Wiek XVI przez wielu historyków nazywany jest złotym i trudno nie zgodzić się z tym stwierdzeniem. Polska weszła w szóste stulecie swego istnienia jako kraj potężny i bogaty, rozsławiony wielkością rodu Jagiellonów. W okresie panowania dwóch ostatnich przedstawicieli tej dynastii – Zygmunta I Starego i Zygmunta Augusta – wspaniale rozwinęła się polska kultura. Za sprawą wielu Polaków studiujących we Włoszech oraz dzięki młodej i inteligentnej żonie Zygmunta I – królowej Bonie, do naszych granic dotarły idee renesansu i humanizmu. Renesans oznaczał szybki rozwój literatury, nauki i sztuki, a także powrót do kultury starożytnej Grecji i Rzymu. Nazwa \”humanizm\” zaś wywodzi się od łacińskiego słowa humanus – ludzki. Bona Sforza – żona Zygmunta Starego – przybyła do Polski z włoskiego Bari. To właśnie dzięki niej trafiły na nasze stoły nie znane nam wcześniej warzywa, takie jak por, seler, kalafior, sałata, kapusta, i stąd właśnie inna nazwa warzyw – włoszczyzna.
Przedstawicieli nowego nurtu łączyło szerokie zainteresowanie człowiekiem i wszystkim, co go otacza. Głównymi przedstawicielami renesansu są Mikołaj Rej nazywany ojcem narodowym literatury, ponieważ jako pierwszy zaczął pisać wyłącznie w języku polskim ( a nie po łacinie). Słynne stało się jego stwierdzenie \”A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy, nie gęsi, iż swój język mają\”.
Drugim wielkim przedstawicielem był Jan Kochanowski najwybitniejszy poeta polski. W rodzinnym Czarnolesie tworzył pieśni i fraszki, a po śmierci córki Urszulki – przepiękne treny. Był także autorem pierwszej polskiej tragedii renesansowej pod tytułem \”Odprawa posłów greckich\”.
Ostatnim wielkim człowiekiem był Mikołaj Kopernik, który był wszechstronnie wykształcony. Zajmował się polityką, literaturą piękną, medycyną, ekonomią i – przede wszystkim – astronomią. W swym największym dziele \”De revolutionibus orbium coelestium\”(O obrotach ciał niebieskich) udowodnił, że Ziemia obraca się wokół Słońca.
Znakomici artyści, przybywający na dworach królów i magnatów, zmieniali obraz polskiej kultury i obyczajowości. Średniowieczne hasło \”memento mori\” (łac. pamiętaj o śmierci) straciło popularność. Życie przestało polegać na ciągłym umartwianiu się. Miało być źródłem radości i przyjemności.
W XVI wieku rozbudowały się i piękniały polskie miasta. Jednym z największych przykładów budownictwa miejskiego jest zachowana do dnia dzisiejszego dawna siedziba władz Poznania. Autorem projektu ratusza był włoski architekt Jan Babtysta Quadro.
Wiek XVI to również okres bujnego rozwoju języka ojczystego, nauki oraz rozkwitu ruchu reformacyjnego na naszych ziemiach, dążącego do odnowy Kościoła. Podobnie jak najpierw w Niemczech, a następnie w innych krajach Europy, także w Polsce krytyce poddano wystawne życie kleru i łamanie przez niego zasad wiary.
Wielu przedstawicieli szlachty, mieszczaństwa i chłopstwa zmieniło religię. Wśród innowierców, do których należeli luteranie i kalwini, najsłynniejsi byli bracia polscy, zwani arianami. Przywiązywali oni ogromną wagę do wykształcenia. Ich szkoły, do których należała akademia w Rakowie, słynęły z wysokiego poziomu i nowoczesnych metod nauczania. Arianie cenili uczciwość i prawdomówność, nie uznawali wojen i rozlewu krwi, dlatego nosili u boku jedynie drewniane miecze.
W ówczesnej Polsce, w przeciwieństwie do innych krajów europejskich, zwolennicy odmiennych wyznań niż katolickie nie byli prześladowani za swoje poglądy – panowała tolerancja religijna, czyli pełna swoboda wyznawania innej, niż panująca w danym kraju religia; a nasz kraj określono mianem \”państwa bez stosów
Pierwsi architekci włoscy przybyli do Rzeczpospolitej z Węgier. Byli to Franciszek Florentyńczyk oraz Bartłomiej Berecci, którzy przebudowali Wawel (1507-36), wznosząc m.in. Kaplicę Zygmuntowską. Stworzone przez nich na Wawelu wzorce naśladowali następnie architekturze zamków w Baranowie (1591-1606) i Niepołomicach. Przykładem urbanistyki renesansowej jest natomiast Zamość, którego reprezentacyjne centrum powstało dzięki mecenatowi kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego.
