Twierdzi się, że „Lalka” Bolesława Prusa jest powieścią – arcydziełem. Jeśli podzielasz ten sam pogląd, wskaż parę walorów uzasadniających tę ocenę.
Według mnie „Lalka” B. Prusa jest arcydziełem Polskiego Pozytywizmu, arcydziełem epoki realizmu. Założeniem twórców realizmu było przedstawienie takich postaci i sytuacji, które znalazłyby swe odzwierciedlenie w rzeczywistości. Trzymając się tych zasad, które w mistrzowski sposób realizuje, Prus umieszcza swoich bohaterów w realiach dziewiętnastowiecznej Warszawy. Dla uwiarygodnienia opisywanej właśnie sytuacji wprowadzone są dokładne opisy ulic, parku, budynków i kościołów. Bohaterowie powieści noszą odpowiednie dla ducha epoki stroje i wygłaszają popularne poglądy.
Głównym bohaterem powieści jest Stanisław Wokulski – 46-cio letni wdowiec. Jest on człowiekiem bardzo zawziętym, wytrwałym i aktywnym, wręcz „szalonej energii” i właśnie głównie dzięki tym cechom zdobywa ogromny majątek i staje się człowiekiem sukcesu. Stachu rozwija swoją działalność, zakłada spółkę do handlu ze wschodem, poznaje wpływowych i poważanych ludzi, powoli zaskarbia sobie zaufanie wyższych sfer. Jednym słowem pnie się energicznie po drabinie sukcesu. Na dodatek jest filantropem i pomaga ludziom, mniej hojnie obdarzonych przez los. Tak właśnie wygląda typowy dla epoki wizerunek Wokulskiego. Jednak twórca realizmu nie poprzestał na ukazaniu tylko jednej, wzorcowej w pozytywizmie strony człowieka. Okazuje się bowiem, że motywem i motorem działania Stacha jest miłość. To głównie uczucie do kobiety popycha go do realizowania założeń epoki. W jego postaci przeplatają się motywy romantyzmu i pozytywizmu. Bohater przeżywa niesamowicie głębokie rozterki i dylematy, miota się między uczuciem i rozumem, co czyni jego postać niesamowicie złożoną wewnętrznie. Twórca nie opisuje jedynie powierzchownie działań i czynów bohatera, ale wkracza w jego prywatną sferę, odkrywa przed nami jego skomplikowaną psychikę i najskrytsze myśli. Bez dokładniejszego zagłębiania się w postać Stacha zauważyć można jedynie, że jest on typowym przedstawicielem swojej klasy, po prostu dorobkiewiczem. Złożoność postaci obserwujemy dopiero po bliższym i dokładniejszym przyjrzeniu się jej.
Na bliższe przyjrzenie się zasługuje też postać narratora w „Lalce”. Oprócz zwykłej, beznamiętnej narracji w sytuację wprowadza nas Pamiętnik starego subiekta. To właśnie te części powieści wnoszą elementy ironii i swoistej automatycznej oceny do wprowadzonej przez pisarza sytuacji. Pamiętnik Rzeckiego w dużej części utrzymany jest w stylu emocjonalnym i uczuciowym. To z niego dowiadujemy się o przeszłości bohaterów i to właśnie Ignacy wypowiada obiektywne sądy o posunięciach Wokulskiego. Owe dwa typy narracji pozwalają czytelnikowi spojrzeć na tę samą sprawę z dwóch różnych perspektyw. Dodatkowo narrator wprowadza elementy humorystyczne, dla przykładu sygnalizując wprost stosunek do państwa Krzeszowskich lub przedstawiając w niepospolity sposób postaci studentów.
