Renesans.
Słowo „renesans” pochodzi z języka francuskiego (renaissance) i z włoskiego (rinascita) co znaczyło odrodzenie. Renesans jest to okres rozwoju kultury europejskiej od końca średniowiecza do początków doby nowożytnej. We Włoszech renesans trwał od końca XIII wieku do początku XVI wieku, a krajach zachodnich, północnych i środkowoeuropejskich od XV do końca XVI wieku. Główne cechy renesansu to między innymi fascynacja antykiem, odrodzenie nauki, humanizm, zeświecczenie życia społecznego, ponadto indywidualizm i docenienie roli artysty w kształtowaniu kultury. Termin „renesans” został wprowadzony w XV wieku w czasach humanizmu we Włoszech. Był początkowo rozumiany jako odrodzenie kultury starożytnego Rzymu (przywrócenie ideałów republiki i cesarstwa, cnót obywatelskich, klasycznych wzorów wychowania i uformowania moralnego przez wykształcenie oraz harmonijnego rozwoju ludzkich zdolności). Humanizm renesansu był oparty na przekonaniu, że pozostałość kulturowa antyku zawiera ideały życia ludzkiego w wymiarze jednostkowym i społecznym, które należało odtworzyć przez badania – studia humanitatis, humaniora. W związku z tym bardzo ważną rolę, oprócz filozofii, odgrywała filologia, dzięki której na nowo dostrzeżono walory łaciny klasycznej, zbudowano podstawy biblistyki, opracowując krytycznie teksty biblijne i tłumacząc je z języka greckiego (Erazma z Rotterdamu przekład Nowego Testamentu). Pojęcie renesansu zostało upowszechnione w XVI wieku przez G. Vasariego przede wszystkim w odniesieniu do literatury i sztuki. Utrwalili je (w szerszym znaczeniu epoki kulturowej) J. Michelet i J. Burckhardt. Renesans był postrzegany przez historyków dziejów i idei bądź jako nowa epoka zrywająca ze średniowieczem i jego ograniczeniami, bądź jako okres zapoczątkowany w średniowieczu, dopełniający i zamykający je. Michelet i Burckhardt sformułowali i uzasadniali pogląd o przeciwstawności obydwu epok. Głosili oni, że w czasach renesansu w literaturze i sztuce, systemie edukacji, instytucjach politycznych oraz w mentalności nastąpiło wskrzeszenie wzorów i wartości antycznych, a tym samym odrodzenie duchowe ludzkości, wyzwolenie z poprzedzającego je okresu barbarzyństwa, zacofania i ciemnoty, wzrost znaczenia jednostki, zwycięstwo natury i rozumu, odkrycie człowieka i świata, zeświecczenie kultury i rehabilitacja ducha pogańskiego.
Architektura
W architekturze wzorem idealnych proporcji i podziałów były liczne zabytki rzymskie. Nowością były wprowadzone przez D. Bramantego centralne budowle kopułowe. W budowlach były stosowane antyczne proporcje architektoniczne poprzez operowanie kolumnami i belkowaniem. Często stosowano schemat łuku triumfalnego oraz portyk z trójkątnym tympanonem. Występowały też często ornamenty o rodowodzie grecko-rzymskim między innymi liście akantu, rozety, wieńce, układy kandelabrowe. Najczęściej występującymi typami architektonicznymi były: pałac miejski z arkadowym dziedzińcem wewnętrznym, willa podmiejska z kondygnacją reprezentacyjną na parterze, ponadto wznoszone poza miastami pałace otoczone fortyfikacjami ziemnymi „palazzo in fortezza”. W budownictwie sakralnym charakterystyczne były kaplice na planie centralnym. Wświeckiej architekturze miejskiej renesansowe formy nadawano ratuszom, giełdom, sukiennicom. W budowlach renesansowych często stosowano łuk półkolisty, kolumnady arkadowe, proste belkowania, kopuły, sklepienia kolebkowe lub krzyżowe, stropy kasetonowe, a w elewacjach rustykę i boniowanie. Najwybitniejsi architekci włoscy to: F. Brunelleschi, L.B. Alberti, Rafael, D. Bramante, Michał Anioł, J. Sansovino.
