Instrumenty kształtowania podaży i popytu na pieniądz (rezerwy
obowiązkowe, refinansowanie banków, stopa procentowa, operacje
otwartego rynku)
Polityka pieniężna jest to całokształt rozwiązań i działań podejmowanych w gospodarce narodowej w celu:
• Zaopatrzenia w środki pieniężne i kredyt jednostki gospodarujące,
• Regulowania wielkości podaży pieniądza.
Podaż pieniądza jest realizowana przez banki, przy czym pierwotna kreacja (podaż) pieniądza przebiega w banku centralnym, który udziela kredytów bankom komercyjnym. Te banki, udzielając kredytów swym klientom, dokonują wtórnej kreacji pieniądza.
O wielkości podaży pieniądza decyduje wtórna kreacja pieniądza przez banki komercyjne. Ale bank centralny czuwa nad sumą podaży ( kreacji) pieniądza i oddziałuje na jej rozmiary instrumentami polityki pieniężnej.
Kształtowanie podaży pieniądza przez bank centralny ma na celu utrzymanie równowagi na rynku kredytowym i niedopuszczenie do nadmiaru pieniądza, co mogłoby wpływać niekorzystnie na stabilność cen. Podaż pieniądza stanowi istotny czynnik wpływający na kształtowanie globalnego popytu. Wzrost podaży pieniądza powoduje wzrost globalnego popytu, a tym samym ma wpływ na wzrost produktu krajowego brutto. Realny wzrost następuje zwłaszcza wówczas gdy w gospodarce występuje przymusowe bezrobocie i nie wykorzystane są zdolności produkcyjne. W tej sytuacji aktywna polityka pieniężna będzie sprzyjać ożywieniu gospodarczemu.
Popyt na pieniądz jest związany przede wszystkim z funkcjami jakie on pełni w gospodarce rynkowej. W szczególności zaś zapotrzebowanie to wynika z udziału pieniądza w transakcjach kupna i sprzedaży oraz z tego iż stanowi on dla przedsiębiorstw i poszczególnych członków społeczeństwa jeden ze składników ich majątku.
Zgodnie z klasyczną ekonomią polityczną wielkość popytu jest powiązana z relacją pomiędzy dochodem narodowym a wielkością pieniądza jednostek gospodarujących.
W celu realizacji polityki pieniężnej NBP został wyposażony w szereg instrumentów. Instrumenty te oddziaływują na funkcjonowanie banków w sposób bezpośredni i pośredni.
• Instrumenty bezpośrednie wiążą się z oddziaływaniem na podaż z pieniądza i kredytu oraz na poziom stóp procentowych, poprzez odgórne narzucanie ograniczeń i zakazów. Do najszerzej wykorzystywanych przez NBP instrumentów zaliczyć można: pułapy kredytowe, wymagania dotyczące płynności, ograniczenia w strukturze aktywów i pasywów banku, rezerwa obowiązkowa, kredyt refinansowy wraz z jego pochodnymi. Instrumenty bezpośrednie cechuje z reguły selektywność ich oddziaływania. Pozwalają one stosunkowo skutecznie kontrolować podaż i kierunki przepływu pieniądza. Podstawową ich wadą jest jednak to, że opieranie się na tego rodzaju instrumentach wiąże się z ryzykiem nieefektywnej alokacji środków, wynikającej z braku zobiektywizowanych informacji zawartych w parametrach rynkowych.
• Instrumenty pośrednie – są wolne od tego rodzaju ryzyka. Najbardziej klasyczne z nich to operacje otwartego rynku.
Rezerwy obowiązkowe
Wprowadzenie stopy rezerwy obowiązkowej ma na celu:
1. Stworzenie instrumentu umożliwiającego regulowanie potencjału kredytowego banków operacyjnych,
2. Ustalenie dodatkowego zabezpieczenia płynności banków operacyjnych.
Tak więc zdolność kreowania pieniądza bankowego przez banki zależy od poziomu posiadanych przez nie rezerw w pieniądzu banku centralnego w stosunku do poziomu minimalnej rezerwy. I tak:
• Podwyższenie stopy minimalnej rezerwy ogranicza zdolność ekspansji kredytowej banków,
• Zmniejszenie stopy minimalnej rezerwy zwiększa możliwość kreacji kredytu przez banki.
Ten instrument kształtowania podaży pieniądza jest szczególnie użyteczny w warunkach dużej nadpłynności finansowej systemu bankowego.
