ZABÓR ROSYJSKI
System represji wobec ludności polskiej w czasie powstania styczniowego uległ pewnym przeobrażeniom po jego upadku. Wcześniej Aleksander II powołał w Petersburgu tajny Komitet dla Spraw Król. Polskiego. Jego zadaniem było przygotowanie planów zmierzających do likwidacji odrębności Polski i uniemożliwienia na przyszłość ponownego zrywu niepodległościowego. Plany przewidywały likwidację autonomii i wykorzystanie antagonizmu między wsią a dworem, który został uznany za głównego nosiciela ideologii niepodległościowej. W rzeczywistości carat zlikwidował tylko autonomię Królestwa. Zmieniono nazwę Królestwa Polskiego na Kraj Przywiślański, w 1866r. na miejsce Sekretariatu Stanu dla Królestwa powołano Własną Jego Cesarskiej Mości Kancelarię dla Spraw Królestwa, po roku zlikwidowano Radę Stanu i Radę Administracyjną Królestwa Polskiego. Na miejsce Komisji Wyznań i Oświecenia wprowadzono Warszawski Okręg Naukowy, podległy Petersburgowi. Te wszystkie zmiany miały podkreślić całkowite włączenie ziem polskich do państwa rosyjskiego.
Na terenach Litwy, Białorusi i Ukrainy zakazano posługiwania się językiem polskim, wprowadzono konfiskatę majątków i zakaz nabywania majątków ziemskich przez Polaków.
Do pracy w administracji rosyjskiej kierowano ludzi gotowych do wypełniania wszystkich zarządzeń antypolskich. Polityka rusyfikacyjna wymierzona była ostro przeciwko Polakom wyznania greckokatolickiego, tzw. unitom. W 1875r zniesiono biskupstwo greckokatolickie w Chełmie, a ludność unicką uznano za prawosławną. Wobec podlaskich unitów stosowano przemoc wojskową.
W szkołach średnich wprowadzono obowiązek nauczania języka rosyjskiego i nauczania w tym języku innych przedmiotów. Od 1872r polski stał się nadobowiązkowym przedmiotem, przy równoczesnej rusyfikacji treści nauczania. W 1885r obowiązek nauczania wszystkich przedmiotów w języku rosyjskim przeciągnięto do szkół ludowych, z wyjątkiem nauki j. polskiego i religii. Rolę wychowawczą szkół kaleczył rosyjski system policyjny oparty na donosicielstwie. We wprowadzaniu go w życie wyróżnił się kurator warszawski, Aleksander Apuchtin. Okres jego działalności w Królestwie został nazwany „nocą apuchtinowską”. W 1869r zlikwidowano SG w Warszawie, stanowiącej główne -oparcie dla rozwoju polskiej nauki i kultury. Na jej miejsce utworzono uniwersytet rosyjski. Uniemożliwiano tworzenie polskich towarzystw oświatowych i kulturalnych.
ZABÓR PRUSKI
Zdaniem rządzących po zwycięstwie Prus z Francją i ich przywódcy Otto Bismarcka, dążących do pełniejszego zespolenia całego obszaru pod berłem Hohenzollernów, głównymi przeszkodami na tej drodze były nastroje odrębności w katolickich południowych krajach niemieckich i poczucie narodowościowe na ziemiach polskich zaboru pruskiego. Postanowiono osłabić pozycję kościoła. Tej polityce rozpoczętej w 1871r jej przeciwnicy nadali miano Kulturkampf – walki o kulturę. Na ziemiach polskich walka z kościołem była uderzeniem w polskość. Główne uderzenie walki o kulturę skierowano przeciwko szkolnictwu polskiemu. Nauczycielom zabroniono należenia do stowarzyszeń polskich, uczniom do młodzieżowych związków katolickich, niemiecki obowiązywał też w sądownictwie i administracji, zabroniono wygłaszania kazań po polsku. Kulturkampf trwał do 1878r, co jednak nie złagodziło polityki germanizacyjnej na ziemiach polskich.
Na wschodnich granicach Prus wzrosły dążenia do wzmocnienia niemczyzny na wypadek zaostrzenia się konfliktu z Rosją i antyniemieckich wystąpień ludności polskiej. Jednym z drastyczniejszych kroków były przeprowadzone w 1885r rugi 26tys robotników polskich z zaboru austriackiego i rosyjskiego pracujących w folwarkach na terenie Niemiec. Robotnicy i ich rodziny zostali usunięci z domów, co prowadziło też do ich śmierci (mrozy).
Powołano Komisję Kolonizacyjną, mającą służyć osłabieniu polskiego ziemiaństwa. Wyrazem wzrostu nastrojów nacjonalistycznych Niemców, dążących do pełnej germanizacji wschodu, było utworzenie w 1891r Związku Wszechniemieckiego.
