Kazimierz Jagiellończyk objął władzę wręcz w komfortowej sytuacji, tzn. w cztery lata po śmierci brata. Był dziedzicznym wielkim księciem litewskim, i co więcej bardziej sama szlachta chciała go na króla, niż on sam chciał być królem. Miał więc silną pozycję przetargową w stosunku do szlachty, do tego nawet stopnia, że nie zobowiązał się do przestrzegania przywilejów szlacheckich. Jego sytuacja uległa komplikacji wtedy, kiedy udzielił poparcia Związkowi Pruskiemu. Celem jego polityki było także wygranie wojny z Zakonem. W jaki sposób doszło do konfliktu pomiędzy Polską a Zakonem? Zakon Krzyżacki był państwem bardzo sprawnym, ale swobody stanowe były w tym państwie bardzo ograniczone. Mieszczaństwo i rycerstwo z zazdrością patrzyły na przywileje i możliwości miast i rycerstwa polskiego. Powstał nawet Związek Stanów Pruskich (1440), który początkowo miał wspierać władzę Zakonu. Konflikt oddano do rozsądzenia cesarzowi, który nakazał rozwiązanie Związku, zaś przywódców skazał na śmierć. W takiej sytuacji poselstwo Stanów Pruskich zwróciło się do króla polskiego z prośbą o inkorporację (włączenie) do Królestwa Polskiego. Związek rozpoczął powstanie przeciw Krzyżakom na terytorium Prus. Tymczasem szlachta zebrana na pospolitym ruszeniu w obozie w Nieszawie zażądała od króla potwierdzenia przywilejów już istniejących zobowiązań monarszych i nadania nowych. Taka jest geneza statutów cerkwicko-nieszawskich.(1454) Tymczasem wojna toczyła się ze zmiennym szczęściem, ponieważ pospolite ruszenie nie zdawało już egzaminu na polach walki i w pierwszej bitwie pod Chojnicami doszło do porażki wojsk polskich i stało się jasne, że wojnę można wygrać tylko za pomocą zawodowych armii zaciężnych, a na to potrzebne były pieniądze. Sporych sum dostarczyły miasta i stany pruskie: Gdańsk, Toruń, Elbląg. W drugiej połowie wojny , w latach 60-tych Polacy odnieśli szereg sukcesów, a jeszcze bardziej do zwycięstwa przyczyniły się możliwości finansowe państwa polskiego i stanów pruskich. (Niektóre miasta i twierdze były wykupywane) Natomiast pieniędzy zaczęło brakować Zakonowi. Tak więc w 1466 roku w Toruniu został zawarty pokój, w myśl którego Pomorze Gdańskie, zachodni pas Prus z Malborkiem i Elblągiem oraz Warmia i Ziemia Chełmińska wracają bezpośrednio do Polski, otrzymując nazwę Prus Królewskich. Reszta ziem Zakonu, tj. wschodnia część Prus pozostaje przy Krzyżakach jako lenno polskie. Dalsze lata panowania Kazimierza Jagiellończyka to aktywna polityka dynastyczna, w rezultacie której w posiadaniu dynastii jagiellońskiej znalazły się trony czeski i węgierski. 1471 roku – syn Jagiellończyka Władysław zostaje powołany na tron czeski, zaś w 1490 Władysław Jagiellończyk został powołany za zgodą stanów czeskich na tron węgierski (o ile na tron czeski został powołany za zgodą stanów czeskich, o tyle na tron węgierski nie obeszło się bez gorszącej rywalizacji między Janem zwanym później Olbrachtem a Władysławem. W ten sposób pod koniec panowania Kazimierza Jagiellończyka powstał potężny blok państw jagiellońskich, obejmujący Koronę, Litwę, Czechy, Węgry. Za lenno polskie uważała się Mołdawia.
