W epoce pozytywizmu lektury wybitnych polskich pisarzy przynoszą współczesnym czytelnikom wiele korzyści i zasad moralnych, z których wypływa szczęście nasze i innych. Każda powieść, czy nowela zawiera w sobie wzorce godne naśladowania również propaguje programy pozytywistyczne, poucza i oświeca. Dlatego po przeczytaniu lektur uczymy się postepować zgodnie z myślą pozytywnych bohaterów powieści, wyciągając swoje przemyślane wnioski na temat ich postępowania. Osoby ukazane w świetle negatywnym, mówią nam jakich cech i słabostek powinniśmy unikać, aby nasz los nie skończył się marnie i bezużytecznie. Idee głoszące przez pisarzy pozytywistycznych mówią nam, że musimy być narodem szanującym się, wspierającym ubogich, oświeconym, zaradnym i pracowitym, a nie zachowującym się jak bezużyteczne „pasożyty” o zimnych sercach, wysokim mniemaniu i szacunku dla poległych powstańców. Powieści te również uwznioślają uwielbienie dla nauki, pragnienie wiedzy i przyznawanie jej hegemonii nad irracjonalizmem.
Nowela pt. „Powracająca fala” Bolesława Prusa uczy nas rzetelnego postępowania. Ukazuje ona odpowiedzialność człowieka za popełnione czyny wzgledem drugiej osoby. Bohater utworu zaniedbał wychowanie swojego syna i pozwalał mu na beztroskie, pełne hulanek życie. Dopiero kiedy zabrakło mu pieniędzy obniżył biednym pracownikom zarobki, którzy pracowali w jego fabryce. Gotlieb jest wyzyskiwaczem i ma nieludzki stosunek do ludzi, nie ;iczy się z późniejszymi konsekwencjami. Spada na niego kara Boża i odbiera zycie najbliższej mu osobie. Dopiero teraz zrozumiał, że postępował źle „…że zło wyrządzone komuś może powrócić, jak fala odbita od brzegu”.
Bolesław Prus i Eliza Orzeszkowa czcili i kultywowali umiłowanie do wolności, hołd dla powstańców, głosili utylitaryzm oraz idealizm. Wśród haseł społecznych pozytywiści głosili potrzebę emancypacji kobiet i równouprawnienia Żydów. Nauka miłości do ojczyzny jest głównym celem utworu Elizy Orzeszkowej pt. „Gloria victis”, która odwołuje się do powstania styczniowego. Nowelą tą autorka pragnęła oddać pokłon bezimiennym powstańcom, którzy polegli na ojnie, uczcić zbiorowe mogiły, w których spoczywają owi bohaterowie. Umiłowanie przez powstanców owlności było bardzo wielkie i nie brakowało im waleczności oraz odwagi, aby wyzwolić naród. Głównym celem tej noweli jest upamietnić owe wydarzenie, czcić poświęcenie powstańców oraz nauczyć nas patriotyzmu w życiu i szanowaniu poległych bohaterów. W „Lalce” Bolesława Prusa znajdujemy jedno z głównych haseł pozytywistycznych, a mianowicie pracę u podstaw. Polega ona na niesieniu pomocy i oświecania najuboższych wastw wsi i miast. Potrzebny był zatem ideał scjentyzmu, czyli postulatu nauczania i wychowania oraz utylitaryzmu wprowadzającego uzyteczność róznorodnych kultur, w tym sztuki i literatury. Stanisław wokulski jest głównym bohaterem powieści i to on pomaga biedocie miejskiej. Jest człowiekiem wyrozumiałym i dobrousznym, opiekuje sie bezdomnymi, pomaga w kwestachi kołach dobroczynnych. W młodości bierze udział w powstaniu styczniowym, miłość dla ojczyzny jest dla niego jedną z najważniejszych spraw. Następnie dorobił sie fortuny za granicą. Jest osobą godną nasladowania, biorąc pod uwagę jego energię, patriotyzm, silę działania oraz pomoc najubozszym. Postulat scjentyzmu, czyli zamiłowania do nauki w „Lalce” reprezentuje Julian Ochocki. Ten młody arystokrata był pochłonięty ideą nauki, uwielbiał eksperymentować i badać rózne tajniki natury. Ochocki próbował życ normalnie, lecz jego najwiekszym marzeniem było odkrycie „metalu lżejszego od powietrza”. Również jednym z haseł charakterystycznych dla realiów popowstanowej Polski była praca organiczna, która wiązała sie z pojęcie organicyzmu. Stosunek Elizy Orzeszkowej do ideału pracy jest jednoznaczny, popularyzuje ona pogląd, że praca jest najwyższą wartością wolnego człowieka, stanowi o jego godności, nadaje zyciu sens i