I. Wstęp
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie ingerencji państw ościennych w Sprawy Polskie. Zakres pracy obejmie lata 1700 – 1795. Daty te wyznaczają rozpoczęcie Wojny ze Szwedami (zwanej Wielką Wojną Północną) i Trzeci Rozbiór Polski. Zakres terytorialny obejmie Ziemie Polskie.
Wszystko zaczęło się od wyboru Augusta II Sasa na tron Polski. ” W końcu XVII w. Rzeczpospolita stała się terenem przetargów między władcami sąsiednich państw. Głównym „winowajcą” był elekcyjny tron królewski” .Cesarz, margrabia brandenburski, car Rosji, a nawet król Francji chcieli osadzić na tronie Rzeczpospolitej siebie lub swego sojusznika.
W czasie elekcji w 1697 r. swoich kandydatów wystawiły Austria, Rosja i Francja. W końcu zwyciężył książę saski Fryderyk August, którego popierała Austria i Rosja. Chcąc przypodobać się szlachcie koronował się jako August II. Tak rozpoczęło się chyba najtragiczniejsze panowanie w naszych dziejach…
II. Wojna ze Szwecją
W 1699 r. uformowała się liga północna. W jej skład wchodziły: Saksonia, Rosja, Dania i Rzeczpospolita. „Celem jej było odzyskanie przez te państwa ziem zagarniętych przez Szwecję, przy czym August II występował jako król polski z pretensjami do Inflant i Estonii, w których chciał przecież osadzić Wettinów i w ten sposób związać się na stałe z tronem polskim” . „Pokonawszy Augusta II pod Rygą i Rosję pod Narwą wkroczył młody i bitny król szwedzki Karol XII do Polski, opanowując niemal cały kraj. W 1704 r. Zawarty został między Rzeczpospolitą a Rosja antyszwedzki traktat w Narwie, co oznaczało oficjalne przystąpienie Polski do wojny.” Tymczasem w kraju opinia publiczna była podzielona. Część szlachty popierała Stanisława Leszczyńskiego wybranego z protekcji Karola XII królem (1704 r.). „Dopiero gdy Szwedzi zdobyli Saksonie, August II zrzekł się tronu polskiego. Zmiana nastąpiła w 1709 r. Po pokonaniu Szwedów przez Rosję pod Połtawą na Ukrainie. Zwycięski car Piotr I umożliwił Augustowi II odzyskanie tronu w Rzeczpospolitej. Król przybył z licznymi wojskiem saskim i podjął próbę wprowadzenia rządów absolutnych. Wywołało to wojnę domową, z której jedynym wyjściem było odwołanie się od pośrednictwa Piotra I.” Skorzystał on natychmiast z okazji, wprowadzając do Polski swoje wojska, zmuszając obie strony do ugody.
III. Sejm Niemy
Po raz pierwszy decyzje najwyższej władzy państwowej – sejmu zostały podjęte pod dyktando cara rosyjskiego na Sejmie Niemym. Był to najkrótszy sejm w historii Rzeczpospolitej, odbywający się pod presją wojsk cara Rosji. Nikogo nie dopuszczono do głosu, w obawie przed zerwaniem obrad. Przeczytano jedynie konstytucje. Ograniczały one do minimum liczbę wojsk saskich w Polsce i usuwały z kraju saskich urzędników. Wprowadzono reformy podatkowe, pozwalające na utrzymanie ok. 25 tys. armii. Królowi zabroniono wszczynania wojen bez zgody sejmu oraz więzić szlachtę bez wyroku sądowego. Budżet państwa ustalono na ok. 10 mln zł. „Sejmikom odebrano uprawnienia skarbowe i pozbawiono wpływu na sprawy wojska. Nienaruszalność tzw. praw kardynalnych, czyli artykułów henrykowskich, pacta conventa, wolnej elekcji, liberum veto, nietykalności osobistej szlachty, dożywotności urzędów i władzy nad chłopem, gwarantował Piotr I.” Car zaczął w ty momencie traktować jako „przedpole” Rosji.
IV. Traktat Trzech Czarnych Orłów
„Symboliczny wymiar miał traktat przygotowany w 1732 r…nazwany później „traktatem trzech czarnych orłów”. Przewidywał on współdziałanie Rosji, Austrii i Prus w narzuceniu Rzeczpospolitej własnego elekta.” Zastrzeżono, że nie dopuści się do wyboru Leszczyńskiego, ani Augusta II. Nad przebiegiem elekcji miały czuwać wojska rosyjskie i austriackie, skoncentrowane przy polskiej granicy. „Wprawdzie układ ten nigdy nie wszedł w życie, ale stanowił złowieszczą zapowiedź współpracy przyszłych grabarzy Polski. Rzeczpospolita z podmiotu polityki międzynarodowej powoli stawała się areną przetargów i rozgrywek ościennych mocarstw.”
