W pracy naszej szczególną uwagę zwrócimy na problemy organizacji Kongresu, zasady jakimi się kierował, wreszcie skutkami owego wydarzenia historycznego. Jego znaczeniem dla Polski i całej Europy. Pisząc o przebiegu kongresu nie należy pomijać zagadnienia „Stu dni Napoleona”, a także zwrócić uwagę na postawy poszczególnych mocarstw w dobie ustalania nowego porządku w Europie, utrwalania nowych zasad politycznych.
Kongres odbył się po abdykacji Napoleona (kwiecień 1814 r.). Spotkanie nie mogło dojść do skutku w oznaczonym terminie. Odbyte w Londynie, w czerwcu 1814 r. wstępne konsultacje ujawniły wśród przyszłych uczestników zbyt duże rozbieżności.
Po dwukrotnym odraczaniu terminu otwarcia Kongresu, za datę ostateczną przyjęto dzień 1 listopada 1814 r. Przybyli: car Aleksander I, król pruski Fryderyk Wilhelm III, liczni władcy niemieccy. Zjechały do Wiednia nie tylko delegacje oficjalne, ale także przedstawiciele różnych środowisk społecznych, w nadziei wywarcia wpływu na ustalenia Kongresu.
Podczas zamkniętych spotkań wielkiej czwórki: Austrii, Rosji, Prus i Anglii toczyły się dyskusje i zapadały decyzje.
Wszyscy uczestnicy Kongresu znajdowali się pod obserwacją tajnej policji wiedeńskiej, mających swoich informatorów wśród służby, stangretów, pośród towarzyskiej śmietanki. Przyjazdowi do Wiednia ok. 100 tyś. osób towarzyszyły liczne bale, zabawy, przedstawienia teatralne, rewie wojskowe.
Jednakże tutaj mocarstwa postawiły sobie za cel ustanowienie – po tak długiej i wyczerpującej siły wszystkich stron wojnie – względnie stabilnego systemu europejskiego. Do najbardziej aktywnych polityków Kongresu należeli: car Aleksander, minister austriacki: Klemens Mettenrich, oraz Karol Maurycy Talleyrand – minister spraw zagranicznych Francji.
Od początku też zarysowały się różnice w konfiguracji politycznej austriacko-angielskiej przeciw prusko – rosyjskiej.
*
Podczas obrad przyświecała zasada, która wynikała z pokojowych nastrojów po długotrwałych wojnach – legitymizmu. Oznaczała ona respektowanie nienaruszalności praw dziedzicznych monarchów, a więc obowiązek zwrotu zabranych ziem w latach rewolucji i czasach napoleońskich terytoriów. Francja zatem mogła domagać się z chwilą powrotu Burbonów wszystkich ziem należących do niej za Ludwika XVI.
Zasada ta jednak nie odpowiadała do monarchii typu polskiego (Rzeczpospolita nie była monarchią dziedziczną). Wprowadzenie jej komplikowała sprawa zniesionych recesem reńskim (1803r.) tzw. ” lilipucich monarchii ” niemieckich włączonych do większych organizmów, a których władcy nie chcieli rezygnować z tych nabytków.
Legitymizm trudny był do pogodzenia z eksponowaną przez Anglię zasadę równowagi sił (wystarczyło podjąć problematykę polską, by się o tym przekonać). Zakładała ona, że żadne państwo na kontynencie europejskim nie powinno mieć przewagi, oraz możliwości sięgnięcia po hegemonię. Zmiany terytorialne miały być przeprowadzane tak, aby nie zakłócić zasadniczego układu sił między mocarstwami.
Sprzeczności zostały jednak usunięte w cień wydarzeniem, które zaskoczyło wszystkich. Napoleon zniknął z wyspy Elby.
*
Wraz z tysiącem żołnierzy wylądował na południu Francji. Skierował się do stolicy. Na całej trasie z entuzjazmem przyjmowano jego apele. Droga do Paryża była wolna, a Ludwik XVIII uciekł a całym dworem. Przejęcie przez Napoleona władzy jednego wystrzału było dla zgromadzonych we Wiedniu ewenementem. Ogłoszony tu „wrogiem i burzycielem porządku publicznego” nie mógł przeciwstawić wrogom dostatecznej siły żołnierza. Ostatecznie próba restauracji cesarstwa zakończyła się klęską Francuzów 18 czerwca 1815 r. pod Waterloo.
” Sto dni” przyspieszyło finał obrad Kongresu Wiedeńskiego.
*
Akt końcowy, podpisany 9 czerwca 1815 r. kładł podwaliny pod nowy kształt Europy, kolejną fazę światowej polityki. Kompromisem zakończyły się przetargi o sprawę polską (kwestię polską na kongresie podjęła dyplomacja carska). Aleksander I pragnął podporządkować sobie ziemie polskie, celem wzmocnienia pozycji Rosji w Europie. W tym duchu porozumiał się z Fryderykiem Wilhelmem III, proponując Prusom Saksonię. Napotkało to jednak na opór ze strony Austrii i Anglii, ze zrozumiałych względów: obawiały się nadmiernego wzrostu potęgi Rosji.