W 1894r na fali wzmagającego się nacjonalizmu, z inicjatywy Zw. Wszechniemieckiego powstał Związek Popierania Niemczyzny w Marchiach Wschodnich, od 1899r Niemiecki Związek Kresów Wschodnich, zw. Hakatą. Związek ten reprezentował szowinistyczną ideologię antypolską, która zyskała akceptację cesarza Wilhelma II. Komisja Kolonizacyjna uzyskała dodatkowe środki na wykup ziemi z rąk polskich, dążono do zahamowania odpływu ludności niemieckiej z ziem polskich – przeznaczając dodatkowe środki finansowe.
W 1904r utrudniono ludności polskiej nabywanie ziemi (ustawa o budownictwie), wymagając zezwolenia na pobudowanie się. W 1908r uchwalono ustawę zezwalającą na wywłaszczanie Polaków i osadzanie ich na ziemi kolonistów niemieckich. W tym samym roku ustawa kagańcowa ograniczała działalność polityczną ludności polskiej.
ZABÓR AUSTRIACKI
Przegrana Austrii z Prusami w 1866r przyspieszyła proces tworzenia się autonomii galicyjskiej (1867r). Austria obawiając się powstania wszystkich ludów monarchii, chciała pozyskać gł. Węgrów, oparcia pozycji antycentralistycznej. Dlatego przebudowano monarchię w monarchię dualistyczną – Austro-Węgry. Namiestnikiem Galicji został mianowany Agenor Gołuchowski, konserwatysta, co również pozwoliło na spolszczenie administracji regionu. Konserwatyści w ugodzie z Austrią zawarli słowa: „Przy Tobie, Najjaśniejszy Panie, stoimy i stać chcemy”.
Chciał się temu przeciwstawić obóz liberalno – mieszczański z Franciszkiem Smolką na czele. Domagał się on przebudowy Austro – Węgier w państwo federacyjne. Nie zgadzali się na to konserwatyści (ugoda z Wiedniem). W zamian za to chcieli mniejszych ustępstw wzmacniających ich pozycję. Przeciwdziałali też Węgrzy, obawiający się osłabienia swojej pozycji. Również pozostali zaborcy nie zgadzali się na to, widząc wtedy w Galicji możliwość chęci zjednoczenia ziem polskich w ramach niepodległego państwa.
Wcześniej uformowano ostateczny kształt autonomii galicyjskiej. W 1871r w Wiedniu powołano resort ministra dla Galicji, spolonizowano uniwersytet i Szkołę Techniczną we Lwowie, chciano utworzyć w Krakowie Akademię Umiejętności.
Autonomia Galicji cechowała się jednak pewnymi ograniczeniami. Mimo tego umożliwiała ona rozwój wielu form życia narodowego, oświaty i kultury.
RUCH ROBOTNICZY NA ZIEMIACH POLSKICH
W czasie rozwoju przemysłu na ziemiach polskich, nastąpił wzrost klasy robotniczej w tempie szybszym niż w Europie. Na początku zasilali ją pracownicy manufaktur i drobni rzemieślnicy, a później również ludność wiejska pozbawiona dotychczasowych źródeł utrzymania. Na Górnym Śląsku i w Królestwie Polskim powstały duże skupiska robotnicze. Położenie robotników było ciężkie. Długość dnia pracy wynosiła 11 – 17 godzin na dobę, zarobki wystarczały tylko na najbardziej podstawowe potrzeby przeżycia, brak opieki lekarskiej i ubezpieczeń społecznych powodował dużą śmiertelność. Najcięższe było położenie pracujących w przemyśle kobiet i dzieci, którzy pracując przy wszystkich rodzajach prac, często szkodliwych dla zdrowia, otrzymywali niższe płace niż mężczyźni na tych samych stanowiskach. W fabryce robotnik spotykał się z obcojęzyczną kadrą techniczną, nadzorem i właścicielem.
Wyzysk robotników zmuszał ich do walki o poprawę warunków bytowych, ale brak organizacji i solidarności w wystąpieniach nie mógł przynieść sukcesów. Od 1860r na Śląsku zaczęły działać robotnicze organizacje zawodowe, wprowadzając element organizacji i solidarności w ruch robotniczy. W zaborze pruskim doszło do powstania organizacji socjalistycznych. Ich rozwój był utrudniony przeciwdziałaniami Kościoła i stosowaniem języka niemieckiego. Na początku lat 70-tych również robotnicy z pozostałych zaborów próbowali się organizować. We Lwowie zawiązały się kółka samopomocowe, prowadzące działalność samokształceniową. Dużą rolę odegrały Lwowskie pisma robotnicze, m.in. „Czcionka”. W zaborze rosyjskim studenci z uczelni rosyjskich zetknęli się z rewolucyjną działalnością organizacji „Ziemia i Wolność”. Przy ich współudziale doszło do powstania w Warszawie pierwszych kółek socjalistycznych. Ich działalność została przerwana aresztowaniami większości uczestników.
