1. Rzeczownik w związku z liczebnikiem
a) Rzeczowniki mogą być określane przez wyrazy, które oznaczają liczbę lub kolejność osób, zwierząt i rzeczy, np.: pięciu zawodników, trzy konie, dziesięć domów, piąty zawodnik, trzeci koń, dziesiąty dom
WYRAZY TAKIE NAZYWAMY LICZEBNIKAMI
b) Ze względu na różnice w znaczeniu i zastosowaniu liczebników wyróżniamy następujące ich typy:
-liczebniki główne, np.: dwa, trzy, pięć, sto, tysiąc dziewięćset siedemdziesiąt dziewięć
-liczebniki porządkowe, np.: drugi, piąty, setny, tysiąc dziewięćset siedemdziesiąty dziewiąty
-liczebniki ułamkowe, np.: pół. półtora,ćwierć
-liczebniki zbiorowe, np.: dwoje, troje, pięcioro
-liczebniki nieokreślone, np.: kilka, paręset, kilkadziesiąt, wiele
c)Liczebników zbiorowych, które oznaczają podobnie jak liczebniki główne liczbę osób, zwierząt i rzeczy, używamy w następujących wypadkach:
– przy rzeczownikach oznaczających osoby różnej płci, np.: troje ludzi
– przy rzeczownikach oznaczających istoty niedorosłe, np.: czworo dzieci, pięcioro kurcząt
– przy rzeczowników, które nie mają liczby pojedynczej, np.: dwoje drzwi, troje skrzypiec
2. Formy liczebników porządkowych i głównych
a) liczebniki porządkowe mają takie same formy jak przymiotniki, np.: pierwszy dzień, pierwsza przechadzka, pierwsze dziecko, pierwsi przechodnie, pierwsze dni, drugi szereg, druga zmiana, drugie zdanie
b) formy liczebników głównych zależą w niektórych przypadkach, zwłaszcza w mianowniku i bierniku, od rodzaju określonych przez niego rzeczowników
Liczebnik dwa ma w tych przypadkach różne formy, jeśli łączy się z rzeczownikami: męskimi, żeńskimi, nijakimi, np.: dwaj chłopcy się bawią, Dwóch chłopców się bawi, dwie dziewczynki się bawią, dwa konie ciągną wóz, w pokoju są dwa okna, widzę dwóch chłopców, widzę dwie dziewczynki i dwa okna.
W narzędniku liczebnik „dwa”, jeśli łączy się z rzeczownikami rodzaju żeńskiego, przybiera formę dwiema lub dwoma, np.: dwiema uczennicami, dwoma uczennicami. W połączeniach z rzeczownikami innego rodzaju występuje tylko forma „dwoma”, np.: dwoma uczniami, dwoma oknami.
c) Liczebniki „trzy” i „cztery” mają w mianowniku i bierniku różne formy w połączeniu z rzeczownikami rodzaju męskiego i pozostałymi rzeczownikami, np.:
Mianownik:
Idą trzej chłopcy. lub Idzie trzech chłopców
Idą trzy dziewczynki. Biegną trzy konie,
Biernik:
Widzę trzech chłopców.
Widzę trzy dziewczynki. Widzę trzy konie.
Podobne różnice form występują w innych liczebnikach głównych (np.: pięciu chłopców, mężczyzn ale pięć dziewczynek, kotów, okien).
3. Formy liczebników zbiorowych
Liczebniki zbiorowe odmieniają się wg następującego wzoru.
M. dwoje, pięcioro (dzieci, drzwi)
D. dwojga, pięciorga (dzieci, drzwi)
C. dwojgu, pięciorgu (dzieciom, drzwiom)
B. dwoje, pięcioro (dzieci, drzwi)
N. dwojgiem, pięciorgiem (dzieci, drzwi)
Msc. dwojgu, pięciorgu (dzieciach, drzwiach)
4. Zastosowanie liczebnika w zdaniu
a) Liczebniki porządkowe, podobnie jak przymiotniki, zgadzają się pod względem rodzaju, przypadku i liczby z określanymi rzeczownikami
b) Liczebniki główne: dwa, trzy i cztery zawsze zgadzają się z rzeczownikiem pod względemprzypadku i rodzaju, np.: dwaj chłopcy, dwóch chłopców, dwoma chłopcami, dwie dziewczynki, dwóch dziewczynek
c) Liczebniki główne od pięciu w górę oraz liczebniki zbiorowe nie zawsze zgadzają się z rzeczownikiem pod względem przypadka. Bywa tak w następujących przypadkach:
– gdy liczebniki główne od pięciu do tysiąca wyłącznie występują w mianowniku lub bierniku, np.: pięc koni pasło się na łące lub widziałem pięć koni
– gdy liczebniki zbiorowe występują w mianowniku, bierniku lub narzędniku, np.: czworo dzieci grało w piłkę, nasza sąsiadka ma dwoje dzieci, matka wyszła na spacer z trojgiem dzieci
Jak widać z powyższego, wymienione liczebniki główne i zbiorowe łączą się w tych przypadkach z rzeczownikiem w formie dopełniacza.
Liczebniki tysiąc, milion, miliard itp. zawsze łączą się z rzeczownikiem w formie dopełniacza, np.: tysiąc uczniów, tysiące uczniów, tysiącowi uczniów itd
d) Po liczebnikach głównych od pięciu w górę i zbiorowych orzeczenie występuje w liczbie pojedynczej, a ponadto w czasie przeszłym i przyszłym
– w rodzaju nijakim
pięć koleżanek uczy się w świetlicy, pięć koleżanek uczyło się w świetlicy, dwoje drzwi stało otworem.
Takie same właściwości ma orzeczenie, jeśli w funkcji podmiotu występują wyrażenia typu: dwóch (trzech, czterech) uczniów, np.: trzech uczniów wybrało się do kina, przy stoliku siedziało dwóch panów.
