Krzyżacy to powieść, której akcja toczy się na przełomie XIV i XV wieku, a opowiada o stosunkach polsko?krzyżackich przed bitwą pod Grunwaldem. Jej opis kończy ten utwór, który podobnie jak Trylogia może być potraktowany jako napisany ?ku pokrzepieniu serc?. Opowiada o czasach wielkiego zagrożenia Polski krzyżacką potęgą, ale, odmiennie niż Trylogia, bez przerwy podkreśla poczucie mocy polskiego narodu ?na dorobku?.
Głównym wątkiem jest miłość Zbyszka z Bogdańca i Danusi ze Spychowa, a po jej śmierci Zbyszka i Jagienki ze Zgorzelic. Ten pierwszy wątek ? miłość do Danuśki ? też w pewien sposób przypomina wątki miłosne poszczególnych części Trylogii. Miłość od pierwszego wejrzenia, a potem porwanie Danuśki przez Krzyżaków i poszukiwanie jej przez Zbyszka przypominają na przykład perypetie Skrzetuskiego.
Dużą wartością Krzyżaków jest ukazanie barwnego świata średniowiecznej Polski, ówczesnych zwyczajów; przede wszystkim obyczajowości rycerskiej. Obserwujemy ceremonię pasowania na rycerza, rycerski pojedynek miedzy Zbyszkiem a Krzyżakiem Rotgierem ? właściwie sąd boży o ścisłych regułach przez wszystkich znanych i przestrzeganych, rycerskie ślubowanie damie serca. Poznajemy najwybitniejszych ówczesnych rycerzy, takich jak Zawisza Czarny, Powała z Taczewa czy Zyndram z Maszkowic. Także Zbyszko z Bogdańca jawi nam się jako wzorowy rycerz. Nie od początku powieści. Jest to postać dynamiczna. Poznajemy go jako porywczego młodzieńca, którego wyróżnia niezwykła siła fizyczna (naciąga kuszę bez korby). Atakuje on posła krzyżackiego, ponieważ ten ma na hełmie pawi czub, jaki Zbyszko ślubował zdobyć dla damy swojego serca. Późniejsze przeżycia zmieniają go jednak i w czasie poszukiwań porwanej Danuśki jest już czułym na rycerską część mężczyzną, który zasługuje sobie za swoje postępowanie w czasie turnieju w Malborku na przyjaźń Ulryka von Jungingen, późniejszego Wielkiego Mistrza. Zawisza Czarny ? wzór rycerstwa całej ówczesnej Europy ujmuje rycerskie powinności w lapidarną formułę, gdy zwraca się do niego Kuno Lichtenstein, żeby osądził jego postępowanie, gdy domagał się kary śmierci dla Zbyszka po jego niefortunnym ataku: ?Dwa zwierzęta kazano rycerzowi naśladować ? lwa i baranka. Którego żeś w tej przygodzie naśladował??
Inną zaletą powieści są wspaniale sceny batalistyczne, szczególnie opis bitwy pod Grunwaldem, mocno oparty na kronice Długosza, jednocześnie będący gotowym scenariuszem filmowym ? na przemian ukazujący szczegóły, poszczególne pojedynki, i plany ogólne, starcia całych chorągwi i wojsk. Oprócz kroniki Długosza, Sienkiewicz tworząc Krzyżaków, wykorzystał studium ?Jadwiga i Jagiełło? Karola Szajnochy (1818?1868 ), ojca polskiej eseistyki historycznej. Warto dodać, ze średniowieczny język bohaterów Krzyżaków powstał z wykorzystaniem elementów gwary podhalańskiej.