Rezerwy obowiązkowe gromadzą banki w NBP. Rezerwę obowiązkową stanowi wyrażona w procentach część środków pieniężnych w złotych i walutach obcych zgromadzonych na rachunkach bankowych, środków uzyskanych ze sprzedaży papierów wartościowych oraz innych środków przyjętych przez bank podlegających zwrotowi, z wyjątkiem środków przyjętych od innego banku krajowego, a także środków przyjętych od banku zagranicznego na podstawie umów zawartych przed dniem wejścia w życie ustawy lub środków pozyskanych z zagranicy na co najmniej 2 lata. Kwota rezerwy obowiązkowej nie podlega oprocentowaniu.
Banki spółdzielcze utrzymują rezerwy obowiązkowe w banku, w którym są zrzeszone, a banki regionalne zrzeszone w BGŻ S.A. – na rachunku w tym banku, w kwocie odpowiadającej rezerwom zrzeszonych w nich banków spółdzielczych i własnym rezerwom obowiązkowym. Kwoty rezerw obowiązkowych banków regionalnych BGŻ S.A odprowadza na swój rachunek w NBP. Banki Zrzeszające banki spółdzielcze działające poza strukturą BGŻ S.A rezerwy obowiązkowe własne i banków spółdzielczych w nich zrzeszonych utrzymują na swoim rachunku w NBP.
Wysokość rezerwy może być różnicowana ze względu na umowny okres przechowywania środków pieniężnych oraz rodzaj waluty. Suma rezerw obowiązkowych nie może przekroczyć:
• 30% sumy środków pieniężnych od wkładów na żądanie,
• 20% sumy środków od wkładów terminowych.
Stopa ta ustalana jest na podstawie stanów średniomiesięcznych. Wyższa stopa obowiązkowej rezerwy jest na ogół ustalana od wkładów a vista z uwagi na wyższe ryzyko dla banku komercyjnego.
Dla banków komercyjnych rezerwy obowiązkowe wiążą się z obciążeniem finansowym, wynikającym z dezaktywizacji części depozytów unieruchamianych w postaci rezerw obowiązkowych, które nie mogą być wykorzystane np. na cele kredytowe. Ewidentnie zmniejsza to dochody banków komercyjnych, tym bardziej że ze względu na rosnącą konkurencję, częstokroć nie jest możliwe rekompensowanie negatywnych skutków dochodowych na drodze zmniejszenia oprocentowania depozytów przyjmowanych przez banki, bądź podwyższanie oprocentowania kredytów.
Zarząd NBP może zwolnić bank z obowiązku utrzymywania rezerwy obowiązkowej w okresie realizacji programu postępowania naprawczego. Zarząd NBP ustala zasady i tryb naliczania i utrzymywania rezerw obowiązkowych w NBP, w tym rodzaje rachunków bankowych, których nie dotyczy obowiązek utrzymywania rezerw, a ponadto będzie mógł określać wysokość zapasu gotówki w złotych, którego utrzymanie w kasach bankowych będzie równoznaczne z utrzymywaniem rezerw w NBP.
W razie naruszenia obowiązku utrzymywania rezerwy obowiązkowej, bank uiszcza na rzecz NBP odsetki od różnicy pomiędzy kwotą, która podlega utrzymaniu na rachunkach a kwotą faktycznie na tych rachunkach utrzymywaną. Stawkę odsetek tych uchwala Zarząd NBP w wysokości nie większej niż dwukrotna wysokość stopy oprocentowania kredytu lombardowego. Zarząd NBP może wyrazić zgodę na nieuiszczanie odsetek przez bank w stanie zawieszenia, likwidacji albo upadłości.
Ilościowe ograniczenie podaży pieniądza polega na ustalaniu przez bank centralny limitów (plafonów), czyli pułapów akcji kredytowej poszczególnych banków. Stosowanie ograniczeń ilościowych łączono często z polityką obowiązkowych rezerw. Jednak administracyjne narzędzia polityki pieniężnej nie są oceniane pozytywnie przez ekonomistów, którzy wskazują na uboczne skutki w postaci wywoływania zjawisk recesyjnych.
Refinansowanie banków
Kolejnym instrumentem polityki pieniężnej jest refinansowanie banków. Kredyt refinansowy udzielany jest bankom przez NBP w celu uzupełnienia ich zasobów pieniężnych.