Prus z zadziwiającą znajomością tematu, poprzezwprowadzanie kolejnych postaci, opisuje różne środowiska społeczne. Szczególnie wyraźnie naznaczona zostaje arystokracja. Przedstawiona ona zostaje w krytycznym świetle. To ona wciąż „pociąga za sznurki”, ale nie ma najmniejszego względu na interesy narodu. Interesuje się jedynie własnym światem wyższych sfer, bo po prostu tylko ten świat poznała. Przedstawiciele wyżyn społecznych są przekonani, że zostali powołani do życia, aby dobrze się bawić, pokazywać znajomym w pięknych strojach i karocach i gorliwie służyć Bogu (oczywiście w ich tego słowa znaczeniu, a więc z rozsądkiem). Choć Wokulski krytykuje ten stan rzeczy, jego wybranką serca staje się przykładna przedstawicielka arystokracji – Izabela Łęcka.
Kolejnym stanem, opisanym przez Prusa jest mieszczaństwo. środowisko niesamowicie zróżnicowane pod względem narodowościowym i majątkowym. Zaliczają się do niego na równi ci, którzy żyją sobie własnym, niezbyt zamożnym życiem, jak i dorobkiewicze, którzy mimo swoich majątków nie mogą utorować sobie prostej drogi do wyższych sfer. Mieszczaństwo zróżnicowane zostaje również na niemieckie, żydowskie i polskie. Każdej z tych grup przypisane zostają charakterystyczne cechy i przywary. Szczególna uwaga nakierowana jest na Żydów – ludzi obrotnych i sprytnych, a więc i obrazem zazdrości innych ludzi. Generalnie jednak sąd nad mieszczaństwem nie jest aż tak surowy, ale też nie jest całkowicie bez skazy.
Najciekawszym jednak, bo niesamowicie realistycznym jest obraz życia ludzi z nizin społecznych. Żyją oni najczęściej na skraju nędzy, a nawet upadku moralnego. Nie posiadają żadnych komicznych cech, ani przywar, a ich życie nie jest tak barwne, jak przedstawicieli innych klas. Są po prostu szarymi, nic nie znaczącymi, ale bardzo poczciwymi ludźmi. Ciężko pracują na każdy kawałek chleba i ciepła. Potrzebują więc opiekuna z wyższych klas, człowieka o dobrym sercu, który pomoże im stanąć na nogi. Okazuje się, że w całej panoramie społeczeństwa jedynie biedota pozbawiona jest jakichkolwiek cech negatywnych. Generalnie jednak ogólna wymowa oceny społeczeństwa polskiego jest gorzka i pesymistyczna i ukazuje je w stanie bolesnego upadku.
Tak głęboka analiza dziewiętnastowiecznych poglądów na świat, ówczesnego społeczeństwa, różnorakich zależności, a w końcu i poszczególnych bohaterów jednoznacznie prowadzą ku stwierdzeniu, iż „Lalka” Bolesława Prusa jest najwybitniejszą powieścią realizmu. Pisarz podejmuje problemy z bardzo szerokiego zakresu tematów. Wnikliwie opisuje poszczególne sytuacje, skupia się nad wizerunkami swoich bohaterów, wprowadza zarówno elementy komiczne, jak i tragiczne. Wprowadzona jest również zróżnicowana narracja i spojrzenie na dany problem z różnych punktów widzenia.
O czym jest ta powieść? O miłości, przyjaźni, polityce, polskim społeczeństwie, interesach, pracy i o złożoności człowieka. Prus przedstawia nam cały wachlarz różnorodnych charakterów i osobowości, ich marzenia i niespełnionenadzieje, a także codzienne rozterki i szczęście. Posługuje się różnorodnymi formami wypowiedzi, urozmaica tekst, wprowadzając pamiętnik Rzeckiego i rozbudowane monologi wewnętrzne. Historia i wszelkie sytuacje opisane w „Lalce” swobodnie mogłyby okazać fragmentami, wyrwanymi z życia autentycznych, żyjących w XIX wieku ludzi. I choć nie sposób ogarnąć na kilku stronach różnorodności i bogactwa dzieła Prusa nie można nie uznać go za arcydzieło.
Grzegorz Sikora 25 września 2000
