USA -1787r.
Jeszcze w czasie działań wojennych, a szczególnie po zawarciu pokoju, w nowo powstałym państwie, przeżywającym ostre trudności gospodarcze i społeczne, toczyła się walka o formę rządów w kraju. Powstało kilka ugrupowań reprezentujących różne koncepcje rozwiązania tego problemu. Republikanie domagali się pełnej niezależności politycznej i administracyjnej każdego stanu. Federaliści natomiast żądali mocnej władzy centralnej. Poparł ich Waszyngton, który w lecie 1787r. ogłosił byłe kolonie angielskie w Ameryce Północnej państwem federacyjnym.
W Filadelfii zebrał się Konwent złożony z przedstawicieli poszczególnych stanów, który w dniu 17.IX.1787r. uchwalił konstytucję, stanowiącą kompromis między różnymi tendencjami. Trzeba było aż 3 lat, by uznały ją wszystkie stany. Na mocy konstytucji Stany Zjednoczone stały się państwem federacyjnym.
Pod wpływem ideologów oświecenia, zwłaszcza Monteskiusza, zastosowano podział władz. Władza wykonawcza spoczywała w rękach prezydenta wybieranego na 4 lata przez elektorów powołanych z kolei przez wyborców. Prezydent łączył w swych rękach funkcję głowy państwa i szefa rządu. On sam i powoływani przez niego ministrowie nie byli odpowiedzialni przed ciałem ustawodawczym. Prezydent był też naczelnym wodzem armii i floty. Miał prawo veta w stosunku do uchwalonych ustaw. Władza ustawodawcza spoczywała w rękach Kongresu złożonego z 2 izb: Senatu i Izby Reprezentantów. Senatorów wybierano na 6 lat po 2 z każdego stanu, przy czym co 2 lata odnawiano 1/3 składu Senatu. Członków Izby Reprezentantów wybierano na 2 lata, proporcjonalnie do liczby ludności. Ustawy wchodziły w życie, jeśli wyraziły na nie zgodę obie izby Kongresu i jeżeli nie zawiesił ich prezydent. Najważniejszą instytucją sądową był Sąd Najwyższy. Jego członków mianował prezydent za zgodą Senatu. Do sądu należała interpretacja konstytucji i prawo zawieszania wszelkich ustaw z nią niezgodnych. Sądy niższe uchwalały i ustanawiały natomiast Kongres. Prawo wyborcze ograniczano do stosunkowo nielicznej grupy mieszkańców (120tys. na 3mln. białych obywateli). Związane ono było z wysokim cenzusem majątkowym. Kobiety, murzyni i Indianie byli całkowicie pozbawieni prawa wyborczego.
Konstytucję Stanów Zjednoczonych, obowiązującą z pewnymi zmianami do dziś, można nazwać konstytucją burżuazyjno-demokratyczną. Głosiła ona bowiem idee demokracji, wolności i równości, ale ograniczone do wąskiej grupy burżuazji i wielkich właścicieli ziemskich. Utrzymywała niewolnictwo w stanach południowych i nie brała w obronę Indian, choć mówiła ona o równości i prawie do własnego życia, wolności i szczęścia wszystkich obywateli. Poza tym ugruntowała ona sprawiedliwość, zabezpieczyła spokój wewnętrzny USA, zapewniła wspólną obronę i popierała dobro ogólne. W XVIII wieku była wszakże poważnym osiągnięciem na drodze do demokratyzacji życia politycznego i spotkała się z głębokim oddźwiękiem w całej Europie.
FRANCJA- 3.IX. 1791r. oraz 24.VI.1793r.
