Krótka historia Polski Ludowej
Za początek Polski Ludowej powszechnie uważa się 22 lipca 1944 r. – dzień ogłoszenia Manifestu przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, powstały dwa dni wcześniej w Moskwie. Ów Komitet przystąpił do organizowania władzy ludowej na wyzwolonym obszarze Polski, na zachód od tzw. linii Curzona. W grudniu 1944 r. Krajowa Rada Narodowa, tymczasowy parlament polski, przekształciła PKWN w Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej. W czerwcu 1945 r., w wyniku porozumienia przedstawicieli Rządu Tymczasowego z niektórymi działaczami politycznymi z kraju i emigracji powstał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, którego premierem został Edward Osóbka-Morawski, a funkcję wicepremierów objęli Władysław Gomułka i Stanisław Mikołajczyk, emigracyjny działacz Polskiego Stronnictwa Ludowego.
Powstały system polityczny zapewniał władzę partii komunistycznej w państwie (kontrolowanie władz i instytucji państwa, partii politycznych, organizacji społecznych, gospodarki) w warunkach ograniczonej suwerenności Polski (podporządkowanie ZSRR – stalinizacja). W kwietniu 1945 r. podpisano polsko-radziecki układ o przyjaźni, wzajemnej pomocy i współpracy powojennej, przedłużony później w 1965 r., a w następnych latach Polska zawarła podobne układy z pozostałymi krajami demokracji ludowych. W październiku 1945 r. podpisała Kartę Narodów Zjednoczonych. W lipcu 1945 r., na konferencji w Poczdamie pod Berlinem, ustalono przebieg zachodnich i północnych granic RP. Do 1947 r. Polska Partia Robotnicza umocniła swoją władzę w kraju, poprzez walkę z podziemiem politycznym i zbrojnym oraz wyeliminowanie z życia politycznego jedynej legalnej siły opozycyjnej – PSL (założona w 1945 r., przywódca – Stanisław Mikołajczyk). Formalne zwycięstwo blokowi PPR, PPS, SL i SD przyniosły oficjalne (faktycznie sfałszowane) wyniki referendum ludowego (słynne 3 x TAK) w 1946 r. i wybory do Sejmu Ustawodawczego – polskiej Konstytuanty w 1947 r. Jednocześnie prowadzono odbudowę kraju ze zniszczeń wojennych, które przyniosły straty ok. 40% majątku narodowego. Szczególne znaczenie miał przy tym Plan 3-letni (1947-49) – zasiedlanie Ziem Odzyskanych, reforma rolna i nacjonalizacja przemysłu.
W 1948 r. nastąpił zwrot polityczny, oznaczający nasilenie się stalinizacji w metodach budowy socjalizmu w Polsce i eliminację z życia politycznego idei tzw. polskiej drogi do socjalizmu przez odsunięcie od władzy Gomułki (pod zarzutem tzw. odchylenia prawicowo-nacjonalistycznego) oraz zjednoczenie partii politycznych i organizacji społecznych na warunkach narzuconych przez komunistów – w lipcu 1948 r. powstał Związek Młodzieży Polskiej, powstały z połączenia czterech organizacji młodzieżowych, w grudniu 1948 r. powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, powstała z połączenia Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej, w 1949 r. powstało Zjednoczone Stronnictwo Ludowe, powstałe z połączenia Stronnictwa Ludowego z resztkami PSL oraz Centralna Rada Związków Zawodowych, Związek Bojowników o Wolność i Demokrację, w 1950 r. część działaczy chadeckich wstąpiła do Stronnictwa Demokratycznego. Uprzemysłowienie kraju kontynuowano w latach 1950-55 (Plan 6-letni), redukując tym samym środki na rolnictwo o rozbudowując głównie przemysł ciężki, zbrojeniowy, maszynowy, energetyczny. W tym okresie rozpoczęto także kolektywizację rolnictwa; trwała przebudowa społeczna kraju (migracja ludności, urbanizacja). W 1950 r. zawarto umowę pomiędzy kościołem katolickim a państwem, zakładającą przejęcie majątków kościelnych i Caritasu. 22 lipca 1952 r., w ósmą rocznicę powstania Polski Ludowej, uchwalono Konstytucję Lipcową. Jednocześnie wzmacniano totalitarny system rządów, nasiliła się represyjna działalność Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (teza o zaostrzaniu się walki klas), która przejawiała się m.in. w procesach przeciwko działaczom politycznym z okresu międzywojennego i wojny, generałom i oficerom Wojska Polskiego, byłym żołnierzom Armii Krajowej. Wzmogły się również ataki na Kościół i duchowieństwo (internowanie prymasa Stefana Wyszyńskiego w latach 1953-56). Konsekwencje zaostrzonego kursu politycznego ponieśli też niektórzy działacze partii (uwięzienie Gomułki w 1951 r.). Przynależność Polski do bloku państw demokracji ludowej utrwaliło członkostwo w strukturach gospodarczych (od 1949 r. w Radzie Wzajemnej Pomocy Gospodarczej) i wojskowo-politycznych (od 1955 r. w Układzie Warszawskim) tychże państw.
