Spis treści
. FEUDALIZM WE FRANCJI
. WARUNKI SPOŁECZNO-POLITYCZNE W EUROPIE ZACHODNIEJ I PAŃSTWIE FRANKOŃSKIM W OKRESIE KSZTAŁTOWANIA SIĘ SYSTEMU FEUDALNEGO
. UTRWALENIE SIĘ FEUDALNEJ WŁASNOŚCI ZIEMI UTRWALENIE SIĘ FEUDALNEJ WŁASNOŚCI ZIEMI U FRANKÓW ZA PANOWANIA KAROLINGÓW W VIII – IX w.
. WPROWADZENIE PODDAŃSTWA CHŁOPA FRANKIJSKIEGO
. ŻYCIE GOSPODARCZE WŁOŚCI FEUDALNEJ
. WEWNĘTRZNA ORGANIZACJA PANUJĄCEJ KLASY FEUDAŁÓW
. SYSTEM ADMINISTRACYJNY
. FEUDALIZM W EUROPIE
. BIBLIOGRAFIA:
\\”Średniowiecze\\” i \\”średniowieczny\\” to bardzo ogólne, lecz bardzo przydatne terminy, służące do opisania okresu historii europejskiej od V do XV wieku. Czas rozkwitu i schyłku średniowiecza (XI – XV w.) stanowi przełomowy moment w rozwoju politycznym i kulturowym Europy. Na początku okresu średniowiecza zaczęło wyłaniać się nowe oblicze środkowej i zachodniej Europy, a następnie stary kontynent rozpoczął spektakularną ekspansję, która zmieniła porządek całego świata. Europa długo pozostawała kontynentem ubogim w surowce, ze złym systemem komunikacyjnym, ledwie łączącym małe i rozproszone skupiska ludzkie . Z tego powodu nie rozwijał się handel i większość społeczności była samowystarczalna, produkując na własny użytek żywność, narzędzia i inne niezbędne artykuły. Pieniądz nie był powszechnie używanym środkiem płatniczym i obowiązywał handel wymienny. W sposób nieunikniony społeczności europejskie były zdane na klęski nieurodzaju i najazdy łupieżców. Niezbędna była odpowiednia ochrona. Jednak centralna władza – często zbyt słaba i odległa – nie była w stanie jej zapewnić, kiedy zachodziła taka potrzeba. Te czynniki zaważyły na sposobie , w jaki w okresie średniowiecza zaczęły się organizować społeczności europejskie. W wyniku zmian wyłonił się system, który później nazwano systemem feudalnym lub feudalizmem. Jego powstanie nie było dziełem czyichś celowych zabiegów, lecz rezultatem dobrowolnego poddawania się jednostek władzy lokalnych przywódców, w nadziei uzyskania upragnionej ochrony. Można było wyróżnić dwa typy feudalizmu:
– feudalizm kontynentalny – charakteryzujący się zdaniem
\\”wasal mego wasala nie jest moim wasalem\\”
tzn. król mógł oddziaływać tylko na swoich bezpośrednich wasali,
– feudalizm angielski – ten natomiast charakteryzował się zdaniem:
\\”wasal mego wasala jest moim wasalem\\”
tzn. król mógł wpływać na wszystkich bez względu na to, czy byli jego bezpośrednim wasalem czy nie.
