Józef Szajna
Urodzony w 1922 w Rzeszowie. Scenograf, reżyser teatralny, autor scenariuszy, teoretyk teatru, malarz, grafik.
W okresie okupacji był więźniem obozów koncentracyjnych w Auschwitz i Buchenwaldzie, co zaważyło na charakterze jego twórczości artystycznej.
Dyplom w zakresie grafiki (1952) i scenografii (1953) uzyskał w krakowskiej ASP. Tuż po studiach, w 1954 roku, rozpoczął pracę pedagogiczną w macierzystej uczelni; kontynuował ją do przez następne dziewięć lat. Od roku 1972 był profesorem w ASP w Warszawie, gdzie między innymi kierował studium scenografii. Jednocześnie był aktywny zawodowo: w latach 1955-63 był scenografem (zaprojektował między innymi scenografię do spektakli: MYSZY I LUDZIE – według Steinbecka, DZIADY – według Mickiewicza), a następnie, do roku 1966, również dyrektorem, kierownikiem artystycznym i reżyserem Teatru Ludowego w Nowej Hucie. Współpracował także z krakowskim Starym Teatrem, katowickim Teatrem Śląskim, wrocławskim Teatrem Współczesnym, warszawskim Teatrem Polskim. W roku 1971 stworzył autorski Teatr-Galerię w warszawskim Centrum Sztuki Studio (przekształconym z Teatru Klasycznego). Realizował tam swoją ideę edukacji poprzez swoistą, bo elitarną, popularyzację różnych gatunków sztuki: przede wszystkim poprzez teatr, ale także rozmaite przejawy plastyki (i nie tylko). Z prowadzenia Centrum zrezygnował dziesięć lat później – po ogłoszeniu stanu wojennego.
Uprawia malarstwo, grafikę, scenografię, reżyserię teatralną, jest autorem scenariuszy do własnych przedstawień, teoretykiem teatru. Postrzegany bywa przede wszystkim jako człowiek teatru, twórca osobistej formuły – mówiąc słowami Zbigniewa Taranienki – „teatru narracji plastycznej” (inaczej zwanego „teatrem plastycznym”, „teatrem plastyków”, „teatrem wizji”). Główny akcent jest w nim położony na ekspresję wizualną. W odróżnieniu jednak od np. Leszka Mądzika, Szajna nie odrzucił nigdy ani aktora z jego indywidualnym gestem, ani słowa. Niemniej, w programie swojego teatru najbardziej znaczącą rolę przyznawał znakowi plastycznemu: rozbudowanej scenografii i – często groteskowo powiększonemu – rekwizytowi. Sam mówił: „Życie zmieniam w obraz […]” i ta myśl odzwierciedla jego intencje. Owa oryginalna idea teatru swoiście plastycznego, zrealizowana w pełni w Teatrze Studio, zasymilowała większość pozateatralnych doświadczeń artysty. W autorskich spektaklach-moralitetach (np. REPLIKA, 1973; GULGUTIERA, 1973; DANTE – na kanwie BOSKIEJ KOMEDII, 1974; CERVANTES, 1976) łączył on nasycony osobistymi refleksjami literacki tekst ze wspomnianą wizjonerską organizacją przestrzeni scenicznej i niesztampowym, intensywnym, ekspresyjnym wyrazem gry swoich aktorów.
w internecie
Początki twórczości malarskiej i graficznej artysty, tak samo jak teatralnej, przypadają na lata 50. O ich charakterze przesądziła powszechna wówczas w Polsce fascynacja sztuką informel. Początkowo Szajna stosował technikę kolażu: do płaszczyzny kompozycji przylepiał niemalarskie materie: zniszczoną skórę, kawałek gumy czy tekstyliów (OBRAZY-DRAMATY). W latach 60. coraz wyraźniej zmierzał w kierunku asamblażu – akcentowałfakturę kompozycji, aplikując fragmenty gotowych przedmiotów (np. manekinów). Przedmioty, czy ich fragmenty, nie były tu jednak traktowane jak fetysze – „wota codzienności”, ale jak nośniki przekazu dramatycznych treści, ślady traumatycznych doznań (POSTAĆ V, 1962; DWOJE, około 1966). Potrzeba unaocznienia własnych przeżyć, poszukiwanie artystycznej formy, która najlepiej odpowiadałby tej potrzebie, zaowocowały wykreowaniem nowych przestrzeni, których przykładem stała się realizacja w typie environment pt. REMINISCENCJE (1969). W ten sposób autor pragnął również upamiętnić obozową martyrologię polskich artystów. Wykorzystał między innymi „pamiątki przeszłości” – resztki drobnych przedmiotów, fotografie, obozowe „rekwizyty”, będące uwiarygodnieniem przekazu. Do tragicznych doświadczeń nawiązał też w malarstwie z lat 80. i 90., w którym odwołał się zarówno do doświadczeń sztuki figuratywnej (cykl ponurych, głównie czarno-białych obrazów MROWISKO, 1978-88; GNOM, 1991), jak ekspresjonizmu abstrakcyjnego (ZAMĘT, 1989). Aktem nieustającego rozrachunku z barbarzyństwem totalitaryzmu (faszyzmu i komunizmu) stała się również aranżacja przestrzenna DRANG NACH OSTEN – DRANG NACH WESTERN (1987).
Szajna reprezentował Polskę między innymi na Biennale w Wenecji (1970 i 1990) oraz Biennale w Sao Paulo (1979 i 1989). Światowy sukces odniósł jednak przede wszystkim jako twórca teatralny. Jest członkiem licznych stowarzyszeń artystycznych. Wielokrotnie był za swoje osiągnięcia w rozmaity sposób honorowany – w kraju i za granicą. Szczególny rozgłos i uznanie zyskał we Włoszech, gdzie kilkakrotnie otrzymywał wysokie nagrody kulturalne (np. Złoty Medal Accademia Italia delle Arti e del Lavoro w Salsomaggiore Terme, 1981). Imię Szajny od 1975 roku nosi teatr przy Slavic Cultural Center w Port Jefferson (Stany Zjednoczone). W roku 1997, z okazji 75. rocznicy urodzin artysty, w jego rodzinnym Rzeszowie, na specjalnie w tym celu adaptowanym teatralnym poddaszu, utworzono stałą ekspozycję jego prac. Zebrana tam kolekcja (malarstwo, rysunek, kompozycje przestrzenne ze spektakli REPLIKA i DANTE) ma charakter retrospektywny, dzięki czemu daje wgląd zarówno w tematykę, jak poetykę tej twórczości.
