Utwór był publikowany w „Kurierze codziennym” w 1889 roku. Akcja obejmowała lata 1878-79, pamiętniki sięgały natomiast początków XIX w. Czas narracji pierwszoosobowej pokrywa się z czasem akcji. Włożył ją pisarz w usta starego subiekta, natomiast narrator trzecioosobowy jest wszechwiedzący o wyraźnych cechach autorskich. Ma spojrzenie subiektywne, w przeciwieństwie do pierwszoosobowego. Język utworu nie zwraca na siebie uwagi czytelnika – jest przejrzysty, ale miejscami widać stylizację w partiach dialogowych. Kompozycja jest zwarta, spójna ale otwarta przez niejasne zakończenie. Występują w „Lalce” różne gatunki literackie – powieść psychologiczna, społeczna, humoreski (o studentach), elementy powieści satyrycznej (o arystokracji), historycznej, fantastyczno – naukowej (Prus był jej prekursorem w Polsce).
Rzecki – prezentuje w utworze pokolenie romantyków, jest zdecydowanie najstarszy spośród trzech bohaterów. Brał aktywny udział w Wiośnie Ludów. Oprócz elementów romantyka ma także przymioty pozytywisty – jest rzetelny, uczciwy, pracowity. Ukazany jest w momencie rozwoju społecznego, w którym na społeczeństwo Kongresowe wpłynęły już idee pozytywistyczne. Istotą tej postaci jest konfrontacja z resztą społeczeństwa – Rzecki nie może sobie w nim znaleźć miejsca – nie jest potrzebna ani jego uczciwość, ani patriotyzm. Zamyka się we własnym świecie, bo nie akceptuje rzeczywistości zewnętrznej. Jego świat odnajduje się na kartach pamiętnika – tam znajdziemy marzenia i idee postaci – napoleońską – marzenie o odrodzenie ojczyzny, o budowie świata sprawiedliwego. Jest jednak również romantycznym kochankiem – kocha panią Stawską, lecz skazany jest na niepowodzenie. Innym elementem romantycznym postaci jest przyjaźń – wierzy, iż przyjaciel zostanie działaczem konspiracyjnym. Rzecki jest bohaterem duchowej klęski – żadna z rzeczy, o których marzył nie realizuje się w żadnym stopniu.
Wokulski – idealista epoki przejściowej – on najpełniej łączy w sobie cechy romantyka i pozytywisty. W czasie swej nieszczęśliwej, ubogiej młodości podczas pracy w winiarni styka się z patriotyczną młodzieżą warszawską – dzięki niej zaczyna się uczyć, bierze udział w powstaniu styczniowym. Zostaje zesłany – czas wykorzystuje na naukę. Po powrocie do kraju zastaje obojętność społeczną – ludzie zajęci są robieniem interesów, a więc tym także zajmuje się bohater. Dla dobrego startu ożenił się z średnio bogatą wdową, choć starał się (bezskutecznie) szukać ideałów swego życia. W duszy Wokulskiego rodzi się dawny, szlachecki kompleks – pragnie zmienić pozycję społeczną za pomocą pieniędzy. Zdobywa je na spekulacjach wojennych – wraca bogaty i wzbudza podziw wśród mieszczaństwa, ale nie arystokracji. Wiedząc, iż Łęccy są biedni i pragnąc pozyskać Izabellę swoimi datkami uzależnia ich finansowo.
Ochocki – idealista naukowy – bez złudzeń spogląda na rzeczywistość, swojeplany łączy z wyjazdem za granicę.
Utwór ma kompozycję otwartą – być może bohater wysadzając zamek zabił się – powieść to tragiczny obraz losu człowieka – ofiary archaicznej struktury społecznej. Albo jest to utwór w jaki sposób dojrzały i myślący człowiek marnuje swoją energię. Być może jednak bohater przeżył i wyjechał – przezwyciężył te ograniczenia, które nakładało na niego społeczeństwo polskie. Na pewno jednak straciło ono wartościową, przedsiębiorczą jednostkę.
Społeczeństwo XIX w. znacznie różniło się od obecnego – zamiast struktur kapitalistycznych miało jeszcze feudalne. Najważniejsza jest arystokracja – ludzie zbankrutowani na wszystkich płaszczyznach – od ekonomicznej do intelektualnej. Mimo to odgrywają najistotniejszą rolę. Mieszczaństwo jest zróżnicowane – polskie i żydowskie. Polskie to przede wszystkim ludzie drobnego interesu, zazwyczaj dosyć ubodzy. Żydzi natomiast są dość ekspansywni ekonomicznie. Bardzo szeroko przedstawia ich pisarz w utworze – sądzi, że asymilacja Żydów została zahamowana (wyjątek – Szuman). Obecne są też asymilacje pozorne – w głębi duszy bardzo odmienni, lecz przejmujący polskie obyczaje by móc z Polakami konkurować. Socjaliści – studenci nie budzą w autorze szczególnej sympatii. Społeczeństwo jest więc anachroniczne, pełne kontrastów, najszerszą grupę stanowią ludzie nędzy. Symbolem stosunków społecznych Warszawy jest kontrast między dostatkiem Śródmieścia a przejmującą nędzą mieszkańców Powiśla.
„Lalka” jest powieścią rozrachunkową – autor z perspektywy 20 lat spogląda na owoce realizacji ideałów pozytywistycznych. Ocenia tą realizację wyraźnie negatywnie. Jedynym owocem jest materializacja świadomości społecznej. Wszyscy chcą się dorobić – prowadzi to do antagonizacji i zahamowania rozwoju kraju. W takiej atmosferze gasną idee narodowowyzwoleńcze. Następuje proces rozkładu społecznego – sytuacja, w której społeczeństwo traci podstawowe więzi i z grupy staje się zbiorem jednostek. Dzieje się tak poprzez odwracanie się od tradycji – traci wspólnotę wartości cenionych i szanowanych. Można jednak utwór odczytywać inaczej – o roli tradycji w życiu społecznym, zwracając uwagę na życiowe bankructwo Wokulskiego, który wyrzeka się dorobku całego życia lub też w kategoriach powieści psychologicznej mówiącej o znaczeniu stabilizacji emocjonalnej w życiu człowieka (wszyscy dotknięci są samotnością).
