Gatunki.
ŚWIECKIE – tematyka świecka.
Powieści bretońskie – (X w.) utwory, których fabuła oparta jest na bardzo starych legendach, baśniach i mitach celtyckich:
– romanse „Tristan i Izolda”
– przygodowe „O rycerzach okrągłego stołu”
– mistyczne – o poszukiwanie św. Graala
– rycerskie „Pieśń o Rolandzie”
Chanson de geste (gesta) – pieśni o czynach wielkich rycerzy i władców, o ich wyprawach wojennych, tworzone przez tzw. truwerów. Tak jak „Żywota” tworzyły wzorzec osobowy świętego ascety, tak gesta wzorce króla i rycerza. (por.: epos rycerski).
Przykłady.:
– samodzielne: „Pieśń o Rolandzie”, „Pieśń o Nibelungach”(skand.), „Słowo o wyprawie pułku Igora” (słow.);
– cykle: królewski (o Karolingach); Wilhelma (o wojnach z niewiernymi w Prowansji)
Epos rycerski – posiada język ubogi w liczne środki styl., proste i wyraziste charktery, sceny ujmujące i pełne grozy, gesta opierają się o określone wzory kutury, obrazy literackie opiewają ideał rycerza, czerpią ze znanych wzorów(np.:śmierć Rolanda), pełnią funkcję uświadamiającą, przypominają o ideałach. (porównaj: wzorce osobowe)
Narrotor jest wszechobecy i wszechwiedzący. Cały utwór pisany jest językiem podniosłym i poważnym. Świat ukazany jest w dwóch płaszczyzanch: ludzkiej i boskiej. Brak inwokacji.
Etos rycerski – (całokształt uznawanych w określonej grupie społecznej zasad, które regulują zachowanie się jej członków) – związany głównie z poczuciem honoru rycerskiego (nie wezwanie posiłków przez Rolanda) i „ceremoniałem” śmierci (patrz: „Pieśń o Rolandzie”).
Romanse – pieśni o tematyce miłosnej („Tristan i Izolda”).
Poezja miłosna (prowansalska) – miłosne pieśni rycerskie (gatuek romansu).
Kroniki i roczniki – utwory o treści historycznej. Cechy kroniki:
– staranna kompozycja, narracja, stylistyka;
– urozmaicenie prozaicznego, epickiego toku opowieści o wstawki wierszowane;
– dbałość o piękno stylu i języka;
– elegancka proza łacińska, dzieląca zdania na równoległe (o zbliżonej liczbie sylab) człony, których paralelność podkreślana jest rymem (tzw. proz 198 a rymowana).
Literatura pouczająca (parenetyczna) – np.: „O chlebowym stole.”
Na granicy średniowiecza i renesansu znajdują się również wspaniałe sonety (utwory podniosłe) o tematyce miłosnej Dantego do Beatrycze i Petrarki do Laury.
KOŚCIELNE – tematyka duchowna.
Żywoty świętych(hagiografia z łac. hagios=święty i graphein=pisać) – opisy życia i śmierci świętych two fe2 rzyły – wzorce osobowe.
Wzorzec kompozycyjny:
1. Prolog – powod skłaniające autora do napisania dzieła;
2. Opowieść właściwa:
– narodziny (cudownie zapowiedziane);
– dzieciństwo i młodość (objawy przyszłej świętości);
– małżeństwo, ślub czystości i ucieczka z domu;
– dzieje jako żebraka i ascety, cuda, boskie interwencje;
-opis męczeńskiej lub świątobliwej śmierci;
3. Ewentualnie – opisy cudów wokół relikwii.
Najsłynniejsza jest „Złota Legnda” Jakuba de Voragine.
Model krytycznego żywotopisarstwa – ks. P. Skarga (XVIw.) (również: legenda (od łac. legere=czytać), pasja (w odniesieniu do męki i śmierci), historia).
Dramaty liturgiczne – teatr kościelny.
Pieśni religijne – hymny pisane anonimowo „Ad maiorem Dei gloriam” („Kuwiększej chwale Bożej”) na potrzeby religijne.
