałej przeszłości ii) Jan Chryzostom Pasek (1) Pamiętniki (fragment) – jest to autoportret sarmacki, który wypada dość negatywnie w oczach czytelnika 8) Oświecenie a) Racjonalizm – najważniejszy w poszukiwaniu prawdy i wiedzy jest według tejże teorii rozum ludzki b) Empiryzm – ten pogląd wyrażał się w wierze, iż doświadczenie jest najlepszym sposobem badania i poznania 9) Romantyzm a) Mesjanizm romantyczny i) Adam Mickiewicz (1) III część Dziadów – Polska jest Chrystusem narodów , rozbiory – ukrzyżowaniem, zaborcy są Herodami , a Francja – Piłatem ; ii) Juliusz Słowacki (1) Kordian – Polska Winkelriedem narodów ; Winkelried – bohater szwajcarski iii) Andrzej Szczypiorski (współczesność) (1) Początek – zaprzeczenie idei mesjanizmu polskiego 10) Pozytywizm a) Utylitaryzm – John Stuart Mill głosił, że dzieła ludzkie winny być użyteczne, nawet literatura i sztuka i) Nowelistyka (1) Konieczność pracy u podstaw – Henryk Sienkiewicz, Janko Muzykant – wiejski chłopiec nie ma szansy, aby rozwinąć swój muzyczny talent; Bolesław Prus, Antek (2) Problem żydowski – Maria Konopnicka, Mendel Gdański (3) Nierówność społeczna -Bolesław Prus, Katarynka ii) Powieść (1) Henryk Sienkiewicz – Potop – dzieło napisane zostało ku pokrzepieniu serc b) Ewolucjonizm – Herbert Spencer ze swoich obserwacji wywnioskował, że rzeczywistość podlega ciągłym, ewolucyjnym zmianom c) Determinizm – Hipolit Taine twierdził, że wszystko i wszyscy są ukształtowani przez zewnętrzne uwarunkowania, np. człowieka określa jego rasa, środowisko i moment dziejowy, w którym żyje d) Wykłady filozofii pozytywnej – August Comte głosił, że wiedzę uzyskuje się poprzez badanie tego, czego można doświadczyć – faktów fizycznych, filozofia w swym praktycznym sensie winna badać rzeczywistość dostępną rozumowi 11) Młoda Polska a) Schopenhaueryzm – Artur Schopenhauer twierdził, iż życie ludzkie jest pasmem cierpień, a człowiek pragnący szczęścia dozna rozczarowania; ukojenie dają sztuka, natura i nirwana (forma pół-istnienia, pół-śmierci) i) Kazimierz Przerwa-Tetmajer – utwory dekadenckie (1) Nie wierzę w nic… – niemożność realizacji ideałów powoduje chęć odtrącenia i zdystansowania się do świata; wybawienie – nirwana (2) Hymn do Nirwany – wiersz stylizowany na litanię; na zniechęcenie do świata i ludzi jest tylko jeden sposób – nirwana ( I przyjdź królestwo twoje na ziemi, jak i w niebie, Nirwano! ) b) Nietzscheanizm – Friedrich Nietzsche głosił filozofię buntu przeciw człowiekowi słabemu, wolę mocy i kult nadczłowieka – jednostki niezwyczajnej; tego, który może działać poza dobrem i złem i) Leopold Staff (1) tom Sny o potędze , wiersz Kowal – wiersz o nastroju antydekadenckim, zaakcentowany zostaje motyw woli mocy , kult życia i energii c) Bergsonizm (intuicjonizm) – Henri Bergson twierdził, że nie rozumem i doświadczeniem, ale intuicją odbywa się właściwe poznanie otaczającego nas świata; rozwój rzeczywistości następuje samorzutnie przy udziale siły élan vitale (franc. pęd życiowy) d) Katastrofizm – głosił kres cywilizacji, koniec i) Jak Kasprowicz (1) Dies irae – dzień gniewu – przedstawienie dnia sądu ostatecznego 12) Dwudziestolecie międzywojenne a) Behawioryzm – John Watson propagował teorię, że człowieka można poznać tylko przez zewnętrzny ogląd jego zachowań b) Personalizm – Emmanuel Mounier stwierdził, że człowiek jest stworzony, aby przekraczać siebie – człowiek nie jest przeznaczony do zwykłej adaptacji, lecz do podejmowania aktywnych działań; osoba ludzka współpracuje z grupą i określa siebie poprzez stosunek do innych ludzi i) Maria Dąbrowska (1) Noce i dnie – opowieść o rodzinie Niechciców; Bogumił określa siebie poprzez pracę na rzecz rodziny, poprzez szacunek i miłość jaką darzy najbliższych c) Freudyzm – psychoanaliza Zygmunta Freuda dzieliła ludzką psychikę na trzy strefy: ego (jaźń), id (sfera popędów, sfera podświadomości) i superego (sfera nieświadomości ludzkiej, obejmująca przymus i ograniczenia – normy i tradycje); wiązało się z nią pojęcie archetypów i) Bruno Schulz (1) Sklepy cynamonowe – obecne są tu obrazy z podświadomości człowieka i jego wyobraźni; opis zawarty w opowiadaniu nie jest zwyczajny z powodu operowania dużym bogactwem archetypów i symboli d) Katastrofizm – głosił nadchodzący zmierzch kultury, upadek; przybrał na sile z wydaniem książki Spenglera Zmierzch Zachodu i) Żagary – poetyka zagłady (1) Czesław Miłosz, Roki – ukazana jest ostateczna zagłada ( wszystko minione, wszystko zapomniane , ogień świat pali ) ii) Druga awangarda – poezja apokalipsy przewidywanej (1) Józef Czechowicz, Na wsi – motywy wiejskie i arkadyjskie są obecne wespół z uczuciem leku i zagrożenia – Arkadia jest zagrożona e) Egzystencjalizm – nurt wywodzący się z niepewności człowieka na temat jego egzystencji; pytania zadawane przez egzystencjalistów – dlaczego? , jak? , itp. i) Jarosław Iwaszkiewicz (1) Panny z Wilka – Wiktor Ruben przeżywa rozterki, zastanawia się nad swoim życiem, ma wewnętrzną potrzebę nabrania dystansu, postawienia i odpowiedzenia sobie na pytania typu: co by było, gdyby… – rozważania egzystencjalne 13) Współczesność a) Katastrofizm i) Pokolenie Kolumbów – poeci apokalipsy spełnionej (1) Krzysztof Kamil Baczyński, Pokolenie – manifest straconego pokolenia ( Nie ma litości , Nie ma miłości , Nie ma sumienia , Trzeba zapomnieć ); obecność śmierci, zła; wątpliwość ( czy nam postawią, z litości chociaż, / nad grobem krzyż ) (2) Tadeusz Borowski, Pieśń – przedstawiona jest beznadziejność walki pokolenia Kolumbów ( Zostanie po nas złom żelazny/ i głuchy, drwiący śmiech pokoleń. ) 14) Powyższe rozważania pozwoliły w pełni ukazać prawdę leżącą w twierdzeniu, iż historia literatury jest historią idei. Cokolwiek wydarzyło się w sferze myśli, zyskało swoje odzwierciedlenie w poezji i prozie. Część tematów była podejmowana później, część wcześniej, ale zawsze ukazane zostały nowe lub nowoodkryte pomysły tyczące się życia i świata. Bez idei, literatura nigdy nie zaistniałaby