Ostatecznie z ziem Księstwa Warszawskiego, ale bez zachodnich jego części i Krakowa, zostało utworzone Królestwo Polskie, połączone unią personalną z Rosją. Potocznie zwane „Kongresowym”, otrzymało konstytucję w końcu 1815r. Jej zasady opracował książe Adam Czartoryski. Należała do najbardziej liberalnych w Europie.
Kraków z okręgiem tworzył Wolne Miasto Kraków pod kontrolą trzech mocarstw rozbiorowych.
„Trzy Dwory zobowiązują się same szanować oraz zniewolić inne strony do szanowania neutralności wolnego miasta Krakowa i jego obszaru”
[Traktat dodatkowy austriacko prusko- rosyjski dot. Wolnego Miasta Krakowa Art. IV ]
Poznań, Gniezno, Inowrocław, Toruń i Bydgoszcz przyznano Prusom, a Tarnopol Austrii.
Oto jak podsumował przetargi o sprawę polską główny sekretarz Kongresu, Friedrich Gentz:
” Traktat rosyjsko-pruski i rosyjsko-austriacki w sprawie polskiej niedwuznacznie ukazały iluzeryczność nadziei Polaków na odrodzenie ich państwowości.”
*
Kompromisem zakończono spór o Saksonię. Jej północna część przypadła Prusom, południową (z Dreznem i Lipskiem) utrzymano pod berłem Fryderyka Augusta.
Traktat z 1815 r. przyznawał Prusom: Trewir, Kolonię, Akwizgran, Julich, Berg, część Łużyc, ks. Turyngii, Rugię, Pomorze Szwedzkie (oraz wspomniane miasta polskie).
Pozycje mocarstwową odzyskała Austria przez przyłączenie do cesarstwa Tyrolu, Vorarlbergu, Karyntii, Triestu, Lombardii, Wenecji, Salzburgu, Fuldy, okolic Frankfurtu (oraz wspomniany Tarnopol i saliny wielickie). Największym atutem Austrii był jej powrót na Półwysep Apeniński.
Nie doszło do zjednoczenia Niemiec. Nie doszło nawet do przywrócenia cesarstwa. Utworzono Związek Niemiecki składający się z 39 państw. W jego skład weszli, także trzej monarchowie z innych państw: król Danii – jako władca Szlezwiku i Holsztynu oraz Landenburga, Niderlandów – jako wielki książe Luksemburgu, Anglii – jako król Hanoweru.
Wielkie zmiany kongres wprowadził na północy Europy. Szwecja tracąc definitywnie Finlandie na rzecz Rosji i Pomorze Szwedzkie na rzecz Prus, została powiększona o Norwegię, której musiała zrzec się Dania, trwająca do końca u boku Napoleona.
W ramach polityki światowej najwięcej skorzystała Wielka Brytania, zachowując Maltę, Helgoland, Cejlon, Kraj Przylądkowy oraz przejmując protektorat nad Wyspami Jońskimi.
*
Na uwagę zasługują jeszcze dwa ustalenia Kongresu: zwrócenie papieżowi całego Państwa Kościelnego oraz zagwarantowanie Szwajcarii, złożonej z 22 kantonów niepodległości i neutralności. Jeden z tych kantonów, Neuchatel (dziedzictwo króla pruskiego), uzyskiwał tytuł księstwa i wchodził w skład Związku Niemieckiego.
Na straży nienaruszalności postanowień Kongresu Wiedeńskiego stanął związek zawarty 26 września 1815 r. w Paryżu między Rosją, Austrią, Prusami, zwany Świętym Przymierzem. Przystąpiła do niego większość państw, poza Stanami Zjednoczonymi (nie chciały ingerować w sprawy europejskie), Anglia (nie chciała związku z państwami absolutycznymi) oraz Państwo Kościelne (Święte Przymierze łączyło katolików z protestantami).
Związkowcy zobowiązali się okazywać sobie pomoc przeciwko wszystkim naruszającym pokój, oraz zakłócającym porządek wewnętrzny. Praktyka wnet pokazała, że Święte Przymierze to właściwie mocarstwa Europy Środkowo-Wschodniej, a ton nadawał mu Aleksander I i minister austriacki książe Mettenrich.
*
Zakończenie Kongresu Wiedeńskiego (czerwiec 1815 r.) osiągniętym kompromisem było niewątpliwie wyrazem powszechnego pragnienia, aby po 23 latach wojen zapewnić Europie trwałe podstawy pokojowe.
Jednak jego postanowienia często gwałciły dążenia narodowe, cofały procesy zjednoczeniowe (przykład Polski). Powstawały sztuczne zlepki państwowe.
Rzec można, że Kongres położył podwaliny pod późniejsze powstania narodowowyzwoleńcze, rewolucyjne wystąpienia, Święte Przymierze i zwycięstwo reakcji feudalnej stanowiły ostoją zacofania w Europie.
Niemniej w historiografii powszechny jest pogląd, iż Kongres Wiedeński 1815 roku stanowił wzór dla kolejnych kongresów pokojowych.