Wypowiedż lamentacyjna – liryka skargi i żalu (o cechach patrz: „Lament świętokrzyski”).
POLSKA.
Kronika Galla Anonima – pierwsze znaczące dzieło polskiej literatury (choć pisane po łacinie) i historii narodowej. Rozmiarami nie doruwnują mu ani „Roczniki”, ani „Żywota świętych”.
Zamierzeniem kronikarza było opisać chwałę i dzieje Bolesława Krzywoustego; ze względu na niego opisał wszystkich jego przodków, poczynając od legendarnego Piasta. Ten sposób pisania kroniki (łączenia prawdy z legendą i fikcją) wynikał ze znanej zapewnie Gallowi starorzymskiej zasady, że „historia bezpośrednio graniczy z poezją”. Najważniejszym wszakże było pisać ciekawie i zajmująco.
Trzyczęściowa „Kronika” została doprowadzona do lat 1109-1113 (zwycięskie walki Bolesława z Niemcami). Nie zawiera żadnej daty rocznej, gdyż głównym zadaniem nie było ukazać porządku chronologicznego (dat), ale powiązania przyczynowo-skutkowe. Tym samym dzieło to nawiązywało do gatunku – gestów.
Gall przedstwaił Polskę jako kraj mlekiem i miodem płynący, Polaków jako ludzi wolnych i wolność kochających, a Bolesława jako władcę poważającego każdego podwładnego (wzorzec króla dosknałego).
Bogurodzica – najstarza polska pieśń religijna (hymn), powstała między X a XIVw., jako twórców ma wymienianych nawet Św. Wojciecha i jego uczniów. W najstarszej znanej nam wesji (1407,8) „Bogurodzica” jest hymnem składającym się z dwóch strof o budowie Apostrofa/Apostrofa/Rozkażnik/Rozkażnik (przypominających stofę soficką). Pierwsze trzy wersy o intonacji wznoszącej (antykadencja), ostatni opadającej (kadencja). Ostatni rozkażnik to tzw. klauzula – „Kyrie elejson”.
Każdy wers zawiera przeciętnie jedno wypowiedzenie i posiada część wzoszącą, średniówkę, opadającą i rymy wewnętrzne oraz zewnętrzne żeńskie, parzyste, raczej dokładne – typowa budowa wiersz intonacyjno-zdaniowego.
Środki artystyczne to głównie epitety.
Archaizmy:
1. fonetyczne – sławiena, zwolena (brak przegłosu);
2. fleksyjne – Bogurodzica (DC), zyszczy, spuści, raczy -y/-i; w wołaczu majestatyczniejsza końcówka mianownika -a
3. słowotwórcze: Bożyc
4. leksykalne: rodzica, dziela – dla, gospodzin – pan, zwolena – wybrana, ji – o, Bogiem sławiena przez Boga sławiona (stara składnia narzędnik., obecnie dopełniaczowa).
Prośby:
1. ogólna – do Bogarodzicy – „zyszczy, spuści”
2. ogólna – do Jezusa za pośrednictwem Jana Chrzciciela – „słysz modlitwę, napełń myśli”
3. szczegółowa – do Boga – „dać raczy(…) /A na świecie zbożny pobyt,/Po żywocie rajski przebyt”
Legenda o Św. Aleksym – Zapis pochodzi z połowy XVw. i jest kopią wzoru, którego orginał powstał w V-VIw. w Syrii.
Aleksy, syn Eufamijana i Aglijas, któy już w dzieciństwie wykazywał objawy przyszłej świętości, zgodnie z wolą ojca poślubił Fanmijanę, jednak za jej zgodą, dochowując złożonej przysiegi czystości, uciekł z domu i wybrał żywot ascety i żebraka. Przez wiele lat tułał się po świecie. Jego umatwienia były tak duże, iż nawet interweniowała NMP 192 . W końcu trafił podswój rodzinny dom i tam przez 16 lat, poniżany przez wszystkich, żył w ubóstwie. Dopiero świątobliwa śmierć i jego pośmiertny list odsłoniły tajemnicę życia.