V. Walka o tron po śmierci Augusta II Mocnego
Śmierć Augusta II (1733) wysunęła sprawę kandydatury do tronu polskiego. Wszystko zapowiadało, że królem zostanie Stanisław Leszczyński popierany przez Francję. Obrany też został na Woli przez 13-tysięczne zgromadzenie szlachty. „Rosja z kolei, w porozumieniu z Austrią, wysunęła kandydaturę elektora saskiego Fryderyka Augusta. Pod osłoną wojsk rosyjskich, które doszły tymczasem do Wisły, wybrano głosami około dziesięciokrotnie mniejszymi elektora królem polski.” Fryderyk August przyjął tytuł August III. Leszczyński musiał ratować się ucieczką i układem zawartym w Wiedniu w 1735 r. Zrzekł się tronu polskiego, zyskując w zamian księstwo Lotaryngii, „…gdzie jako mądry król-dobroczyńca zaskarbił sobie najlepsze imię w historii Francji…” August III przebywał głownie w Dreźnie, pozostawiając kraj w rękach swych urzędników i rywalizujących ze sobą dwóch grup magnackich. Czartoryskich (zwanych Familią) i Potockich.
VI. Wojna siedemnastoletnia
„W wojnie siedemnastoletniej, w której Austria usiłowała bezskutecznie odebrać Prusom Śląsk, Polska nie brała udziału…choć nie była wstanie przeciwstawić się przemarszom obcych wojsk, związanym z plądrowaniem ziem polskich” Najbardziej „wyniszczały” nasz kraj rekwizycje, werbunki i zalewanie Polski fałszywą monetą, co doprowadziło do załamania gospodarki kraju.
VII. Wybór następcy Augusta III
Śmierć Augusta III wzmogła obawy o możliwości wybuchu kolejnej wojny o tron polski. Familia, chcąc zapewnić zwycięstwo swego kandydata (Augusta Aleksandra Czartoryskiego, bądź jego synowi Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu), poprosiła Rosję o pomoc. Rosja poparła w końcu kandydaturę Stanisława Augusta Poniatowskiego. Sam król w sobie był tak wybitny i genialny, że zagrażało to dworom petersburskim i berlińskim, ponieważ nie mogli sterować sytuacją w Polsce. W końcu Prusy i Rosja zaczęły ingerować w wewnętrzne sprawy polskie, „…biorąc w obronne różnowierców, torpedowanie reform przez popieranie opozycji magnackiej, oraz lansowanie – głównie przez Fryderyka II – planów aneksji ziem polskich, zmierzających do bezpośredniego osłabienia państwa polskiego, a zarazem uzyskania wielkich korzyści.”
Przez cały czas polski rząd próbował przeprowadzać różnego rodzaju reformy mające na celu zahamowanie wpływów państw ościennych w sprawy polskie. Niestety większość z nich została szybko zahamowana i nie dochodziła do skutku.
VIII. Pierwszy Rozbiór Polski
Kiedy w Polsce mnożyły się projekty zmian, dwór berliński słał protesty do Petersburga. Zmienił się także stosunek Rosji do króla. Próbowano odizolować go od Czartoryskich i przestrzec przed daleko idącymi reformami, ponieważ obawiano się, że Poniatowski zwróci się o pomoc do Austrii i Turcji. Pomagała w tym wszystkim niechęć republikantów do króla.
Rosja przez cały czas „kombinowała” jak pozbyć się króla i Czartoryskich. Sytuacja, jaka była w Polsce, sprzyjała Rosji i Prusom. Snuły one ciągle jak tylko zagarnąć ziemie polskie…
Wszystko zaczęło się już w 1770 r., kiedy to Fryderyk II zajął spory szmat ziemi wielkopolskiej kordonem sanitarnym. Prusy rozwijały swoją działalność dyplomatyczną, ponieważ chciały skłonić Austrię i Rosję do rozbioru Polski. Sytuacji sprzyjały wygrana wojna z Turcją przez Rosję i chęć zbliżenia się Austrii z Prusami. „Najpierw podpisano (17 lutego 1772) układ rosyjsko-pruski, a następnie (5 sierpnia 1772) – traktat trójstronny. Do ostatecznych uregulowań terytorialnych doszło dopiero w 1776 r., Prusy bowiem i Austria dokonywały wychodzących poza postanowienia traktatu uzurpacji terytorialnych”
IX. Sytuacja pomiędzy pierwszym i drugim rozbiorem. Drugi rozbiór Polski
Po rozbiorze Rosja poświadczyła, że głównym jej celem będzie włączenie Polski w orbitę swoich wpływów. W pierwszej kolejności chodziło o ograniczenie władzy królewskiej. Powołano w tym celu Radę Nieustającą prowadzoną przez ludzi niechętnych królowi. Niestety, nie poskutkowało to, ponieważ Stanisław August podporządkował sobie ta rade. Państwo zaczęło się rozwijać i pracować w sposób bardziej efektywny. Myślano, że Polska znowu odzyska pozycje mocarstwa w Europie. Służyć temu miały wszelkie rozbieżności między krajami zaborczymi. Największe nadzieje wkładano w wybuch wojny prusko-austriackiej w 1778 r. „Próbą aktywnego uczestniczenia Polski w polityce miedznarodowej była oferta pomocy dla Rosji w wojnie z Turcją, co wprowadziłoby kraj do bloku rosyjsko-austriackiego, lecz spotkanie Katarzyny II i Stanisława Augusta w Kaniowie nie dało pożądanych rezultatów. Pretekstem do ostatecznego odrzucenia propozycji był protest Prus przeciwko polsko-rosyjskim rokowaniom.”