Feudalizm we Francji
WARUNKI SPOŁECZNO-POLITYCZNE W EUROPIE ZACHODNIEJ I PAŃSTWIE FRANKOŃSKIM W OKRESIE KSZTAŁTOWANIA SIĘ SYSTEMU FEUDALNEGO
Feudalizm zapoczątkowany został na ziemiach państwa Franków, będącego w początkowych wiekach średniowiecza pod władaniem dynastii Merowingów. Merowingowie hojną ręką obdarzali majątkami swoich drużynników, urzędników i kościół. Dobra ich w ciągu VI, a zwłaszcza VII w. znacznie się skurczyły, przez co osłabieniu uległa realna podstawa ich władzy. Wzrośli natomiast w siłę przedstawiciele innych potężnych i bogatych rodów magnackich. Dlatego też królowie z rodu Merowingów zostali odsunięci na dalszy plan i otrzymali przydomek \\”gnuśnych\\”, a faktyczną władzę w królestwie przejęli dostojnicy dworscy, zwani majordomami. Z biegiem czasu mojordomowie skupili w swoich rękach całą władzę wojskowo-administracyjną w królestwie i stali się faktycznymi władcami. Na przełomie VII i VIII w. szczególnie wzmocnili się mojordomowie pochodzący z bogatego, arystokratycznego rodu Karolingów, którzy dali początek nowej dynastii królów frankijskich – KAROLINGÓW (VIII – X w.) W 715r. mojordomem państwa frankijskiego został Karol zwany Młotem , który rządził do 741 r. Przedsięwziął on wiele wypraw, w wyniku których przyłączył do państwa frankońskiego szereg nowych prowincji, a inne zmusił do płacenia danin. Po Śmierci Karola Młota, majordomem został jego syn Pepin zwany Krótkim. Zdetronizował on i zamknął w klasztorze ostatniego z Merowingów, sam zaś zasiadł na tronie frankijskim. Po kilku latach Papież dokonał sakry królewskiej na osobach całej rodziny Pepina. Kiedy w 768r. zmarł Pepin, władza przeszła w ręce jego syna Karola Wielkiego, któremu udało się w wyniku wielu zwycięskich wojen utworzyć ogromnych rozmiarów imperium. Wojny te, podobnie jak jego poprzednicy, Karol Wielki prowadził w interesie wielkich posiadaczy ziemskich – feudałów, których najpotężniejszym przedstawicielem był on sam. Dążyli oni do zagarnięcia nowych terytoriów i do wtrącenia chłopów, którzy zachowali jeszcze wolność, w poddaństwo. Za panowania Karola Wielkiego Frankowe przedsięwzięli ponad 50 wypraw wojennych, a połową z nich dowodził on sam. Wielka energia i przedsiębiorczość Karola objawiła się nie tylko na polach bitew, ale i w zarządzaniu państwem. Ten wytrawny dyplomata był równocześnie wyjątkowo okrutnym władcą dla frankijskich chłopów i ludności podbitej. Tak więc w wyniku licznych i długotrwałych wojen zaborczych prowadzonych przez majordomów i królów z rodu Karolingów powstało rozległe państwo, które pod względem rozmiarów niewiele ustępowało dawnemu Cesarstwu Rzymskiemu na Zachodzie. Wówczas też Karol postanowił urzeczywistnić swe plany koronowania się na cesarza. W 800r. papież Leon III, któremu zależało na rozszerzeniu wpływu kościoła we wszystkich zdobytych przez Franków krajach, a więc na bezpośrednim sojuszu z Karolem Wielkim, włożył mu na głowę cesarską koronę. Powstałe w ten sposób imperium odgrywało ogromną rolę w ówczesnym świecie. Władzę zwierzchnia . cesarza uznawali królowie Galicji i Asturii, przyjazne stosunki utrzymywali z nim królowie Szkocji i wodzowie plemion irlandzkich. Nawet kalif Harun ar-Ryszard w dalekim Bagdadzie, który chciał oprzeć się na sojuszu z Karolem Wielkim w walce z Bizancjum i kalifatem kordobańskim w Hiszpanii, posyłał mu cenne dary.
UTRWALENIE SIĘ FEUDALNEJ WŁASNOŚCI ZIEMI U FRANKÓW ZA PANOWANIA KAROLINGÓW W VIII – IX w.