Poprzedzony krytyką metod rządzenia (w jej wyniku rozwiązano MBP w 1954 r.), zwłaszcza po XX Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (luty 1956 r.) oraz demonstracjami robotniczymi (czerwiec 1956 r.) w Poznaniu, w październiku 1956 r. dokonał się, poparty przez społeczeństwo, przełom polityczny (październikowe przesilenie). Na VIII Plenum Komitetu Centralnego PZPR przeprowadzono krytykę polityki partii w latach ubiegłych (okres tzw. kultu jednostki), I sekretarzem KC wybrano Władysława Gomułkę, wypuszczonego w lecie 1956 r. z więzienia. Przyjęto także program częściowej modyfikacji systemu polityczno-ekonomicznego (ograniczenie represji, rezygnacja z kolektywizacji rolnictwa, zwiększenie zakresu swobód obywatelskich, modernizacja zarządzania gospodarką – powołanie rad robotniczych). Niestety, w następnych latach nową politykę realizowano połowicznie i z zahamowaniami, a próby reformowania gospodarki w końcu lat 60-tych, w warunkach rosnących dysproporcji i opóźnień, nie przyniosły oczekiwanych rezultatów (spadek tempa wzrostu dochodu narodowego, stagnacja płac realnych). W tym okresie doszło do ponownego zaostrzenia stosunków władz politycznych z Kościołem. Nasilenie nastąpiło w okresie 1965-66 (obchody millenium chrześcijaństwa w Polsce, orędzie biskupów polskich do biskupów niemieckich w sprawie pojednania obu narodów). Narastało niezadowolenie głównie wśród inteligencji z polityki społecznej i kulturalnej. W marcu 1968 r. rozbito studenckie demonstracje w Warszawie i Krakowie, które występowały przeciwko cenzurze i tłumieniu demokracji (wydarzenia marcowe). W tym okresie także nastąpiły zmiany w kierownictwie PZPR i władz państwowych (wyeliminowanie zwolenników liberalizacji systemu politycznego). W sierpniu 1968 r. jednostki Ludowego Wojska Polskiego uczestniczyły w interwencji państw Układu Warszawskiego w Czechosłowacji.
Po kolejnym kryzysie politycznym w grudniu 1970 r. (bunt robotników na Wybrzeżu) ze stanowiska ustąpił I sekretarz KC PZPR, Władysław Gomułka. Na VII plenum KC PZPR funkcję I sekretarza KC otrzymał Edward Gierek, dotychczasowy I sekretarz KW w Katowicach. Wówczas sformułowano nową politykę społeczno-ekonomiczną, tzw. strategię przyspieszonego rozwoju gospodarczego i społecznego Polski, zakładającą utrzymanie szybkiego wzrostu gospodarczego i jednoczesną poprawę materialnych i kulturowych warunków życia społeczeństwa. Rozwój kraju w latach 1971-75, finansowany wysokimi kredytami zagranicznymi, przejawił się we wzroście dochodu narodowego o ok. 60%, a płac realnych o ok. 40%. Przyczyną załamywanie się tej polityki po 1975 r. było niepodjęcie reform politycznych i gospodarczych, wysoka akumulacja dochodu narodowego, zadłużenie zagraniczne i in. Załamanie to spowodowało robotnicze wystąpienia w czerwcu 1976 r. (m.in. w Radomiu i Ursusie). W następnych latach narastającemu kryzysowi politycznemu i gospodarczemu (w 1979 r. spadek dochodu narodowego – pierwszy raz po wojnie) towarzyszyła tzw. propaganda sukcesu. W lipcu / sierpniu 1980 r. wybuchł kolejny kryzys polityczny, wynikiem czego były masowe strajki w całym kraju, zwłaszcza na Wybrzeżu. Zakończyły się one podpisaniem porozumień społecznych w Szczecinie, Gdańsku i Jastrzębiu-Zdroju, w których uznano słuszność protestu robotników i przyjęto ich postulaty (m.in. zgoda na tworzenie zwiąków zawodowych).