W nocy z 20/21.VI.1791 roku król próbował uciec do znajdującej się pod panowaniem Habsburgów Belgii, by uzyskać pomoc zagraniczną przeciwko rewolucji. Próba się nie powiodła, ale przyczyniła się do wzrostu nastrojów republikańskich w całym kraju. W sierpniu zgromadzony na polu Marsowym w Paryżu lód zażądał obalenia monarchii i ogłoszenia Francji republiką. Został jednak brutalnie zmasakrowany przez Gwardię Narodową. Burżuazja obawiała się, by z obaleniem monarchii rządy nie przeszły w ręce elementów radykalnych. Dla zabezpieczenia jej interesów Zgromadzenie Ustawodawcze 3.IX.1791r. uchwaliło konstytucję. Konstytucja nie realizowała ogłoszonej zasady równości. Wszystkich obywateli podzielono na 4 klasy, w zależności od stanu majątkowego. Prawa wyborcze mieli tylko ludzie zamożni, płacący określonej wielkości podatki. Zlikwidowano stan szlachecki, dziedziczne odznaczenia i cech rzemieślników oraz korporacji profesorów. Jeszcze wyższy cenzus zastosowano do tych, którzy mieli być wybierani. W rezultacie większość społeczeństwa francuskiego została odsunięta od prawa wyborczego. Władza prawodawcza znalazła się w ręku wybieranego co 2 lata Zgromadzenia Prawodawczego. Władzę wykonawczą pozostawiono królowi, który sprawował ją przez ministrów i innych urzędników odpowiedzialnych przed Zgromadzeniem Prawodawczym. W stosunku do uchwał Zgromadzenia król otrzymał prawo veta zawieszającego, które jednak traciło swą ważność w wypadku powtórnego uchwalenia ustawy przez dwie następne sesje Zgromadzenia. Władza sądownicza należała do wybieranych sędziów i ławników.
W ten sposób Francja stała się monarchią konstytucyjną. Władzę w niej sprawowała burżuazja wraz z wielkimi posiadaczami ziemskimi. W ten sposób w miejsce nierówności stanowej została wprowadzona nierówność materialna, co było wynikiem wysunięcia się na czoło burżuazji.
24.VI.1793r. – po zwycięstwie nad żyrondystami jakobiński Konwent uchwalił 24.VI.1793r. nową konstytucję. Była ona bardziej demokratyczna niż konstytucja z 1791r. Wprawdzie i w niej podkreślono nienaruszalność prawa własności, ale za to zrealizowano zasadę równości, dając każdemu Francuzowi, który ukończył 21 lat czynne i bierne prawo wyborcze. Było to pierwsze powszechne prawo wyborcze w dziejach Europy. Po raz pierwszy ustalono też zasadę, iż państwo jest zobowiązane zapewnić oświatę swym obywatelom, a także dać zajęcie bezrobotnym i pomóc biednym, którzy nie mogą pracować. Konstytucja ta została przyjęta przez referendum, ale nie wprowadzono jej w życie z powodu niepewnej sytuacji politycznej i militarnej; zastąpiła ją rewolucyjna dyktatura jakobinów. Niemniej jednak przez cały XIX wiek na niej właśnie opierali swój program demokraci.
Program jakobinów spotkał się z żywym oddźwiękiem w wielu krajach europejskich. Zwolenników ich, zwących się również jakobinami, spotyka się, np. w Polsce w czasie powstania kościuszkowskiego.
POLSKA-3.V.1791r.
Nie bacząc na przedstawione 2.VIII.1790 roku sejmowi, przygotowane jeszcze w duchu koncepcji narodu szlacheckiego, zasady do projektu konstytucji król wziął sprawę treści konstytucji w swoje ręce i po historycznym spotkaniu z Ignacym Potockim w dniu 4.XII.1790r., wykorzystując inspirację i pomoc ludzi działających poza sejmem( Józef Wybicki, Andrzej Zamoyski, Stanisław Staszic, Jan Potocki, a szczególnie Hugo Kołłątaj), opracowano niezależny od sejmowych założeń projekt konstytucji. Do wzrostu pozycji króla w sejmie przyczynił się fakt przedłużenia kadencji sejmu, ciągle jako skonfederowanego i dołączenie nowo wybranych posłów, bardziej otwartych na reformy do starego kompletu. Obradowało teraz blisko 500 posłów.