Zmiany, zachodzące w ustroju społecznym Franków w VIII i IX w., był następstwem przewrotu w stosunkach agrarnych, polegającego na ruinie wolnego chłopstwa frankijskiego i równoczesnym wzroście własności wielkich posiadaczy kosztem drobnej własności chłopskiej. Feudalna posiadłość powstała i zaczęła rozwijać się u Franków w VI w., jednakże za Merowingów nie odgrywała jeszcze decydującej roli w życiu społecznym. Podstawową komórką społeczeństwa frankijskiego była wówczas wolna chłopska wspólnota gminna – marka. Jest rzeczą zrozumiałą, że rozwój prywatnej własności ziemi prowadził wówczas nieuchronnie do wzrostu wielkich posiadłości rolnych, ale w początkowym okresie proces ten odbywał się stosunkowo wolno. Feudalna własność ziemi zaczęła dominować dopiero po przewrocie agrarnym w VIII i IX w. za panowania Karolingów. Wobec słabego rozwoju sił wytwórczych, drobnorolny chłop nigdzie nie był w stanie zatrzymać na dłużej otrzymanego na własność gruntu. Jego ruina była nieuchronna, gdyż powiększyć swego gospodarstwa nie był w stanie, a prymitywna technika rolna skazywała go na zupełną bezradność wobec najrozmaitszych klęsk żywiołowych. Równocześnie sama wspólnota ulegała stałemu procesowi rozkładu, co doprowadziło do wyodrębnienia się spośród wolnych jej członków wzbogaconych chłopów, którzy stopniowo zagarniali grunty swoich zubożałych sąsiadów i przekształcali się w drobnych i średnich właścicieli feudalnych. Tak więc w wyniku zmian gospodarczych wolny chłop frankijski tracił swoją własność rolną i popadał w całkowitą zależność gospodarczą zarówno od wielkich posiadaczy ziemskich (drużynników, urzędników królewskich, dostojników kościelnych i in.), jak i od mniejszych feudałów. Proces rugowania chłopów z ziemi przyspieszały jeszcze okoliczności, jak nieustanne walki między wielkimi rodami frankijskimi, długotrwała służba wojskowa, odrywająca często chłopów od gospodarki w okresie najbardziej pilnych robót, uciążliwe daniny, które w miarę umacniania się władzy państwowej całym ciężarem spadały na barki chłopów, nadmierne grzywny za najrozmaitsze przewinienia i bezpośredni przymus stosowany przez wielkich właścicieli ziemskich. Ciężka sytuacja chłopstwa doprowadziła do rozpowszechnienia się w VIII i IX. tzw. precarium (od łacińskiego słowa preces – \\”prośba\\”). Jeszcze za Merowingów prekariami nazywano nadania dokonane przez wielkich właścicieli ziemskich na rzecz pozbawionych gruntu chłopów. Za ziemię otrzymaną w użytkowanie lub dzierżawę chłop zobowiązany był świadczyć szereg powinności. Taka była pierwsza, najwcześniejsza forma średniowiecznego precarium. Druga forma, najczęściej spotykana w VIII i IX w., była następująca: chłop widząc, że nie uda mu się utrzymać ziemi, \\”darował\\” ją możnemu sąsiadowi. Chłop otrzymywał później tę ziemię z powrotem, ale już nie jako soja własność, lecz w formie dożywotniej, a czasami dziedzicznej dzierżawy i znów wypełniał określone powinności na rzecz właściciela ziemi, który w zamian bronił jego gospodarstwa. Nieraz prekarzysta otrzymywał dodatkowo, oprócz ziemi przekazanej mu jako precarium, jeszcze kawałek gruntu. Była to trzecia forma nadania prekaryjskiego, stosowana głównie przez kościół, któremu zależało na przekształceniu drobnych właścicieli w prekarzystów, przez co zapewniał sobie siłę roboczą do uprawy leżących odłogiem gruntów. Kiedy więc umowy prekaryjskie wiązały przedstawicieli dwóch klas antagonistycznych, skutek był taki, że wolny chłop frankijski tracił prawo własności gruntu, a stan posiadania wielkich feudałów rósł niepomiernie. Wśród panującej klasy właścicieli ziemskich także powstawały wówczas szczególnego rodzaju stosunki w związku z rozpowszechnieniem się tzw. beneficjów, wprowadzonych przez Karola Młota. Istota beneficjum polegała na tym, że posiadłość rolną nadawano w warunkowe władanie, nie na pełną własność, jak to było za panowania Merowingów. Osoba otrzymująca beneficjum musiała pełnić służbę wojskową na rzecz darczyńcy. Powstała więc warstwa ludzi obowiązanych do pełnienia służby wojskowej za otrzymane przez nich majątki ziemskie. Jeże
li beneficjariusz nie chciał wykonywać tego obowiązku, tracił beneficjum. Beneficjum nie mogło być przekazywane w spadku przez osobę, która je otrzymała, stanowiąc jedynie dożywotnią i warunkową posiadłość ziemską. Wprowadzenie beneficjów, które rozdawano wraz z chłopami zamieszkującymi na darowanej ziemi, doprowadziło do dalszego wzrostu zależności chłopów od właścicieli i do wzmożenia ich wyzysku.