Rezultatem działania kółek socjalistycznych w Królestwie Polskim było opracowanie w Warszawie pierwszego programu socjalistycznego w polskim ruchu robotniczym, przy udziale Ludwika Waryńskiego. Program był znany pod nazwą „Programu brukselskiego”, wydrukowany w 1879r w Szwajcarii, stwierdzał odrębność interesów społecznych i politycznych proletariatu. Gdy Waryński schronił się w Galicji również tam podjął próby działalności socjalistycznej. Jednak została ona szybko przerywana aresztowaniami. Po procesie musiał opuścić teren Galicji.
Po procesie krakowskim Waryński udał się do Genewy, gdzie m.in. schronili się Niemcy. Pozostając w kręgach tej emigracji Waryński miał możliwość lepszego zapoznania się z rozwojem myśli socjalistycznej. W 1882r Waryński przedostał się na teren Królestwa Polskiego i zorganizował Międzynarodową Socjalno – Rewolucyjną Partię Proletariat, tzw. Wielki Proletariat. Założenia opierały się na zasadach „Manifestu komunistycznego”. Znajdowały się tam też postulaty uzyskania przez proletariat pełnych swobód politycznych, zlikwidowania wyzysku ekonomicznego oraz zapewnienia bezpłatności oświaty. Odezwa stwierdzała, że wyzwolenie klasy robotniczej spod wyzysku ekonomicznego i politycznego może być jedynie dziełem jej samej. Walki miały polegać na masowych wystąpieniach robotników – strajki i demonstracje. Dzięki Proletariatowi w IV 1883r doszło w Żyrardowie do ogromnego strajku, krwawo _ stłumionego przez wojsko.
W 1884r rozwój Proletariatu został zahamowany nową falą aresztowań, które objęły większość czołowych działaczy partii, m.in. Stanisława Kunickiego, zasiadającego na stanowisku zmarłego Waryńskiego. Mimo poważnego osłabienia partia prowadziła działalność przez 2 lata do 1886r. Wtedy, w wyniku dalszych aresztowań, pierwsza w historii Polski partia robotnicza została rozbita.
DZIAŁALNOŚĆ PPS I SDKPiL
Po upadku I Proletariatu zachwiała się działalność socjalistyczna w Królestwie Polskim. Pod wpływem strajków w Łodzi, Białymstoku, W-wie, podjęte zostały próby zorganizowania kolejnej partii robotniczej. W 1888r Ludwik Kulczycki zorganizował II Proletariat, nawiązujący do Wlk. Proletariatu – prowadził propagandę w duchu rewolucyjnego socjalizmu i internacjonalizmu. Za podstawową metodę działania uznawała terror, co nie pozwoliło partii na zdobycie większych wpływów wśród robotników.
Większą rolę odegrał Związek Robotników Polskich 1889r, założony przez Jana Marchlewskiego, Adolfa Warskiego – Warszawskiego, Ludwika Krzywickiego i in. Za cel Związek postawił sobie walkę o poprawę położenia klasy robotniczej Królestwa. Utworzył nielegalną Kasę Oporu, spełniającą funkcję związku zawodowego. Kasa szybko ogarnęła szerokie rzesze robotników, odgrywając ważną rolę w walkach strajkowych. Związek prowadził też działalność propagandową i oświatową („Tygodnik Powszechny”). Od początku chciał współpracy z robotnikami rosyjskimi w walce o wyzwolenie wszystkich uciskanych. Dążył też do wyzwolenia narodowego Polski. Od 1891r te akcenty stały się silniejsze; poważną rolę odegrały manifestacje robotnicze zorganizowane w dniu 1 maja.
Tymczasem na Zachodzie formułowano program walki o niepodległą, demokratyczną Polskę. Zawierał on pewne postulaty socjalistyczne, ale bardziej nawiązywał do tradycji myśli powstańczej. Założeniem planu była walka o niepodległość z wykorzystaniem konfliktu zbrojnego pomiędzy zaborcami. Ostateczny kształt tego programu nadano podczas ZJAZDU PARYSKIEGO w XI 1892r, gdzie powołano też do życia Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich. W jego imieniu przybył w 1893r do Polski Stanisław Mendelson, współtwórca programu emigracji, doprowadzając do zjednoczenia Związek Robotników Polskich i II Proletariatu w ramach Polskiej Partii Socjalistycznej PPS.