Przy udzielaniu kredytu refinansowego NBP kieruje się zdolnością banku do spłaty tego kredytu wraz z odsetkami w umownych terminach spłaty, z tym, że kredyt ten może być także udzielony bankowi dla realizacji postępowania naprawczego banku. Kredyt refinansowy może być udzielony w następujących formach:
• do określonej kwoty w rachunku kredytu,
• pod zastaw papierów wartościowych – do wysokości równej określonej części nominalnej wartości tych kredytów (kredyt lombardowy),
• redyskonta weksli zdyskontowanych przez banki komercyjne,
• w innej formie, określonej przez Zarząd NBP.
Poprzez kredyty refinansowe bank centralny wpływa na działalność banków komercyjnych, ustalając wielkość udzielanych kredytów (podaż pieniądza), wysokość oprocentowania (polityka redyskontowa), oraz inne warunki kredytowania. NBP refinansuje banki ponadto kredytem na inwestycje centralne oraz kredytem w rachunku bieżącym.
Kredyt redyskontowy
Jest udzielany przez bank centralny na podstawie zdyskontowanych przez banki komercyjne weksli jednostek gospodarczych. Bank centralny ustala wysokość stopy redyskontowej, która stanowi punkt odniesienia dla banków komercyjnych w celu ustalenia ich własnej (wyższej) stopy dyskontowej oferowanej jednostkom gospodarczym. Zmiany stopy redyskontowej wpływają pośrednio na ponoszone przez przedsiębiorstwa koszty kredytu.
• Obniżenie stopy redyskontowej, obniżając koszt kredytu, pobudza ogólny wzrost aktywności gospodarczej,
• Podwyższenie stopy redyskontowej ogranicza akcję kredytową banków i działa w przeciwnym kierunku.
Bank centralny nie ma jednak pełnej swobody w ustalaniu poziomu stopy procentowej, bo w gospodarce rynkowej kształtuje się ona na rynku w wyniku podaży i popytu na pieniądz.
W ramach polityki redyskontowej banki centralne nie tylko posługują się stopą procentową, ale także mogą stosować wobec poszczególnych banków kontyngenty redyskontowe i wymagania jakościowe, warunkujące przyjęcie określonych weksli do redyskonta. Bank centralny nie ma obowiązku udzielenia kredytu konkretnemu bankowi. Może więc uzależnić kontyngent redyskontowy od wielkości jego kapitału lub struktury aktywów, określających odpowiedzialność majątkową danego banku. Wymagania jakościowe dotyczą zazwyczaj terminu płatności weksla lub jego charakteru. Banki centralne zazwyczaj redyskontują weksle wystawione w wyniku działalności gospodarczej i płatne w ciągu 90 dni. Bank centralny może też preferować przy redyskoncie weksle związane z określoną działalnością (np. skupem produktów rolnych).
Kredyt lombardowy
Jest udzielany przez bank centralny pod zastaw papierów wartościowych składanych przez banki komercyjne. Znajduje on zastosowanie zwłaszcza wówczas, gdy dany bank ma trudności w terminowym regulowaniu zobowiązań lub występuje ogólnie trudna sytuacja na rynku pieniężnym. W związku z tym taki kredyt powinien być spłacony w okresie do 3 miesięcy. W niektórych nagłych przypadkach może on być udzielony na kilka dni lub jako kredyt średnioterminowy dla banku który poniósł straty, a którego działalność powinna być, zdaniem banku centralnego, podtrzymana. Kredyt lombardowy jest udzielany w wysokości od 65% do 80% wartości zastawionych papierów wartościowych , w zależności od ich rodzaju.
Stopa procentowa
Stopa procentowa może być wykorzystana jako instrument polityki pieniężno-kredytowej, jeżeli będzie spełniała funkcję zewnętrznego parametru, branego pod uwagę przy podejmowaniu decyzji ekonomicznych. Decyzje te powinny uwzględniać konieczność osiągnięcia przez kredytobiorcę co najmniej takich wyników finansowych, które by pozwoliły na spłacenie rat kapitałowych oraz odsetek od zaciągniętego kredytu.
W warunkach braku równowagi na rynku i narastających zjawisk inflacyjnych, możliwości realizacji tych funkcji przez stopę procentową są bardzo ograniczone:
1. Przy ustalaniu stopy procentowej musi być uwzględniana stopa inflacji. Ujemna realna stopa procentowa zachęca kredytobiorców do maksymalizacji popytu na kredyt.