Malarstwo
W czasach renesansu malarstwo koncentrowało się na problematyce konstrukcji przestrzeni i bryły przedstawianych przedmiotów, czerpiąc z badań nad perspektywą linearną (Masaccio, P. Uccello) oraz barwną (m.in. P. Della Francesca). Perspektywą barwną zajmował się też Leonardo da Vinci, który nadał kierunek rozwojowi malarstwa w końcu XV wieku, wprowadził komponowanie postaci w układach symetrycznych, między innymi trójkąta równobocznego, opracował też zasady sfumato, które zastąpiły dotychczasowy twardy, konturowy modelunek. Cechą charakterystyczną malarstwa renesansu jest zwrot ku naturze ugruntowany jej obserwacją. Rozwijało się też malarstwo portretowe – najpierw w ujęciu profilowym, a następnie ukazujące półpostaci. Pojawiająca się często tematyka religijna i mitologiczna stanowiła w wielu przypadkach pretekst do przedstawiania życia współczesnego. W malowaniu pejzaży artysta mógł eksperymentować w zakresie trójwymiarowej przestrzeni. W mocno kontrastowym obrazie było rozproszone światło. Najwięksi mistrze koloru i światła pochodzili z Wenecji. W technice malowania duże znaczenie miało stopniowe zastępowanie tempery techniką olejną – jako podobrazie obok dotychczasowej deski pojawiło się płótno. W malarstwie ściennym powszechna była technika fresku. Najważniejszymi malarzami renesansu we Florencji byli: Masaccio, P. Uccello, S. Botticelli, A. del Castagno, D. Veneziano, B. Gozzoli, D. Ghirlandaio, Filippo Lippi i F. Lippi. W Umbrii – P. Della Francesca, Pinturicchio, Perugino, L. Signorelli. W Padwie – A. Mantegna. W Wenecji – rodzina Bellinich, V. Carpaccio, Giorgione, Tycjan. W późniejszym renesansie wyjątkowe znaczenie miała wszechstronna twórczość trzech najwybitniejszych artystów tej epoki: Leonarda da Vinci (Mediolan) oraz Michała Anioła i Rafaela (Rzym).
Rzeźba
Gdy w 1401 roku zorganizowano konkurs na brązowe drzwi do baptysterium przy katedrze florenckiej, zwyciężył L. Ghiberti. To wskrzesiło antyczną technikę odlewu w brązie. W rzeźbie najczęściej stosowano kamień, głównie marmur. Rzeźbiono coraz częściej samodzielną kreację wolno stojącą – popiersia portretowe, posągi konne, akty i przyścienne nagrobki niszowe. Płaskorzeźby pełniły rolę dekoracyjną i ornamentalną. Najważniejszą postacią renesansu był florentczyk Donatello. Wyrzeźbił on Davida, który był pierwszym aktem w rzeźbie pełnej od czasów antyku. Inny rzeźbiarz L. della Robbia wprowadził do rzeźby technikę glazurowanej terakoty (biało-błękitne reliefy i tonda). Inni czołowi rzeźbiarze renesansu to M. da Fiesole, A. del Verrocchio, J. della Quercia i J. Sansovino. Do arcydzieł renesansu należą wczesne prace Michała Anioła: Pieta Watykańska (1498-1500), David (1501-1504), Mojżesz (1513-1516).
Renesans w Europie
Renesans przenikałdo Europy przez wędrówki artystów włoskich na dwory królewskie i magnackie. Najwcześniej dotarł na Węgry. Do Polski też sprowadzano artystów renesansu. Między innymi byli to architekci Franciszek Florentczyk i B. Berrecci. W raz z mistrzem Benedyktem przebudowali zamek na Wawelu (około 1504-1536). Sam Berrecci zaprojektował kaplice Zygmuntowską przy katedrze krakowskiej (1517-1533). W duchu renesansu wzniesiono też zamki w Baranowie (architekt z kręgu S. Gucciego, 1591-1606), Brzegu (J. Parr, XVI wiek), Krasiczynie (między innymi G. Appiani, 1592-1614) oraz liczne ratusze i centralne kaplice kopułowe. Polskie miasto założone w całości według renesansowych założeń to Zamość. Zostało zaprojektowane przez włoskiego architekta, który starał się stworzyć „miasto idealne”. Charakterystyczne dla sztuki polskiej stały się attyki i dziedzińce arkadowe.