Tego typu umowy podpisywane były, kiedy dana osoba (wasal) poddawał się władzy silniejszej jednostki (seniora).
WPROWADZENIE PODDAŃSTWA CHŁOPA FRANKIJSKIEGO
Wzrost wielkiej posiadłości rolnej kosztem chłopów pozbawionych prawa własności ziemi szedł w parze z wtrąceniem ich w poddaństwo. Rujnowany drobny posiadacz nie tylko oddawał swój grunt wielkiemu właścicielowi ziemskiemu, lecz także popadał w osobista od niego zależność, tzn. tracił wolność. Przykładem tego może być treść listu chłopa oddającego się w poddaństwo:
\\”Do Pana, brata mego (takiego to a takiego) Wszystkim wiadomo, że skrajna nędza i ciężkie troski nawiedziły mnie i zupełnie nie mam z czego żyć i w co się odziać. Dlatego też w największej nędzy mojej prośbie mojej nie odmówiłeś i wręczyłeś mi ze swoich pieniędzy (tyle i tyle) solidów, a ja nie mam z czego zwrócić tych solidów. Dlatego prosiłem wziąć w poddaństwo moją wolną osobę, abyś mógł robić ze mną wszystko, co masz prawo robić ze swoim niewolnikiem, a więc sprzedawać, karać i wymieniać.\\”
Wolni chłopi mogli stawać się również zależni od wielkiego feudała na lżejszych warunkach, nie tracąc w pierwszym okresie swojej wolności osobistej i oddając się pod opiekę wielkiego posiadacza ziemskiego (tzw. komendacja od łacińskiego słowa commendatio – polecenie). Jest jednak rzeczą jasna, że zarówno komendacja chłopa, jak również uczynienie z niego prekarzysty jakiegoś magnata ziemskiego prowadziły do tych samych następstw, tj. do przekształcenia wolnego chłopa, a także jego potomstwa w chłopów poddanych. Również państwo odgrywało aktywną rolę w tym procesie, o czym świadczy cały szereg edyktów Karola Wielkiego i jego następców. W swoich rozporządzeniach (kapitularzach od łacińskiego słowa capitula – artykuł, gdyż ujmowane były w formę artykułów) Karol poleca zarządzającym pilnować wolnych chłopów mieszkających w dobrach królewskich, nakładać na nich grzywny na rzecz dworu królewskiego i sądzić ich. W latach 818-820 wydano edykty, które przytwierdzały do ziemi wszystkich chłopów świadczących daniny, tzn. pozbawiały ich prawa swobodnego przechodzenia z jednej miejscowości do drugiej. Karolingowie polecali chłopom rozstrzygać wszystkie spory w sądach pańskich i podporządkować się władzy seniorów. Wreszcie w kapitularzu z 847 r. wprost polecono, aby każdy wolny jeszcze człowiek, tj. przede wszystkim chłop, znalazł sobie seniora (pana). W taki sposób państwo czynnie współdziałało w utrwalaniu stosunków feudalnych w społeczeństwie frankijskim. Zależność chłopa od pana w feudalizmie stała się przyczyną bezwzględnego wyzysku. Podstawową masę zależnego chłopstwa stanowili chłopi poddani, którzy byli własnością feudałów, co prawda niepełną, bo panowie nie mieli prawa ich zabijać. Chłopi poddani pozostawali w stosunku do feudała w zależności osobistej i gruntowej. Osobista zależność chłopa od pana przejawiała się m. in. w tym, że przejmując swój grunt w spadku, obowiązany był oddać feudałowi najlepsza sztukę bydła, musiał płacić za prawo wstąpienia w związek małżeński z kobieta poddaną innego pana i uiszczać jeszcze różne opłaty dodatkowe nakładane na niego samowolnie przez feudała. Władztwo gruntowe zaś, wyrażało się tym, ze chłop musiał płacić panu czynsz i odrabiać pańszczyznę. Jak duże były powinności chłopów poddanych względem feudałów przeczytać możemy w Poliptyku opata Irminona:
Z jednego tylko łanu chłopskiego (a było takich łanów w majątku klasztornym kilka tysięcy) opactwo Saint Germain des Pres Otrzymywało co roku:
o połowę byka lub cztery barany \\” na służbę wojskową\\”
o 4 solidy pogłówkowego
o 5 korców ziarna na paszę dla koni
o po 100 żerdzi i 100 gontów za korzystanie z klasztornego lasu
o po 6 kur z jajkami
o co trzeci rok – roczną owcę
o użytkownik takiego łanu obowiązany był orać pole klasztorne pod zboże jare i ozime trzy dni w tygodniu i wykonywać najrozmaitsze prace ręczne.
Chłop obowiązany był we wszystkich sprawach spornych zwracać się do sądu patrymonialnego, na czele którego stał sam feudał lub jego administrator. Zrozumiałe, że we wszystkich przypadkach pan gruntowy rozstrzygał spory na swoja korzyść. Ponadto właściciel ziemski miał jeszcze prawo pobierać wszelkiego rodzaju opłaty, takie jak drogowe, promowe, mostowe i inne. Sytuację chłopstwa pogarszały jeszcze klęski żywiołowe, z którymi wówczas nie umiano jeszcze walczyć, oraz nieustanne zamieszki feudalne, rujnujące gospodarstwa chłopskie.
Życie w feudalnej posiadłość. Istniało wiele stopni podległości, na przykład chłopi pańszczyźniani byli przywiązani do ziemi i musieli pracować na rzecz swego pana. W wielu przypadkach pan sam byt wasalem innego seniora, od którego w zamian za w wierność i posłuszeństwo otrzymywał ziemie i ochronę.
ŻYCIE GOSPODARCZE WŁOŚCI FEUDALNEJ
Wynikiem przewrotu w stosunkach rolnych, który dokonał się w VIII – IX w., było ostateczne utrwalenie się własności ziemskiej klasy panującej. Miejsce dawnej wolnej chłopskiej wspólnoty gminnej – marki – zajęła włość feudalna z jej tylko właściwymi stosunkami gospodarczymi. Jakie to były stosunki, wskazuje tzw. Kapitularz o włościach wiejskich, będący instrukcją gospodarczą wydaną ok. roku 800 na polecenie Karola Wielkiego. Z tego kapitularza oraz innych źródeł z IX w., zwłaszcza z tzw. Poliptyku opata Irminona widać, że majątek feudalny dzielił się na dwie części: dwór pański z jego ziemią i wieś z łanami zależnych chłopów. Część należąca do feudałów, czyli ziemia pańska nazywała się domeną. Domena składała się z dworu pańskiego wraz z zabudowaniami gospodarczymi oraz dominialnej ziemi ornej. Do właściciela majątku należał również młyn i kościół. Pańska, dominialna ziemia orna była rozrzucona pośród łanów chłopskich, istniała więc tzw. szachownica pól, z którą łączył się przymus polowy związany z praktyką otwartych pól po sprzęcie plonów. Wszyscy musieli na danym polu wysiewać to samo i zbierać plony równocześnie z sąsiadami, gdyż w przeciwnym wypadku bydło wypuszczone na pole mogło zniszczyć plony nie zebrane przez gospodarza. Ziemię pańską uprawiali chłopi zobowiązani do pańszczyzny przy użyciu swoich narzędzi i inwentarza. W skład domeny wchodziły również lasy, łąki i pastwiska. Ziemia chłopska lub użytkowana (chłopi nie byli jej właścicielami), dzieliła się na łany. Był to zespół runtów, rozrzuconych w szachownicę