We wrześniu 1980 r., na VI plenum KC PZPR wybrano na I sekretarza KC PZPR Stanisława Kanię, który objął tą funkcję po ustąpieniu Gierka. Jednocześnie sformułowano teorię tzw. socjalistycznej odnowy. W następnych miesiącach dochodziło do kolejnych strajków lokalnych i ogólnopolskich, pogłębiał się gospodarczy upadek kraju (wprowadzenie reglamentacji wielu towarów). IX Nadzwyczajny Zjazd PZPR w lipcu 1981 r. potwierdził impas polityczny rządzącej partii i jej niezdolność do zasadniczych reform społeczno-gospodarczych.
W październiku 1981 r. I sekretarzem KC PZPR został Wojciech Jaruzelski. Wobec zagrożenia zbrojną interwencją radziecką Rada Państwa – uzasadniając decyzję niebezpieczeństwem katastrofy narodowej – 13 grudnia 1981 r. wprowadziła stan wojenny na obszarze całego kraju. Ukonstytuowała się Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego, której przewodniczącym został gen. Wojciech Jaruzelski. W grudniu 1982 r. stan wojenny został zawieszony, a 22 lipca 1983 r. Rada Państwa ogłosiła jego zniesienie.
Jednocześnie próbowano realizować koncepcję frontu porozumienia narodowego, tworząc struktury Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego. W 1983 r. powstały nowe związki zawodowe, w listopadzie 1984 r. powołano Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych. Od 1982 r. wprowadzano nieskutecznie reformę gospodarczą. Dokonywano też zmian systemu politycznego funkcjonowania państwa, m.in. w 1985 r. powołano Trybunał Stanu i Trybunał Konstytucyjny, w 1986 r. Radę Konsultacyjną prze Przewodniczącym Rady Państwa, w 1987 r. Rzecznika Praw Obywatelskich. W 1988 (w kwietniu i sierpniu) nastąpiła kolejna fala strajków.
Podczas spotkań ministra spraw wewnętrznych, Czesława Kiszczaka i Lecha Wałęsy opracowano postulowaną koncepcję dialogu przedstawicieli różnych nurtów politycznych – negocjacje Okrągłego Stołu, którego obrady, trwające od lutego do kwietnia 1989 r. zakończyły się podpisaniem porozumienia. X plenym KC PZPR, trwające od listopada 1988 r. do stycznia 1989 r. poparło formę pluralizmu politycznego i społecznego.
4 czerwca 1989 r. odbyły się wybory do Sejmu i Senatu, zakończone zwycięstwem kandydatów wysuniętych przez Komitet Obywatelski „Solidarność”. Sprawująca dotychczas władzę koalicja polityczna (dysponująca zagwarantowaną w porozumieniu Okrągłego Stołu przewagą w parlamencie) doprowadziła do wyboru prezydenta – Wojciecha Jaruzelskiego i premiera – Czesława
Kiszczaka, ale nie zdołała sformować rządu. W sierpniu 1989 r. ukształtował się sojusz polityczny (KO „S”, ZSL, SD), w którego wyniku powołano nowy rząd z Tadeuszem Mazowieckim na czele z udziałem przedstawicieli PZPR.
Jako datę kończącą okres Polski Ludowej można przyjąć 29 grudnia 1989 r., kiedy to uchwalono ustawę o zmianie Konstytucji PRL i w której zmieniono nazwę państwa na Rzeczpospolitą Polską, bądź datę 4 czerwca 1989 r. – datę pierwszych, częściowo wolnych wyborów.