Na ożywienie prac reformatorskich wpłynęła dogodna sytuacja międzynarodowa. Prusy i Anglię niepokoiły wygrane bitwy Rosji z Turcją, co powodowało groźbę zbrojnej interwencji z ich strony. 29 marca 1790 r. doszło do zawarcia przymierza prusko-polskiego. Zwolennicy tego porozumienia mieli nadzieję na przyłączenie się do obozu prorosyjskiego, co miało poprawić sytuację. Nie wzięto jednak pod uwagę wcześniejszych planów Prus, co do ziem polskich. Niedługo po tym przymierze stało się bezwartościowe, ponieważ Prusy zawarły porozumienie z Austrią. Tymczasem w Rosji planowano już kolejny rozbiór Polski. W końcu dołączyła się do tego projektu także Katarzyna II.
Walczące z Francja Prusy szukały „rekompensaty” w Polsce, w czasie, gdy Austria liczyła na uzyskanie Bawarii, nie zgłosiła udziału w rozbiorze. Na terenie Polski w Grodnie zwołano Sejm mający na celu zatwierdzenie rozbioru. Wielu ludzi protestowało, lecz niestety bezskutecznie. „…sejm „milczeniem” zatwierdził traktaty rozbiorowe z Rosją 22 lipca 1793 r. i Prusami – 25 września tegoż roku.”
X. Trzeci rozbiór Polski
Wszystko zaczęło się od Powstania Kościuszkowskiego w 1794 r….
Był to jeden z najbardziej przełomowych momentów w historii Polski. Zaczął się wtedy okres walk o wyzwolenie narodu. Organizatorem tegoż powstania był Tadeusz Kościuszko. Olbrzymia ilość ludności włączyła się do powstania. Niestety Rosji i Prusom nie spodobało się to. „Wkroczenie armii pruskiej pogorszyło znacznie sytuację militarną powstania. Nie mogąc przeciwstawiać
się połączonym siłom prusko-rosyjskim Kościuszko poniósł klęskę pod Szczekocinami (6 czerwca). Potem przyszła klęska pod Chełmem (8 czerwca) oraz kapitulacja Krakowa (15 czerwca). W lipcu Rosjanie i Prusacy przystąpili do oblężenia Warszawy. Jej obrona, kierowana przez Kościuszkę – wymagająca wielkich talentów inżynierskich – może być uznana za największe militarne osiągnięcie insurekcji.” Niestety powstanie upadło, Kościuszko trafił do niewoli, nastąpiła rzeź Pragi i kapitulacja Warszawy.
„Przeciwnicy powstania chcieli wrócić do koncepcji targowicy i Grodna, Katarzyna II była jednak zdecydowana całkowicie wygasić – jak się wyraziła – „ognisko jakobińskiej zarazy nad Wisłą”. W wyniku porozumienia Austrii, Prus i Rosji przeprowadzony zastał trzeci rozbiór Polski (1795 r.)”
XI. Opinia własna
Według mnie był to chyba najtragiczniejszy okres w historii Polski, no może za wyjątkiem wojen w XX w. Polska praktycznie nie miał własnego zdania, w kraju, ani na arenie międzynarodowej. O całym jej losie, jak mogliśmy przeczytać wyżej, decydowały trzy państwa: Austria, Prusy i Rosja. Jedynym „stałym” sprzymierzeńcem, jakby się mogło wydawać, była Francja. Lecz niestety, nawet on robiła to tylko dla swoich korzyści. Jak widać Polska cały czas była uzależniona od sąsiadów. Warto zauważyć, że było tak aż do II wojny światowej. A może nawet i dłużej…
XII. BIBLIOGRAFIA:
. August III Sas, Jacek Staszewski, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, 1989
. Zarys dziejów Polski, Jerzy Topolski, Wyd. Interpress, 1982
. Historia Polski 1505-1764, Józef Andrzej Gierowski, Wyd. PWN, 1984
. Historia Polski 1764-1864, Józef Andrzej Gierowski, Wyd. PWN, 1984
. Historia czasów nowożytnych, Krzysztof Pietkiewicz, Graf-Punkt, 1997
. Kronika Polski nr 15, 16, Wyd. Ryszard Kluszczyński, 1998
. O skutecznym rad sposobie, Henryk Olszewski, Krajowa Agencja Wydawnicza, 1989