z działkami innych chłopów i gruntami pańskimi, oraz zagroda chłopska z zabudowaniami gospodarczymi i ogrodem. Ponadto chłop miał prawo do korzystania z gminnych lasów oraz pastwisk. Tak więc w odróżnieniu od niewolnika, który nie miał domu, gospodarstwa, rodziny, ani żadnej innej własności, chłop pracujący na ziemi feudała miał swój dom, rodzinę i gospodarstwo. Istnienie oprócz własności feudalnej również własności chłopskiej (gospodarstwo, narzędzia rolnicze) stało się bezpośrednim bodźcem do rozwoju sił wytwórczych w epoce feudalnej, albowiem chłop – producent dóbr materialnych – był w pewnym stopniu zainteresowany w wynikach swej pracy. W VIII – IX w. społeczne siły wytwórcze rozwijały się stale, lecz bardzo wolno. Udoskonalono sposoby uprawy roli, stosowano bardziej wydajne metody pracy, karczowano lasy pod uprawę i zaorywano odłogi. Ugorowanie i dwupolówkę zastąpiono trójpolówką. Niższe jakościowo rodzaje zbóż, jak owies, jęczmień i żyto, wysiewano głównie w zacofanych gospodarczo regionach imperium (na wschód od Renu), natomiast w regionach centralnych i zachodnich coraz częściej uprawiano pszenicę. Spośród kultur ogrodowych uprawiano rośliny strączkowe, rzodkiew i rzepę. Sadzono też drzewa owocowe – jabłonie, grusze, śliwy. W ogrodach wysiewano też zioła lecznicze i chmiel potrzebny do wyrobu piwa. W południowych częściach imperium rozpowszechniła się uprawa winorośli. Z roślin przemysłowych uprawiano len, z którego otrzymywano włókna i olej lniany. Jeżeli chodzi o narzędzia rolnicze, należy zaznaczyć, że w końcu IX w. wszędzie rozpowszechniony był zarówno mały i lekki pług do uprawy gruntów kamienistych, który tylko ciął ziemię na długie bruzdy, jak również ciężki pług kołowy z żelaznym lemieszem, który nie tylko przecinał glebę, ale również ją obracał. Brona, mająca wówczas kształt trójkątnej drewnianej ramy z żelaznymi zębami, stosowana była przeważnie w ogrodach. Pola bronowano za pomocą ciężkiego drewnianego kloca, który ciągnięto po zaoranym polu, rozbijając bruzdy ziemi. W gospodarstwie używano kos, sierpów, dwuzębnych wideł i grabi. Zboże młócono zwykłymi kijami lub drewnianymi cepami. Pola z reguły nawożono nieregularnie, nic więc dziwnego, że przy tak niskiej technice rolnej plony były marne (półtorakrotne lub dwukrotne). W gospodarstwie chłopskim przeważały owce świnie i kozy; koni i krów było mało. Gospodarka wielkiej włości miała charakter naturalny, tzn. głównym zadaniem każdego majątku było zaspokojenie własnych potrzeb, nie zaś produkcja na sprzedaż. Chłopi pracujący we włościach zobowiązani byli zaopatrywać w produkty dwór pana i dbać o to, by niczego nie brakowało panu, jego rodzinie i licznej świcie. Rzemiosło nie oddzieliło się jeszcze wówczas od rolnictwa i chłopi trudnili się nim na równi z uprawą roli. Na rynek trafiał tylko nadmiar produktów. Włość taka była podstawową komórką społeczeństwa frankońskiego za Karolingów, co oznacza, że w imperium Karola Wielkiego powstała duża ilość zamkniętych pod względem gospodarczym małych światów nie związanych ze sobą ekonomicznie i zaspakajających swoje potrzeby produktami wytwarzanymi w danym gospodarstwie.