Wiersz Słoty(Złoty)/O zachowaniu się przy stole(o chlebowym stole) – najdawniejszy ze znaych nam utworów o charakterze obyczjowo-dydaktycznym, swego rodzaju podręcznik savoir-viver’u propagujący kulturę zachodu: fce
– szacnek i usługiwanie przy stole kobiecie;
– kultura przy jedzeniu – nie okazywanie głodu (w wierszu mamy exempla negativa – przykład negatywny, krytykę łakomego sięgania po jedzenie)
Funkcje biesiady(=jedzenie+zabawa+rozmowa):najedzenie się, przyjemność, wesołość płynąca z biesiady – dobry nastrój.
Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią – najdłuższu polski wiersz średniowieczny. Jej tekst urywa się około 500 wresu. Śmierć odpowiadając na pytania Polikarpa rozatcza przed nim obraz swej potęgi i bezwyjątkowego panowania nad wszelkim stworzeniem. Siejąca postrach, nieprzekupna, nieprzejednana zabiera wszystkich, zarówno cnotliwych, jak i grzeszników (szczeólnie ich lubi zabierać) oraz przdstwicieli wszyskich stanów (od żebraka do papieża). Stąd satyryczny i moralizujący ton dzieła.
Utwór wyrasta z długiej, chrześcijańsko-europejskiej tradycji rozważań o śmierci, obejmujących sprawy ostateczne: mękę agonii i śmierć samą, sąd Boży, niebo oraz piekło. Pierwsze utwory tego typu powstały już w IIIw. n.e. Okres niespokojnych kryzysów i wojen XIV-XVw. przyniósł szczególny rozwój dzieł o tematyce „wzgardy dla świata” i akcentuje motyw vanitas, tj.marności (wszystkie uciechy świata podlegają władzy śmierci).
Śmierć ukazana nie jest tutaj jako szkielet z kosą, lecz jako rozkładający się trup niewiaty.
Posłuchjcie, bracia miła – inaczej: to „Żale Matki Boskiej pod Krzyżem”, arcydzieło polskiej liryki lamentacyjnej.
Monolog Marii uwydatnia przede wszystkim wymiar matczynego cierpienia (widzi i opisuje pasję Jedynego Syna), jego skalę uczuciową, eksponuje zarazem ludzką wspólnotę odczuć; jest zupełnie inny od „Bogurodzicy”.
W „Lamencie świętokzryskim” zwracają uwagę wyrażne opozycje czasowe (przeszłść i doświadczana, dramatyczna terazniejszość) oraz przestrzenne (strefy: ziemska i ponadziemska, duchowa, sakralna, jednoczone zbawczym drogowskazem Krzyża). Współcierpienie z Synem („compassio”) Marii czyni z Niej również Współodkupicelkę.
Najważniejsza cecha: uwidoczniona w pieśni opozycja pionu i poziomu, sfer wertykalnej i horyzontalnej, jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech przestrzenno-czasowej struktury wszechświata odzwierciedlanej w sztuce chrześcijańskiej (por. niezliczone dzieła inspirowane motywem „Stabat Mater Dolorosa”- „Stała Matka Boleściwa”).
Satyra na leniwych chłopów – satyra piętnująca wady XV-wiecznego chłopstwa (lenistwo, złośliwość, opieszałość) widziana okiem szlachcica.
OBCA.
Pieśń o Rolandzie – epicki poemat napisany w podnisłym tonie, w orginale zapisany aleksandrynem (10 lub 11 zgłoskowcem), z asonansami (rymami mającymi wspólne tylko kilka liter), koncentrujący się wokół wyprawie Karola Wielkiego do Hiszpanii zajętej orzez Arabów (778r.). W „Pieśni” opisane jest zwycięstwo nad poganami, zdobycie Hiszpanii i tragiczna klęska tylnej straży armii, która w trakcie powrotu do Francji zostałazdradziecko napadnięta w wąwozie Roncenval i po bohaterskiej obronie wycięta. Zginął wówczas kwiat rycerstwa, w tym i hr. Roland – siostrzan Karola Wielkiego.
