W literaturze i kulturze polskiej w dobie porozbiorowej romantyzm stał się głównym czynnikiem utrzymania i rozwoju świadomości narodowej. U źródeł przełomu romantyzmu (najwcześniej pojawiającego się w twórczości A. Mickiewicza znalazł się kryzys oświecenia wizji świata liberalnego oraz wzoru kultury zdominowanego przez klasycyzm; po raz pierwszy w Polsce zmiana epoki literackiej dokonała się w formie ostrego starcia „młodych” ze „starymi”. Ugodowości epigonów oświecenia przeciwstawili romantycy kult egzaltacji i bezkompromisowego patriotyzmu, racjonalizmowi i zaufaniu do empiryki przekonanie o duchowej istocie świata, wierze w uniwersalny „porządek natury” poczucie historyczności i tragiczną wizję losów ludzkich, klasyków kult nieskrępowanej wyobraźni twórczej i zwrot do tradycji dotychczas odrzucanych. Inspiracją dla młodych twórców była zwłaszcza literatura niemiecka i angielska. Liryka romantyczna, oddając indywidualność przeżyć, wprowadziła niespotykaną dotąd ekspresję, ukazywała skomplikowaną, pełną sprzeczności psychikę ludzką. Miłość, uznana za najpełniejsze, najwyższe doświadczenie, skonfrontowana z niszczącym działaniem czasu, w przypadku niespełnienia skazywała podmiot liryczny „na życie na niby”. Liryka współkształtowała w tym czasie niemal wszystkie utwory dominujące we wczesnym okresie motywy buntu wobec świata, niemożność pogodzenia szczęścia jednostki z okrucieństwem przesądów stanowych, czy z koniecznością łamania zasad moralnych w obronie wolności narodu łączyły się z ideą „cudowności” natury, dostępnej tylko dla ludzi „czujących”, oraz odkryciem źródła prawdziwej poezji i ludzkich „prawd żywych” w ludowości, także grozy i moralnych racji. Klęska powstania listopadowego 1830-31 zmieniła warunki rozwoju i w dużej mierze problematykę literatury. Znamienne dla okresu 1832-48 było rozdzielenie nurtu rozwojowego literatury polskiej na tzw. romantyzm krajowy oraz na nurt twórczości, jak również bujnego życia kultury i literatury Wielkiej Emigracji, którego reprezentantami stali się najwięksi polscy poeci epoki: Mickiewicz, Słowacki, Krasiński. Stworzyli oni oryginalny i do dziś nie prześcigniony, kanon literatury patriotycznej.. Z refleksji nad udziałem ludu w powstaniu i nad ówczesnymi ruchami rewolucyjnymi w Europie zrodziła się apokaliptyczna wizja światowej rewolucji społeczeństwa. Idee mesjanizmu splatały się z ideami republiki i rewolucji (Mickiewicz, Słowacki) lub konserwatywnymi (Krasiński); podsycała je walka stronnictw emigracji i dyskusje nad rolą szlachty w dziejach Polski i w przyszłym powstaniu. Rozwijały się także inne nurty i gatunki twórczości: liryki patriotyczno-żołnierskiej, dramatu historycznego i ironiczno-baśniowego. Szczytowymi osiągnięciami epiki romantyzmu stały się: Mickiewicz Pan Tadeusz 1834, łączący w epickiej syntezie obraz szlacheckiej przeszłości z wizją kształtowania się nowoczesnego narodu. Mesjanistyczna idea męki i ofiary znalazła oryginalny kształt w tzw. twórczości mistycznej Słowackiego (Genezis z Ducha powstały 1844, wyd. 1866) stając się w niej uzasadnieniem konieczności społecznej rewolucji. W okresie Wiosny Ludów główną rolę w publicystyce emigracji odegrała Mickiewiczowska „LaTribune des Peuples”.
W literaturze tzw. romantyzmu krajowego po 1831 dominowały tendencje folklorystyczne i aktualno-patriotyczne, także satyr.-obyczajowe; literatura rozwijała się w różnych ośrodkach, początkowo głównie w Galicji ( „Ziewonia”), następnie w Warszawie ( Cyganeria Warszawska, środowiska „Biblioteki Warszawskiej” i „Przeglądu Naukowego”), Poznaniu ( „Tygodnik Literacki”), na ziemiach litewsko-ruskich, i w głębi Rosji ( koteria petersburska i zwalczająca ją grupa kijowskiej „Gwiazdy”), także na zesłaniu (kaukaska grupa poetów). Źródłem wielu rozbieżnych tendencji był problem „narodowości” literatury (zwł. w słowianofilskim programie „Ziewonii”). Tradycjonalistyczne koncepcje „rodzimości” uosabiała przede wszystkim gawęda szlachecka. Odrębne miejsce zajmowała twórczość największego komediopisarza polskiego A. Fredry; programowo obcy metafizycznej i historiozoficznej problematyce romantyzmu konserwatysta czerpiący z tradycji oświecenia. Rozwijający się w przededniu Wiosny Ludów nurt rewolucyjno-demokratyczny reprezentowali: G. Ehrenberg (Szlachta w roku 1831 1848) i R. Berwiński (Księga życia i śmierci 1844, z Marszem w przyszłość); ich poezja utrzymana w kanonie tyrtejskim odrzucała bezpłodne marzenia dla walki i zwycięstwa; w krytyce, twórcą programu rewolucji romantyzmu był E. Dembowski. „Ostatnim wajdelotą” wielkiej poezji patriotycznej stał się K. Ujejski (Skargi Jeremiego 1847, Melodie biblijne 1852).
Po klęsce Wiosny Ludów objawom kryzysu ideologii romantyzmu i narastającym tendencjom organicznikowskim i lojalistycznym towarzyszył nurt sarmackiej apologii przeszłości (W. Pol) i szlachecko-demokratycznej. W prozie i w życiu literatury dominowała wielostronna twórczość Kraszewskiego, bogata zwłaszcza w dziedzinie powieści historycznej (własna wizja dziejów narodu od czasów bajecznych ?Stara baśń? 1875, po XVIII w. ?Saskie ostatki? 1889). Kryzys ideologii romantyzmu w literaturze Wielkiej Emigracji wraz ze wzrostem tendencji realistycznej w prozie wyraził się najpełniej w prekursorskiej wobec modernizmu i poezji XX w.
