Wojna krymska – obserwowano sytuację w Rosji po wojnie krymskiej (wschodniej) w 1853, konflikt nie miał się rozszerzyć – Rosja i Turcja – Rosjanie zażądali zwierzchności nad ludnością prawosławną, zamieszkującą ziemie pod zwierzchnictwem tureckim, jednak to było tylko pretekstem do wojny, tak naprawdę chodziło o panowanie nad Morzem Czarnym. Wyścig – kto pierwszy zdobędzie cieśniny Bosfor i Dardanele. Jednak wojna się rozszerzyła ponieważ Anglia i Francja stanęły po stronie Turcji. One także były zainteresowane panowaniem nad Morzem Czarnym. Armia rosyjska nie może podołać ciężarowi wojny, najcięższe walki o twierdzę w Sewastopolu (ponad rok) – oblegającymi byli Francuzi. Rosjanie poddali się. W układzie pokojowym Rosja zrzekła się wpływów nad Morzem czarnym.
W 1861 ziemie (prawosławne, które Rosja chciała pod swoje zwierzchnictwo) uzyskały niepodległość, połączyły się i powstała Rumunia.
W Rosji po wojnie na tron wstępuje Aleksander II, który zapoczątkował reformy – Wiosna Posewastopolska – częściowe zniesienie cenzury, artykuły w gazetach, o tym co należy zmienić w Rosji, jednak sprawy w Polsce także uległy zmianie.
Sprawa chłopska – zniesienie pańszczyzny w 1861. Polacy zaczynają walkę o niepodległość. Rosjanie oddają w ręce Polaków administrację – hrabia A. Wielopolski – konserwatysta, próbował zwalczać myśli o powstaniu, ale nie udało mu się. Przygotowanie powstania – należy obudzić patriotyzm w ludziach. Towarzystwo Rolnicze prowadziło działalność agitacyjną. Ludność Warszawy wyszukuje najmniejsze preteksty do zorganizowania manifestacji – pogrzeb żony gen. Sowińskiego, rocznica bitwy pod Stoczkiem, Grochowem. Władze rosyjskie zaczęły zwalczać manifestacje wraz z Wielopolskim.
Wśród działaczy polskich wytworzyły się organizacje:
a) Biali – kontynuacja programowa obozu Hotelu Lambert, głosili, że należy czekać na konflikt, a takim konfliktem była wojna krymska, jednak nie nawoływali do szybkiego powstania.
b) Czerwoni – uważali, że jest dobry moment na powstanie, chcieli wciągnąć do walki chłopów,
Biali i Czerwoni nawzajem się zwalczali, a przeciw nim występował jeszcze Wielopolski.
Czerwoni wyznaczyli datę powstania na wiosnę 1863 roku. Wielopolski wraz z Rosjanami chcieli przeszkodzić, postanowili, że każdej wiosny będzie się odbywał pobór do wojska rosyjskiego – losowo, jeżeli miał pieniądze mógł się wykupić, władze rosyjskie powysyłały listy o poborze do ludzi związanych z przygotowaniami powstańczymi, oni w ramach protestu uciekali i kryli się w lasach – styczeń 1863. Postanowiono już wtedy wywołać powstanie, nie chcieli czekać do wiosny, przygotowania, istniał podziemny rząd (miał się ujawnić w Płocku), chłopi braki udział w powstaniu lecz zamiast broni mięli kosy, zaatakowali garnizon rosyjski (stawiali na zaskoczenie), Rosjanie nie wiedzieli jak liczne są oddziały, swoje wojska skoncentrowali w większych miastach. Obszar pd. znalazł się w rękach powstańców, wojska rosyjskie przegrupowywały się ale z powodu złego rozeznania nie miały z kim walczyć.
POWSTANIE STYCZNIOWE
Walki rozpoczęły się 22.01.1863 roku, było dobrze przygotowane w sensie organizacyjnym, jeśli Polacy wygrają, przejmują władzę w Polsce. Cel:
a) istniał rząd podziemny, który ma się ujawnić w momencie wybuchu powstania,
b) zdobyć twierdzę w Modlinie i uzbroić oddziały chłopskie
Pierwsze dni powstania były militarnym sukcesem powstańców. Wojska rosyjskie się wycofywały, ale nadal nie był wolny Płock, co przeszkodziło ujawnieniu się rządu, zamiast niego Stanisław Bobrowski ujawnia manifest do społeczeństwa:
a) wezwanie do walki,
b) zapowiadał przekazanie chłopom ziemi na własność (uwłaszczenie)
Szlachta występowała przeciwko manifestowi, a Biali postanowili się przyłączyć, aby przejąć władzę nad powstaniem – chcieli nim pokierować tak, aby po udanym powstaniu nie było reform społecznych. Pośrednikiem między Białymi a Hotelem Lambert była Francja – Biali liczyli na pomoc materialną, pieniądze, broń, ale nie otrzymali jej. Rosja i Prusy podpisały porozumienie o wspólnym zwalczaniu powstania i próby pomocy powstańcom.
Zasięg powstania styczniowego: Księstwo Polskie, Litwa i Białoruś. Biali w marcu 1863 wyznaczyli wodza Józefa Mierosławskiego – przeprowadził kilka bitew, jednak wszystkie zakończyły się klęską, skompromitował się i wyjechał po kilku dniach. Następnym wodzem z inicjatywy Białych był Marian Langiewicz – jednak on także się nie sprawdził – po tygodniu zrezygnował. Do jesieni nie było wodza, ale oddziały chłopskie rozwijały się, rozegrało się wiele walk na południu kraju. I to wszystko bez naczelnego wodza.
Jesienią powstanie zaczęło wygasać – bali się zimy – dyktatorem powstania ogłasza się Romuald Traugutt – ogłasza, że rozpraszające oddziały będą karane śmiercią – to miało zapobiec końcowi powstania, tak chciał przetrwać zimę. Na przełomie 63/64 Rosjanie rozpoczęli represje – palono wsie, zabierano ziemie, przemocą chciały wymusić rozproszenie się oddziałów. W kwietniu 1864 władze rosyjskie wytropiły Traugutta i aresztowały go, skazany na śmierć, wyrok wykonano w Warszawie. Śmierć Traugutta była ciosem dla powstańców, powstanie zaczyna wygasać. Ostatnie walki odbyły się w okolicach Warszawy w grudniu 1864. Powstańcy poddają się. Powstanie styczniowe było najdłuższym i najtrwalszym, nieudanym powstaniem. W marcu władze rosyjskie rozwiązują sprawę chłopską – chłopi zaprzestają walk.