W „Pieśni” jedną z najważniejszych i najbardziej symbolicznych scen jest scena śmierci Rolanda (będąca swoistym nawiązaniem i wykorzystaniem wzorów epoki jeżeli chodzi o etos rycerski i o godne umieranie bohaterów – ze sceny śmierci Rolanda „przeziera wyrażnie pewien ogólny wzorzec bohaterskiego umierania, który wskutek swej powtarzalności stał się ednym z toposów literatuty europejskiej”[A.W.Labuda]).
– modlitwa za parów;
– modlitwa za siebie do Gabriela;
– wzgórek (jak Golgota);
– upada na wznak pod drzewem, między 4 marmurami (jak Drzewo Krzyża i 4 cnoty główne);
– próba zabrania miecza śmierć Saracena;
– próba złamania miecza (skoro odchodzi właściciel, „umrzeć” musi i miecz, jego chluba);
– rękawica wzniesiona do nieba (hołd lenny względem Boga);
– wyznanie grzechów Rolanda;
– Gab 19c riel zbiera rękawicę (przyjęcie hołdu, a więc i odpuszczenie grzechów);
– dusza hrabiego idzie do nieba, prowadzona przez anioła Cherubina, świętego Michała i świętego Gabriela.
Opis Durendala:
– nawet słońce nie przyćmi jego blasku;
– miał złotą gałkę z relikwiami;
– był piękny i biały;
– podarowany (obok królewskiej chorągwi) Karolowi przez Boga, d fc3 la największego z wodzów cesarskich.
Dzieje Tristana i Izoldy – piękna, poetycka historia, w dzisiejszym kształcie skompilowana przez J. Bediera z dwóch wersji: Thomasa i Beroula. Opowiada o tragicznych kochankach – Tristanie i Izoldzie. Tristan (siostrzan i wasal kr. Koenwalii Marka, zdadzanego, lecz nie ośmieszonego, a uszlachetnionego męża Izoldy) i Izolda – poddani niepokonanej, czarodziejskiej mocy namiętniości, zarazem świadomi zła zdrady, żyjący w ustawicznym napięciu emocjonalnym. poszukujący się i rozłączający – są do dziś żywym symbolem kochanków ucieleśniającym szczęście i cierpienia miłości.
Twórczość Francois’a Villona – żyje w piętnastowiecznym Paryżu, w czasie głodu, wojen, nędzy. Poznaje więzienia, jest złodziejem, ociera się o szubienice. Tworzy wiele bardzo różnych dzieł. Są m.in. „Rozprawa serca y ciała Wilonowego”, ale i „Ballady złodziejskie”, i wiele, wiele innych. Dwa najbardziej znane to „Mały Testament” tzw. Legaty – pisane w formie żartów oraz „Wielki Testament” – zwierający elementy biografii. Ostatni z tych utworów, oceniany najwyżej „Wielki Testament”, jest jakby wyznaniem lirycznym, „pamiętnikiem”, w którym możliwe elementy prawdy łączą się z poetycką fikcją. „Śmieję się płacząc” – powiada poeta, prezentując na przemian rozmaite stany swej dwistej, rozpiętej między złem a poczuciem skruchy natury.
W „Wielkim Testamencie” dostrzegamy wątek venitas venitatis – marność nad marnościami.
Twórczość Dantego Alighieri – genialny włoski (florencki) poeta, polityk (stronnik Gwelfów Białych) napisał cykl pieśni, łacińską rozprawę o języku narodowym, zbiór wierszy przeplatanych prozą „Życie nowe”,których zawarł opisy wyidealizowanej, platonicznej miłości do Beatrycze (sonety Dantego) oraz najsławniejsze swoje dzieło „Komedię”, której potomni w tytule dodali przymiotnik „boska”.
„Boska komedia” to opis podróży, jaką odbył trzydziesopięcioletni Dante w ciągu tygodnia od nocy z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek jubileuszowego 1300r. (autor piszący od ok. 1307r. swe dzieło ma już ponad 40 lat).