WEWNĘTRZNA ORGANIZACJA PANUJĄCEJ KLASY FEUDAŁÓW
Stosunki własnościowe wewnątrz klasy feudałów były podstawą jej organizacji wojskowo-politycznej. Beneficjum z reguły łączyło się z pewnymi zobowiązaniami lennymi, wolny bowiem człowiek, otrzymując beneficjum od wielkiego właściciela ziemskiego, stawał się jego wasalem (od łacińskiego słowa vassus – sługa) i zobowiązywał się pełnić u niego służbę wojskowa. Nawiązanie stosunku lennego łączyło się z pewną ceremonią. Przy otrzymywaniu beneficjum wolny człowiek oświadczał, że staje się wasalem pana (seniora) i składał mu przysięgę wierności. Akt ten otrzymał później nazwę homagium (od łacińskiego słowa homo – człowiek, przysięga zawierała słowa: \\”Staje się twoim człowiekiem\\”). Stosunki lenne w odróżnieniu od stosunków jakie ustalały się między chłopem i feudałem, rozwijały się tylko w obrębie klasy feudałów. System wasalny umacniał hierarchię feudalną, tzn. podporządkowanie mniejszych
właścicieli ziemskich większym, podczas gdy osobista zależność chłopa od feudała doprowadzała do poddaństwa chłopów.
SYSTEM ADMINISTRACYJNY
Podczas panowania pierwszych Karolingów doszło do przejściowego umocnienia centralnej władzy państwowej. Głównej i decydującej przyczyny tego zjawiska nie należy się doszukiwać w wybitnych zdolnościach Karolingów, ani też w \\”rozumie politycznym\\” Karola Wielkiego. W rzeczywistości pewne umocnienie centralnego aparatu państwowego za Karolingów spowodowane zostało głębokimi zmianami w stosunkach społecznych. Klasie właścicieli ziemskich – feudałów – potrzebna była w tym czasie silna władza centralna, gdyż przeciw jarzmu poddaństwa burzyli się chłopi, a właściciele włości pragnęli zdobywać coraz to nowe obszary, coraz nowych poddanych i dlatego chcieli, aby na czele państwa stał rząd zdolny do podbojów i zaborów. Tak więc na skutek zmian sytuacji chłopstwa i w związku z jego walką przeciw klasie panującej dokonały się głębokie zmiany w formach państw feudalnego. Ośrodkiem władzy w imperium Karolingów stał się na pewien czas dwór cesarski z jego urzędnikami – kanclerzem, arcykapelanem i palatynem. Kanclerz pełnił funkcję sekretarza cesarskiego i przechowywał pieczęć państwową. Arcykapelan był zwierzchnikiem duchowieństwa frankijskiego, a palatyn – podobnie jak dawniej majordom – zarządzał dworem i stał na czele administracji. Przy pomocy kapitularzy królewskich Karol Wielki starał się rozstrzygać najrozmaitsze problemy związane z zarządzaniem rozległego państwa. Kapitularze te wydawał w porozumieniu z wielkimi posiadaczami ziemskimi, którzy w tym celu dwa razy do roku zbierali się w pałacu cesarskim. Państwo podzielone było na hrabstwa, a pograniczne okręgi zwano marchiami. Były one umocnione, miały charakter obronny, oraz stanowiły punkt wypadowy do nowych podbojów. Na czele hrabstw stali hrabiowie, a na czele marchii – margrabiowie. W celu kontrolowania pracy hrabiów, król wysyłał do poszczególnych okręgów specjalnie powołanych do tego inspektorów. W okresie gruntownych zmian społecznych klasie panującej potrzebny był silny aparat państwowy, toteż Karol Wielki przeprowadził gruntowną reformę sądownictwa, znosząca dotychczasowy obowiązek zgłaszania .się ludności na okręgowe zgromadzenia sadowe. Sędziów nie wybierał więc lud, lecz stali się oni urzędnikami państwowymi, otrzymującymi pensję i sprawującymi swój urząd pod zwierzchnictwem hrabiów. Przeprowadzona została również reforma wojskowa. Karol Wielki nie żądał służby wojskowej od chłopów, gdyż w tym okresie byli oni już kompletnie zrujnowani i całkowicie zależni od feudałów. Podstawową siłę wojskową stanowili beneficjariusze królewscy.
