Jak pojmowali służbę dla ojczyzny romantycy a jak pozytywiści?
Nie byłoby pojedynku, bo prawdziwy pozytywista odmówiłby romantycznemu szaleńcowi. Gdyby spotkali się ze sobą ci dwaj bohaterowie literatury polskiej, mogłaby wyniknąć pasjonująca polemika, są bowiem tak różni, choć wyznają podobne wartości.
Ktoś kiedyś powiedział iż ?Mickiewicz wielkim patriotą był?. Każdy jego utwór poświecony krajowi, tęsknocie za ojczyzną, za wolnością ? jest inny, inaczej ujmuje to wzniosłe uczucie. Tym samym temat staje się ciekawy, daleki od monotonnego, opartego na schemacie wyliczanki, czy wywodu. Mickiewicz pisał o najważniejszych sprawach epoki i swojego narodu. Dostrzegał wartości, które są ważne w każdym czasie, takie jak honor, poczucie godności narodowej i osobistej, sprawiedliwość, prawo do wolności. Utwory poety uczyły miłości do kraju, podtrzymywały przekonanie o konieczności walki o wolną Polskę i głosiły wiarę w zwycięstwo tej walki. Najważniejszymi utworami napisanymi przez Mickiewicza przedstawiającymi sytuację kraju i postawy ludzkie wobec zaborów były: ?Konrad Wallenrod?, ?Dziady cz III?, ?Pan Tadeusz?, oraz liryka patriotyczna ? ?Do matki Polki?, ?Reduta Ordona?.
W epoce romantyzmu Polska znajdowała się w specyficznej sytuacji politycznej. Od kilkudziesięciu lat pozostawała w niewoli trzech państw zaborczych. Polacy nigdy nie pogodzili się z niewolą narodowa. Sytuacja polityczna spowodowała że romantycy polscy podporządkowali swe utwory tematyce walki o niepodległość. Ojczyzna pojmowana była nie tylko w kategoriach obywatelskiej służby , ale także w kategoriach uczuciowych i emocjonalnych. Żyła w sercach i umysłach Polaków, którzy nie tracili nadziei i nie rezygnowali z walki narodowo-wyzwoleńczej. Takim utworem przedstawiającym wielki patriotyzm i oddanie się Ojczyźnie jest ?Konrad Wallenrod?.
?Konrad Wallenrod? jest prawdopodobnie najlepszym przykładem literatury tyryjskiej, zagrzewającej do boju. Autor napisał ją przebywając na zesłaniu w Rosji ? aby zmylić rosyjską cenzurę zastosował w niej język ezopowy. Podstęp udał się doskonale, utwór ukazał się najzupełniej legalnie, w samym sercu kraju wroga ? Petersburgu . Okazało się że zawarte w nim wezwanie do boju miało ogromną siłę oddziaływania. Utwór tez rozpalił serca młodych konspirantów i stał się jednym z impulsów, które przyczyniły się do wybuchu powstania listopadowego. Rzeczywistym bohaterem utworu było współczesne Mickiewiczowi, walczące z caratem młode pokolenie patriotów polskich. Akcja utworu została osadzona w końcu XIV w. kiedy Krzyżacy zagrozili Litwie ostateczną zagładą. Bohater miał stać się przykładem płomiennej i ofiarnej miłości ojczyzny, miał uczyć że sprawa wolności narodu jest najważniejszą rzeczą w życiu człowieka. Konrad Wallenrod był bohaterem pokoleń podejmujących swój czyn i los z poczuciem ich tragicznej nieuchronności. A dzięki pieśni starego wajdeloty Halbana potomni mają możliwość oceny istoty dzieła bohatera,jest on bowiem ?arką przymierza między dawnymi a młodszymi laty?.
Mickiewicz przedstawił w III cz. Dziadów wielki patriotyzm, poświęcenie się jednostki w imię Ojczyzny. Ukazane jest to w ?Wielkiej Improwizacji? Konrada. Mickiewicz uczynił go poetą. Konrad wygłasza monolog, który jest owocem niezwykłego natchnienia poetyckiego, a jednocześnie kreuje on bohatera, jako wielkiego patriotę, gotowego oddać swe życie w obronie własnego narodu. Konrad nosi takie samo imię jak poprzedni bohater Mickiewicza – Wallenrod, co wskazuje na to, że obie postacie reprezentują tą samą ideę ? nie mogą pogodzić się z niewolą swego kraju. ?Wielka Improwizacja? to oskarżenie Boga o obojętność wobec narodu. W szczytowym momencie uniesienia Konrada ogarnia poczucie niezwykłej potęgi, równej mocy boskiej. Bohater mówi o swej wielkiej miłości do Ojczyzny, którą tak bardzo pragnie widzieć wolną i szczęśliwą. W tym celu żąda od Boga, aby mu dał moc panowania nad światem, wówczas będzie rządził ludźmi czystym aktem woli ? uczuciem. Bunt przeciwko Bogu wyraża się w trzech bluźnierstwach: Bóg nie jest miłością, tylko mądrością, miłość to omyłka Boga, a Bóg nie jest Ojcem świata, lecz jego carem. Konrad chce jak mityczny Prometeusz podjąć samotną walkę z Bogiem, w celu uszczęśliwienia narodu, chęć uszczęśliwienia ludzi przez jednostkę ? taką postawę nazywamy prometeizmem. Buntujący się Konrad, mimo swego patriotyzmu, mimo umiłowania narodu, którego cierpienia odczuwał jak swe własne, ponosi klęskę. Bluźnierstwa wypowiedziane przez Konrada powodują, że popada on w moc szatana. Poeta, ukazując klęskę Konrada, nie chciał pozostawić czytelnika w przekonaniu, że naród polski nie ma już żadnej szansy na odzyskanie utraconej wolności. Tę nadzieję poeta przedstawił w symbolicznym ?Widzeniu księdza Piotra?. Rozpoczyna się ono od obrazu prześladowanej młodzieży.