Mimo wzrostu wpływów stronnictwa królewskiego król i jego otoczenie reformatorskie obawiało się poddać opracowany tekst konstytucji normalnej procedurze sejmowej bez odpowiednich przygotowań. Do tych przygotowań należał wybór terminu dla głosowania nad konstytucją bezpośrednio po przerwie wielkanocnej, kiedy skład izby był osłabiony oraz związanie znacznej grupy posłów i senatorów(ok. 100osób) przysięgą działania na rzecz konstytucji.
Cała sesja konstytucyjna odbyła się w atmosferze zamachu stanu. Twórcy konstytucji wykorzystali nieobecność większości posłów opozycyjnych, zorganizowali manifestację ludu warszawskiego i ściągnęli wojsko. W ten sposób przy bacznej uwadze Warszawiaków uchwalono 3.V.1791r. konstytucję jako całość, nie dopuszczając do szczegółowych nad nią dyskusji. Konstytucja, która miała być wstępem do dalszych uregulowań ustrojowych, wprowadziła w Polsce monarchię konstytucyjną i choć nie łamała przewagi szlachty, to jednak operowała już nowoczesnym pojęciem narodu, jako narodu obejmującego wszystkie stany. Chłopów wzięto pod „opiekę prawa krajowego” oraz gwarantowano wolność osobistą dla przybywających do Polski nowych osadników. Przeprowadzona została unifikacja państwowa Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego, co oznaczało wprowadzenie wspólnych instytucji centralnych, wspólnego wojska i skarbu. „Liberum veto” zostało zniesione, ograniczona rola senatu, a wzmocniona pozycja króla. Zniesiono także elekcyjność tronu. Polska stała się monarchią dziedziczną. Po Stanisławie Auguście tron miał przypaść saskiej linii elektorskiej. Wprowadzono najwyższą władzę wykonawczą – Straż Praw z królem na czele. Była to swego rodzaju rada ministrów, których miało być 5: policji, wojny, skarbu, spraw zagranicznych i edukacji. Odpowiedzialność za łamanie i naruszanie praw przeniesiono przy tym z króla na ministrów, usuwalnych przez Sejm. Wprowadzono 2-letnią kadencję sejmu; w razie potrzeby mógł go zwoływać w tym samym składzie król lub marszałek Sejmu. Zniesiono zasadę jednomyślności, wprowadzając głosowanie większością. Odtąd więc Sejm nie mógł być zrywany. Co 25 lat miał się zbierać sejm konstytucyjny, tylko taki sejm mógłby zmienić prawa fundamentalne, zawarte w Konstytucji 3-ego Maja . zyskała ona ponadto uznanie Kościoła, który włączył się do jej propagowania. Papież Pius VI w osobnym „breve” pobłogosławił Konstytucję.
Mimo wyraźnego wpływu ideologii oświecenia, zwłaszcza francuskiego, konstytucja była dziełem myśli polskiej, odpowiadającym potrzebom i możliwościom chwili. Zrealizowana w niej została większość postulatów reformatorskich wysuwanych od początku XVIII wieku. Charakter państwa uległ tylko ograniczonej zmianie – Polska stała się monarchią konstytucyjną, ale hegemonem pozostawała szlachta. Do rządów wciągnięto mieszczaństwo, a usunięto oligarchię magnacką. Powstały lepsze możliwości zabezpieczenia bytu i niezależności państwa. Konstytucja 3-ego Maja pozostała przede wszystkim świadectwem, iż Polacy znaleźli sami siły dla przezwyciężenia rozkładu państwa i zdobyli się na wytyczenie drogi, która spotkała się z uznaniem całej postępowej Europy. Polacy pokazali, że i w tej części Europy absolutyzm nie był jednym rozwiązaniem umożliwiającym kształtowanie się nowego społeczeństwa.