Feudalizm w Europie
Ustrój feudalny oprócz we Francji rozwijał się także w Anglii. We Francji feudalizm doprowadził do niemal całkowitego rozkładu państwa. W X w. Karolingowie byli zdani całkowicie na łaskę możnowładców, którzy walczyli między sobą. W 987 r. umiera ostatni z dynastii Karolingów. Tron obejmuje wówczas Hugo Kapet, założyciel dynastii Kapetyngów. Wybrany został dzięki poparciu dworu cesarskiego. Teren, który znajdował się w bezpośrednim zarządzie króla był niewielki – rozciągał się między Paryżem a Orleanem. Próba powiększenia terytorium spotkała się z opozycją wasali. Sytuacja pogorszyła się, gdy na tronie angielskim zasiadł Wilhelm Zdobywca – książę Normandii – jeden z najsilniejszych wasali, którego pozycja była potężniejsza od suzerena. W walce o utrzymanie tronu Kapetyngowie pozyskali sobie kler. Opuszczone godności kościelne obsadzali oddanymi sobie ludźmi. Hugo Kapet wprowadził zasadę wyznaczania następcy jeszcze za życia króla. Władza wasali była większa niż władza króla. Największy książę panował na terenie Akwitanii (na płd. od Loary). Posiadał on uprawnienia prawie królewskie. Inny charakter miało księstwo Normandii, które miało inny ustrój od reszty Francji. Normanowie zachowali zależność wszystkich od wodza – księcia Normandii. Książę stworzył swoją administrację z urzędnikami, którzy kontrolowali książęcych wasali. Bez zgody księcia nie można było budować warownych zamków. To doprowadziło do zaniku wewnętrznych wojen w Normandii. Tutaj książęta także korzystali z poparcia Kościoła. Z jednej strony kler był uzależniony od władzy książęcej, z drugiej strony poprzez przyjęcie reformy kluniackiej, kler górował pod względem moralnym i organizacyjnym nad duchowieństwem reszty Francji. System normandzki został przeszczepiony na grunt angielski, gdy po zwycięstwie pod Hastings w 1066 r. Wilhelm Zdobywca zasiadł na tronie angielskim. Wilhelm skonfiskował majątki wszystkich buntujących się możnowładców. W ten sposób zyskał ziemie na beneficja dla rycerzy przybyłych z Normandii. Nie zniósł podatków w Anglii, które zasilały skarbiec królewski: podatek, daniny od miast, opłaty celne itp. Terytorium państwa uznano za własność królewską, którą nadawano lennikom, a ci z kolei mniejsze części nadawali swoim wasalom. W przeciwieństwie do Francji wszyscy wolni poddani składali przysięgę wierności wobec panującego. Tutaj nie istniała zasada – wasal mego wasala nie jest moim wasalem. Wilhelm nie zlikwidował także chłopskiej piechoty. Doprowadzono do rozbudowy systemu administracyjnego, rozdzielono skarbiec publiczny od królewskiego, spisano dobra i dochody państwa. Utrzymał sądownictwo publiczne, które zakładało równość wszystkich wobec prawa. Podatki zbierali urzędnicy królewscy – szeryfowie. Mieli oni nadzór nad sądownictwem. Ich zadaniem było utrzymanie porządku w hrabstwie. W ten sposób monarchia anglonormandzka stała się jedną największych potęg ówczesnej Europy.