Część działaczy krajowych postanowiła odciąć się od PPS ze względu na przewagę celów narodowych nad klasowymi. Zorganizowali oni w 1893r Socjal – Demokrację Królestwa Polskiego, a od 1900r SDKP i Litwy – SDKPiL. Główny nacisk położyła na cele klasowe proletariatu, pomijając hasła niepodległościowe. Czołowi przedstawiciele: Róża Luksemburg, Bronisław Wesołowski, Feliks Dzierżyński.
Formujący się w zaborze austriackim ruch socjalistyczny zbliżony był programowo do PPS. W 1889r założono Socjaldemokratyczną Partię Austrii – po tym rozwój wpływów socjalistycznych nastąpił też w Galicji. W 1892r założono tu partię, która w 1897r przyjęła nazwę Polskiej Partii Socjalno – Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego (PPSD). Gł. uwagę zwracała na walkę o powszechne prawo wyborcze i szersze ustawodawstwo socjalne. PPSD była w Galicji gł. siła walczącą z konserwatywnym obozem Stańczyków. Główni działacze: Ignacy Daszyński, Herman Lieberman, Herman Diamand.
Słabymi siłami dysponował ruch socjalistyczny w zaborze pruskim. Próby pozyskiwania robotników polskich dla idei socjalistycznych nie dały poważniejszych rezultatów. Pewien postęp był zauważalny dopiero po 1893r, kiedy założono PPS zaboru pruskiego; działalność gł. widoczna na Górnym Śląsku. Trudności w rozwoju ruchu socjalistycznego: zaostrzający się konflikt pl-niem., przeciwdziałanie kleru (znaczne wpływy).
RUCH LUDOWY NA ZIEMIACH POLSKICH
Wieś prowadziła wielkie konflikty z dworami, bardzo ostro odbijało się to na sytuacji chłopów z Galicji. Przyczyniło się to do uformowania tam samodzielnego ruchu chłopskiego, tzw. ruchu ludowego. Walczyli oni o rozstrzygnięcie na korzyść wsi sprawy własności lasów i pastwisk (serwitutów), co w l. 1846-49 nie przyniosło rezultatów. Konserwatyści pozbawili chłopów nawet możliwości obrony interesów na forum parlamentarnym. Na ziemie Galicji ks. Stanisław Stojałowski chciał przenieść zasady katolickiej myśli społecznej. Mimo, że głosił zasady solidaryzmu i hasła klerykalne, był ostro zwalczany przez konserwatystów i kler.
Bardziej wykazali się Bolesław i Maria Wysłouchowie. Na łamach „Przyjaciela Ludu” głosili konieczność wyzwolenia się wsi spod wpływów klerykalno – ziemiańskich i odegrania przez chłopów samodzielnej roli politycznej. Wśród współpracowników „Przyjaciela Ludu” wyróżniał się gł. Jan Stapiński.
28 VII 1895r na zjeździe w Rzeszowie powstało Stronnictwo Ludowe pod przewodnictwem Stapińskiego. Domagał się on gł. demokratyzacji ordynacji wyborczej, przestrzegania swobód politycznych, uruchomienia taniego kredytu, równomiernego rozłożenia ciężarów publicznych.
Część konserwatystów, demokratów i członków klas posiadających chciało sobie podporządkować działalność Stronnictwa Ludowego. Na tym tle w 1913r doszło do rozłamu Stronnictwa na 2 zwalczające się grupy: „Lewicę” Stapińskiego i „Piast” Wincentego Witosa.
W zaborze pruskim konieczne było dorównanie ekonomiczne rozwojowi gospodarki folwarcznej. Trzeba było walczyć o utrzymanie ziemi w rękach polskich. To wszystko zmusiło ludzi do organizowania chłopskich stowarzyszeń gospodarczych. Znalazło to wyraz gł. w rozwoju kółek rolniczych. Skupiały one przede wszystkim zamożną część wsi, współdziałały z gospodarczymi organizacjami ziemiańskimi. Na Mazurach doszło do sformowania programu chłopskiego przez Mazurską Partię Ludową, założoną w 1897r. Program zakładał likwidację polityki uprzywilejowania folwarków, poddawanie majątków państwowych w dzierżawę chłopom, wybór wójta przez wieś.
Najcięższe warunki rozwoju działalności mieli chłopi w zaborze rosyjskim. W wyniku reżimu policyjnego i polityki rusyfikacyjnej uniemożliwione były wszelkie próby zorganizowania się chłopów. Popierane to było przez większość społeczeństwa; trwał konflikt między wsią a dworem (gł. likwidacja serwitutów). Po wzroście świadomości narodowej chłopów ożywiła się działalność oświatowa (opracowano elementarz dla wsi). Na przełomie XIX/XX w. poważne miejsce zaczęły zajmować poczynania polityczne.