Dzieło jest uważane za summę średniwiecznej wiedzy teologicznej (summa teologie), filozoficznej i historycznej,(+ własna fantazja Dantego), jest zarazem olbrzymim obrazem ówczesnego, realistycznie odmalowanego świata, z którego zmarłymi przedstawicielami, w tym znanymi także autorowi za ich życia, spotyka się on w czaie swej wizyjnej wędrówki po krainach Piekla. Czyśćca i Raju. Przewodnikami Dantego – pielgrzyma są kolejno starozytny poeta Wergiliusz i Beatrycze; dodatkowych nauk udzielają mu spotkani po drodze zmarli filozofowie, politycy, uczeni, artyści… Rzeczą godną podkreślenia jest fakt, iż Dante rozmawiając nawet z grzesznikami okazuje im szacunek.
Dante wyraziście opisuje swą wędrówkę zarówno w senie dosłownym, jak i alegorycznym, dlatego też utwór ten można interpretować jako historię wyzwolin człowieka, jego wznoszenia się po szczeblach poznania aż do najwyższego, rajskiego, pozarozumowgo pojęcia piękna, dobra i mądrości.
Pomysł nie był orginalny. Już wsześniej po krainach zmarłych chodzili Eneasz, czy Orfeusz, a w średniowieczu upowszechnie znane były tzw. wizje przedstawiające pielgrzymkę żywych do piekła.
Wszystko w dziele jest przemyślane i podporządkowane m. in. – numerologii. Utworem rządzi liczba 3: dzieło składa się z trzech części, pisanych tercyną (strofą trójwersową o układzie rymów: aba, bcb, cdc), każda z 3 części zawiera 33 pieśni i jedną dodatkową pieśń wstępną; każde z królestw zawiera po 9 kręgów.
Budowa piekła (stożek wybity pędem spadającego Lucyfera):
1. ludzie nieochrzczeni;
2. ludzie grzeszący przeciw szóstemu przykazaniu (panuje król Minos);
3. obżartuchy;
4. skąpcy, okrutnicy;
5. gniewający się;
6. miasto heretyków – koniec piekła górnego;
7. krąg pod władzą Minotaura podzialony na trzy rejony: a. mordercy; b.samobójcy; c. lichwiarze i blużniercy;
8. dziesięć czeluści – kara dla tych, którzy nadużyli zaufania innych: a. stręczyciele(jest tu Jazon); b. pochlebcy; c. symoniści (jest tu papież Mikałaj III); d. wróżbici; e. oszuści; g. złodzieje; h. fałszywi doradcy (jest tu Odys); i schizmatycy, fałszerze, podrzegacze (jest tu Mahomet); j.fałszerze prawdy.
9.krąg zdrajców – cztery podokręgi: a. krąg Kaina – zdrajcy bliskich; b. kr e59 ąg Antenora – zdrajcy kraju i stronnictwa; c. Tolomea – zdrajcy innych; d. Lucyfer – zdrajca BOGA (Judasz) i Cezara (Brutus i Kasjusz).
Budowa nieba opisana jest w/g systemu Ptolemeusza (dziewięć planet, dziewięć nieb, w tym empireum – niebo BOGA).
Dante tworzy też sonety, których genezą jest miłość do Beatrycze (osobyprzedstawionej jako piękna, skromna, dobrotliwa, cnotliwa kobieta < miłość czysta – ideał miłości średniowiecznej). Styl sonetów to już "dolce stil nuovo" – "słodki, nowy styl" – idea czystej miłości, dzięki której dusza doskonali się.
Budowa sonetu:
– 14 wierszy w trzech strofach 4:4:3:3;
– rymy: abba abba cac dad (jak w kl. włoskim); abba abba cde edc cde efg (jak w kl. franc.);
– quatriny (4) – charakter narracyjno-opisowy;
– tercymy (3) – charakter fefleksyjno-lryczny.
Nowatorstwo Dantego. Dante jest już przedstwicielem renesansu:
– język narodowy – lingua vulgaris;
– posyacie mitologiczne;
– pisze o sprawach ludzkich;
Jednak jeszcze trwa w średniowieczu:
– pisze naturalistycznie;
– dzieło to – summa teologie