Bezpośrednie wyznanie miłości poety do Ojczyzny pozostanie na zawsze w ?Inwokacji?, która jest wyrazem wielkiej tęsknoty do rodzinnej Litwy. Epos zamyka i utrwala piękno Ojczyzny ? tragizm dzieła rodzi się natomiast w zestawieniu z ?Epilogiem?, gdy po słonecznym wspomnieniu następuje ponura rzeczywistość wygnańca na paryskim bruku.
Wielki patriotyzm i umiłowanie Ojczyzny wyrażony został w liryce patriotycznej Mickiewicza. Bardzo ważnym wierszem o wymowie patriotycznej jest liryk ?Do matki Polki?. Przedstawia on romantyczną wizję Polaka, swoisty ?model wychowawczy? syna cierpiącego narodu. Czegóż uczyć się ma młody Polak? Ma przygotować się do spisku, konspiracji, nocnych rozmów. Utwór ten silnie kreuje polskie cierpiętnictwo, wizję patriotyzmu, pełnego poświęcenia.
Każde dzieło Mickiewicza jest inne, każde posiada kreatywną moc dla polskiej kultury ? mit spiskowca, buntownika, postawa wallenrodyzmu, kult bohaterów, szacunek dla tradycji. Bez wątpienia literatura pisarza jest przepełniona patriotyzmem imiłością do kraju.
Zasadniczym elementem, który odróżniał romantyzm od pozytywizmu, było rozumienie pojęcie patriotyzmu przez reprezentantów obu epok. Romantyczny patriota to jednostka wybitna, która realizując swoja samotną misje stara się przywrócić wolność uciskanemu narodowi.
Dziełem, które zbliża romantyzm do pozytywizmu jest ?Pan Tadeusz?. W ?Nad Niemnem? Elizy Orzeszkowej można doszukać się analogii do tego dzieła. Przede wszystkim, ?Pan Tadeusz? wprowadza nowy model patriotyzmu, którego wzorem jest w epopei ksiądz Robak, czyli Jacek Soplica.
Młodość księdza Robaka upływa w typowo wczesnoromantycznym stylu. Jacek nieszczęśliwie zakochuje się w córce Stolnika, a kiedy ojciec staje na przeszkodzie związkowi, korzystając z najazdu Moskalów Soplica jednym strzałem pozbawia go życia. Okoliczności zabójstwa sprawiają, że Jacek Soplica zostaje przez lokalną społeczność uznany za zdrajcę. Aby zmazać winę, bohater wstępuje do zakonu, gdzie pod pseudonimem księdza Robaka poświęca się służbie Ojczyźnie.
Patriotyzm księdza Robaka wyraża się w jego współpracy z zachodnimi sojusznikami Polski. Bohater pośredniczy pomiędzy krajem a formującymi się we Włoszech Legionami. Nie działa samotnie, ale wspólnie z innymi obywatelami stara się przygotować Polskę do wspomożenia odsieczy wojsk Dąbrowskiego.
Historia pokazała, że nadzieje Polaków związane z Napoleonem Bonaparte były złudne . Kolejne powstanie w styczniu 1863 roku, podobnie jak powstanie listopadowe, zakończyło się klęską. Ta data stanowi formalny początek epoki pozytywizmu.
Pozytywistyczna ideologia rezygnowała z walki zbrojnej przeciwko zaborcy, jednak nie proponowała ? jak mesjanizm Mickiewicza ? bierności. Pozytywiści starali się wspomóc ojczyznę przez podtrzymywanie polskiej kultury oraz poprawę krajowej gospodarki. Dobrymi przykładami są tutaj Joanna Lipska z noweli Orzeszkowej pod tytułem ?A?b?c??.
Joanna Lipska jako nauczycielka prowadzi lekcje dla dzieci z sąsiedztwa. Przybliża swoim uczniom ojczysty język i historię, najpierw jawnie, a potem w tajemnicy, na przekór represjom ze strony zaborcy.
Pozytywizm i romantyzm kontrastują ze sobą pod wieloma względami. Jednak nowa epoka nie oznaczała całkowitego zerwania z romantycznymi wartościami. Wielu pozytywistów uważało Mickiewicza za mistrza polskiej literatury, co nie przeszkadzało im różnić się od niego w poglądach. Można powiedzieć, że to, z czego romantycy uczynili temat swojej twórczości, w pozytywizmie przetrwało w postaci wzniosłej legendy. Maria Konopnicka w ?Glorii victis? z czcią wspomina poległych z bronią w ręku powstańców w ?Nad Niemnem? szacunkiem otaczana jest zbiorowa mogiła uczestników styczniowego zrywu. Natomiast jako receptę na dobre życie pozytywiści nie podsuwają już zgłębienia się w wyimaginowanym świecie czy samotnego bohaterstwa. Ponad romantyczną intuicją i wrażliwością zyskuje z powrotem przewagę rozsądek, a zamiast cierpień proponowana jest aktywna działalność społeczna.