2. Należy odstąpić od dostosowywania stopy procentowej do zróżnicowanej rentowności poszczególnych grup kredytobiorców czy też obniżania jej ze względów socjalnych. Ulgi w oprocentowaniu kredytów stanowią gratyfikację bankową, która utrudnia dokonywanie rzeczywistego rachunku ekonomicznego w gospodarce narodowej.
3. Zróżnicowanie stopy procentowej powinno wynikać wyłącznie ze stopnia płynności kredytów i wkładów oraz ryzyka ponoszonego przez banki przy udzielaniu kredytu. Najniżej powinny być oprocentowane wkłady a vista, najwyżej – kredyty dla przedsiębiorstw o zagrożonej zdolności kredytowej.
Warunkiem efektywnego wykorzystania stopy procentowej jest ukształtowanie się jej ceny na rynku. Inaczej wyższe odsetki będą przerzucane w ceny, a stopa procentowa nie będzie mogła odgrywać swej roli. Oznacza to z jednej strony, że wysokość stopy procentowej nie jest kształtowana na zasadzie samoregulowania w zależności od przebiegu rozwoju gospodarczego, z drugiej zaś – że zmiany tej stopy nie mają wpływu na racjonalną alokację środków społecznych i nie doprowadzi ona do zrównoważenia popytu i podaży na środki finansowe. Jednak i w tych niedoskonałych warunkach podwyższenie odsetek od wkładów i kredytów może mieć pewne pozytywne strony. Podwyższenie odsetek od wkładów ludności sprzyja neutralizacji określonej części jej przychodów. Wysokie odsetki od wkładów przy systemie samofinansowania się banków muszą prowadzić do podwyżki odsetek od kredytów. Równocześnie wysoka stopa procentowa od kredytów, mimo możliwości neutralizacji jej działania przez system cen, powoduje racjonalniejsze wykorzystanie kredytu przez przedsiębiorstwa.
Operacje otwartego rynku
Operacje otwartego rynku, przeprowadzane przez banki centralne w ramach polityki otwartego rynku, polegają na zakupie lub sprzedaży papierów wartościowych (przeważnie państwowych, krótkoterminowych – weksli skarbowych). W Polsce operacje otwartego rynku są podstawowym instrumentem oddziaływania NBP na kształtowanie się podaży pieniądza. Zakup i sprzedaż papierów wartościowych odbywa się przede wszystkim na międzybankowym rynku pieniężnym.
• NBP sprzedając papiery wartościowe, przejmuje część środków pieniężnych nabywców i zmniejsza tym samym podaż pieniądza na rynku,
• NBP skupując papiery wartościowe, zasila rynek kreowanym przez siebie pieniądzem, co zwiększa podaż pieniądza..
Operacje otwartego rynku mogą być dokonywane przez przetarg:
• Ilościowy – bank centralny ustala wysokość stawki zakupu (tzw. stałą stawkę), a banki komercyjne podają kwoty, jakie chciałyby sprzedać bankowi centralnemu po tej stawce. W odpowiedzi na złożenie oferty bank centralny rozdziela ustaloną przez siebie kwotę zakupu proporcjonalnie do wielkości złożonych ofert.
• Procentowy – banki komercyjne podają stawkę procentową, po której chciałyby zawrzeć transakcję. Bank centralny, w ramach ustalonej przez siebie kwoty, przyznaje możliwość sprzedaży zaczynając od banków, które zaproponowały najwyższą stawkę. Wysokość ostatecznej stopy procentowej jest ustalana na podstawie najniższej (marginalnej) stawki przydziału. Przy przetargu procentowym tendencje rynkowe mają większy wpływ na kształtowanie się wysokości procentu.
Najprostszą formą tych operacji NBP są operacje bezwarunkowe zakupu papierów wartościowych lub operacje bezwarunkowe sprzedaży papierów wartościowych. Są to operacje nieodwracalne, sygnalizujące i realizujące określony kierunek polityki pieniężnej.
Inną formą są operacje warunkowe NBP, w których Bank centralny może połączyć operację zakupu papierów wartościowych z uzgodnieniem warunków ich odkupienia w określonym terminie. Stąd operacje warunkowe są wykorzystywane dla doraźnego regulowania podaży pieniądza.