szczęście. Opieram się tutał o powieść „Nad Niemnem” owej pisarki, gdzie główny bohater Benedykt Korczyński, który wiąże ideę pracy na ziemi polskiej z sensem całego życia. Wykonywanie przez niego pracy własnymi rękoma uważa również za akt patriotyzmu, równy braniem udziału w walce o wolność narodu. Dla Jana i Anzelma Bohatyrowiczów praca jest sensem i źródłem życia, a nie hańbą i bezsensownym marnowaniem czasu. Daje im ona wielkie zadowolenie, poczucie wolności, szczęście, jak również zdrowie. Praca chroni ich również przed zepsuciem moralnym, nie mają czasu, żeby się nudzić. Praca w ich osadzie przekazywana jest z pokolenia na pokolenie o pięknej historii Janie i Cecylii. Głosi ona, iż dwoje zakochanych w sobie młodych ludzi, pochodzących z mezaliansu opuszcza rodzinny ród i samotnie udają się w głąb puszczy. Po wielu latach sami doprowadzili to bezludne miejsce do powstania duzej osady, gdzie przybył sam król august i nadał im tytuł szlachecki, a osadę nazwał Bohatyrowiczowie. Jan Bohatyrowicz i Justyna Orzelska mimo róznicy warstw społecznych zakochują się w sobie i postanawiają zostać razem, nie bacząc na opinię arystokratów. Potrzebę nauki w „Nad Niemnem” udowadnia młody Witold, syn Benedykta Korczyńskiego. Ma on wiele planów na przyszłość, bliskie są mu również idee pracy organicznej, do której przekonuje z uparciem swojego ojca. Porównanie społeczeństwa do organizmu jest odpowiednie w przypadku bohaterów „Nad niemnem”. Wyrózniamy tu arystokrację, szlachtę ziemianską i szlachtę zaściankową – najuboższą. Jedynie zdrowa i pełna sił do pracywydaje się być ta ostatnia szlachta, wyższe warstwy dotknietę są chorobami i wymagają wprowadzenia reform. Te warstwy są skłócone i trudno jest o to, aby działały one razem w jednym organizmie. Postulat o poprawę reformy i pojednanie zwaśnionych od dawna warstw społecznych jest wpowieści bardzo wyraźny.
Maria Konopnicka w noweli pt. „Mendel Gdański” nawołuje do tolerancji i równouprawnienia Żydów. Tragiczna historia bohatera, który był polskim Żydem czując się Polakiem, a skrzywdzono go w prymitywnym antysemityzmie prosi o tolerancję i równouprawnienie. Autorka staje po stronie krzywdzonych mniejszości narodowych i religijnych, dla których domaga się szacunku i równości wobec prawa. W pozytywizmie, jak w każdej epoce dominuje miłość, która posiada rózne odzwierciedlenia. Miłość Stanisłwa Wokulskiego do Izabeli Łęckiej jest miłością ślepą, bezgraniczną, obezwładniającą cały umysł i ciało. Jest to miłość nieszczęśliwa, nieodwzajemniona, która doprowadza głównego bohatera prawdopodobnie do samobójstwa. Izabela nie kocha go tylko dlatego, że nie urodził się z tytułem szlacheckim, że po prostu jest tylko zwykłym kupcem. Natomiast miłość Janka Bohatyrowicza do Justyny przełamuje ten mezalians i kończy się szczęśliwą, dozgonną miłośćią.
Wymienione wyżej pozycje literatury pozytywistycznej stanowią ważne przygotowanie do życia każdego Polaka. Znajdujemy w nich pouczenia moralne, dydaktyczno – wychowawcze oraz dopatrywanie się własnych wniosków i wyciąganie z nich jak największych korzyści na przyszłość. Poznałam bardzo dużo nowych wartości w owej epoce i postaram się wcielić je w moje własne życie. Pod uwagę mogę wziąść nowele, które wyciskają łzę w oku ludzi wrażlwych na ból i cierpienie, a budzą chęć do czynienia dobra nawet w mało wrażliwych odbiorcach. Każdy dorosły człowiek powinien być patriotą, szanować innych ludzi i być dla nich tolerancyjny, niezaleznie od pochodzenia, czy narodowości. Idee wprowadzają w życie szczęście, dobro, miłość do pracy i ojczyzny. „Lektura powieści stanowi przygotowanie do życia” zgadzam się z tymi słowami bezapelacyjnie, bo każdy młody człowiek czytająć „przywłaszcza” sobie pewne cechy bohaterów, ich czyny i wykorzystują je w życiu codziennym. Kończąc moją pracę chcę zacytować mądre słowa Adama Asnyka: ” Każda epoka ma swoje własne cele i zapomina o wczorajszych snach…”