POLITYKA WEWNĘTRZNA KAZIMIERZA JAGIELLOŃCZYKA
Należy zwrócić uwagę na bardzo ważny statut cerkwicko-nieszawski, w którym król zobowiązał się, że nie będzie zwoływał pospolitego ruszenia ani nakładał podatku bez zgody sejmików ziemskich. Z czasem posłowie z sejmików ziemskich zaczęli być przysyłani na sejmy prowincjonalne dla Małopolski i Wielkopolski, aż wreszcie w 1493 roku powstała instytucja sejmu walnego, który składał się z trzech sejmujących stanów: monarchy jako głowy państwa, senatu, w skład którego wchodzili najwyżsi dostojnicy królestwa, świeccy i duchowni oraz wojewodowie i kasztelanowie, oraz izby poselskiej, złożonej z posłów ziemskich. W ten sposób szlachta osiągnęła pełnię możliwości politycznych, miała nietykalność oraz nienaruszalność majątków, możliwość artykulacji i reprezentacji swoich interesów poprzez sejmiki i sądy ziemskie na szczeblu lokalnym oraz izbę poselską na szczeblu centralnym. Monarcha w dalszym ciągu był naczelnym wodzem, miał prawo obsadzania urzędów, korzystania z dochodów państwowych. Był też najwyższym sędzią apelacyjnym oraz panem miast i właścicielem dóbr królewskich. Organem magnaterii był senat, ponieważ tylko przedstawiciele najmożniejszych rodów mogli otrzymywać najwyższe godności w państwie. Dalsze wzmocnienie ekonomiczne stanu szlacheckiego nastąpiło w czasach panowania Jana Olbrachta, który w 1496 roku, chcąc uzyskać od szlachty pieniądze na wyprawę do Mołdawii, wydał przywilej, w którym rozszerzał przywileje nieszawskie , zastrzegając wyłącznie dla szlachty dostęp do wyższych dostojeństw kościelnych, zabraniał nabywania dóbr ziemskich, ograniczał możliwości opuszczania wsi przez chłopa bez zgody pana, zwalniał szlachtę od cła. Wyprawa Jana Olbrachta nie udała się, ale ustawodawstwo pozostało. Następca Olbrachta, Aleksander, obejmował władze w trudnej sytuacji (1501-1506), ponieważ Litwa znajdowała się w stanie wojny z Moskwą, ponadto Korona była zagrożona przez najazd tatarski. Nowy król potrzebował pieniędzy i poparcia, co wykorzystali możnowładcy polscy i litewscy, wymuszając na nim następujące zobowiązania: król miał być wybierany tylko przez możnowładców polskich i litewskich z wyłączeniem polskiej szlachty i litewskich bojarów Władza państwowa miała być sprawowana przez tzw. radę senatu z ludem jako jej przewodniczącym, gdyby zaś lud usiłował rządzić po tyrańsku, wtedy senatorowie mogli mu wypowiedziec posłuszeństwo. Ten akt prawny nosi nazwę UNII MIELNICKIEJ (MIELNIK1501) Akt z Mielnika nie utrzymał się długo, bo już w 1504 i 1505 roku szlachta na sejmach w Piotrkowie i w Radomiu (ze szlachtą sprzymierzona była grupa magnaterii wielkopolskiej) przystąpiła do kontrofensywy. I tak w roku 1504 w Piotrkowie uchwalono, że król może zastawić dobra koronne tylko za zgodą sejmu, że nie wolno łączyć w jednym ręku dwóch dygnitarstw, zniesiono także przywilej z 1501 roku. Ważniejsza była uchwała z roku następnego, albowiem sejm w 1505 roku uchwalił nową konstytucję NIHIL NOVI SUB OMNIUM (nic nowego bez zgody wszystkich) Konstytucja ta przewidywała, że nic nowego, bez wspólnej zgody stanów sejmujących, postanowione być nie może. Co więcej, NIHIL NOWI można było zrozumieć także w ten sposób, że posłowie ziemscy reprezentują swych wyborców, a więc wszystkie ziemie Rzeczypospolitej muszą wyrazić zgodę na nowe prawo. Przywódcą szlachty tego okresu był kanclerz Jan Łaski. Z jego też polecenia i inspiracji zebrano i wydano wszystkie dotychczas obowiązujące prawa Rzeczypospolitej w 1507 roku. Uchwały Sejmu Piotrkowskiego i Sejmu Radomskiego stały się przyczyną późniejszego ruchu egzekucyjnego. Nastepny po Aleksandrze był Zygmunt Stary (1506-1548). Był królem senatorskim i nie chciał wykonywać (egzekwować) uchwalonych praw. To stało się przyczyną konfliktu i wielkiego ruchu szlacheckiego, który przeszedł do historii pod nazwa ruchu egzekucyjnego.