Do operacji warunkowych NBP należą:
• Operacje warunkowego zakupu – REPO, polegające na zakupie przez NBP papierów wartościowych od banków, pod warunkiem ich odkupienia przez te banki w określonym terminie. Dokonując zakupu, NBP udziela równocześnie danemu bankowi kredytu, który jest spłacany w momencie odkupienia przez ten bank sprzedanych wcześniej NBP papierów wartościowych. Operacje REPO można więc porównać do kredytu udzielanego przez NBP pod zastaw papierów wartościowych.
• Operacje warunkowej sprzedaży – reverse REPO, polegające na sprzedaży przez NBP bankom papierów wartościowych pod warunkiem ich odsprzedaży przez dany bank NBP w określonym terminie. Dokonując zakupu papierów wartościowych dany bank lokuje swoje środki w NBP, które wycofuje w momencie odsprzedania zakupionych wcześniej papierów wartościowych. Operacje reverse REPO można porównać do krótkoterminowej lokaty banków w NBP.
W obu rodzajach operacji NBP może oddziaływać na wielkość podaży pieniądza, zasilając rynek (banki) w przypadku operacji REPO lub zmniejszając jego podaż w operacjach revers REPO. Operacje warunkowe są zawierane w praktyce na okres kilku dni lub tygodni, mogą być wykorzystywane do krótkotrwałego oddziaływania na kształtowanie się podaży pieniądza i płynności systemu bankowego. Równocześnie NBP może wpływać przez te operacje na poziom krótkoterminowej stopy procentowej przez kształtowanie stopy REPO. NBP zakupuje i sprzedaje papiery wartościowe po różnych cenach, a wynikająca stąd stopa REPO wyznacza bankom cenę otrzymanego kredytu w operacji REPO albo dochód z lokowanych środków w przypadku operacji reverse REPO.
W ramach polityki otwartego rynku banki centralne prowadzą operacje dewizowe typu swap, polegające na kupnie dewiz lub waluty z dostawą natychmiastową przy jednoczesnej umowie sprzedaży tej samej kwoty w określonym terminie, po uzgodnionym kursie do tego samego partnera. W ten sposób bank centralny stawia do dyspozycji bankom swój pieniądz na czas operacji swap (przy kupnie), a w przypadku sprzedaży – zabiera pieniądz bankom operacyjnym.
Polityka otwartego rynku wykorzystuje zarówno cenę sprzedaży oraz kupna papierów wartościowych, jak i wielkość sprzedanych (kupionych) papierów wartościowych czy dewiz.
Operacje otwartego rynku mogą być efektywne tylko wówczas, gdy istnieje rozbudowany rynek pieniężny, który będzie mógł zakupić papiery wartościowe zaoferowane przez bank centralny lub odstąpić je temu bankowi. Tak więc warunkiem efektywności operacji otwartego rynku są:
• Odpowiednia chłonność rynku pieniężnego i kapitałowego,
• Budzące zaufanie papiery wartościowe (np. weksle skarbowe).
Ogólnie biorąc polityka pieniężna banku centralnego może być:
• ekspansywna,
• restrykcyjna
w zależności od sytuacji gospodarczej kraju i wynikających z niej kierunków polityki pieniężnej.
• Polityka restrykcyjna, zmierza do ograniczenia podaży pieniądza. Wyraża się ona podrożeniem kredytu przez podnoszenie stopy kredytu redyskontowego i lombardowego. W tym samym kierunku zmierza stosowane równocześnie podwyższenie stopy rezerw obowiązkowych. Gdy zastosowane środki oddziaływania nie przyniosą oczekiwanego efektu, czyli znaczącego podwyższenia ceny kredytu w bankach komercyjnych, a przez to zmniejszenia podaży pieniądza, bank centralny odpowiednio ukierunkowuje operacje otwartego rynku. Polega to na oferowaniu sprzedaży papierów wartościowych na korzystnych warunkach, np. wysoko oprocentowanych obligacji czy weksli skarbowych. Wówczas bankom komercyjnym bardziej opłaca się kupować te papiery wartościowe niż udzielać kredytu jednostkom gospodarczym.
• Przy prowadzeniu polityki ekspansywnej bank centralny postępuje odwrotnie: obniża oprocentowanie kredytu redyskontowego i lombardowego, a także stopę obowiązkowej rezerwy. Równocześnie, w ramach operacji otwartego rynku, rozpoczyna on skup papierów wartościowych. Podejmowane działania zwiększają podaż pieniądza i obniżają poziom stopy procentowej na rynku pieniężnym.
