Jan Matejko (ur. 24 czerwca lub 28 lipca 1838 w Krakowie, zm. 1 listopada 1893 w Krakowie); malarz, najwybitniejszy polski twórca obrazów historycznych i batalistycznych. W latach 1852-1858 studiował u Władysława Łuszczkiewicza i Wojciecha Stattlera w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie, której później był dyrektorem (od 1873). Jego uczniami byli m.in. Maurycy Gottlieb, Jacek Malczewski, Józef Mehoffer i Stanisław Wyspiański.
Jego dziadkowie byli czeskimi rolnikami w miejscowości Rudnice. Ojciec malarza, Franciszek, urodzony w niedalekim Hradec Krlov, przybył do Galicji jako guwerner i nauczyciel muzyki. Początkowo pracował u rodziny Wodzickich w Kościelnikach (dziś część Nowej Huty), a następnie przeniósł się do Krakowa, gdzie poślubił Katarzynę Rosberg, wywodzącą się z polsko-niemieckiej rodziny zamożnych rymarzy.
Jan był dziewiątym dzieckiem, z jedenastu jakie mieli państwo Matejkowie. Już od najmłodszych lat zdradzał niepospolite zdolności plastyczne, co pozwoliło mu przechodzić do kolejnych klas, bo z pozostałymi dziedzinami radził sobie z ogromnym trudem. Nigdy nie opanował żadnego obcego języka, a i z polskim radził sobie nie najlepiej.
W 1858 roku otrzymał stypendium na studia w Monachium. Po powrocie do Krakowa wynajmował pracownię tak małą, że większe obrazy musiał zwijać i malować po kawałku. Był tak biedny, że nie było go stać na blejtramy i farby. Jeszcze w szkole nazywali go „ambit”. W 1862 roku namalował jeden ze swoich najwybitniejszych obrazów, „Stańczyka”. Miał wtedy zaledwie 24 lata.
22 stycznia 1863 roku jego dwaj bracia przyłączyli się do powstania styczniowego. Jan nie poszedł, ponieważ nie potrafił posługiwać się bronią i źle widział. Woził natomiast później broń i pomagał powstańcom materialnie.
Jan miał 26 lat, gdy odniósł ogromny sukces dzięki „Kazaniu Skargi”. Dochód ze wstępu na wystawę oddał na sieroty. W 1864 po sprzedaży obrazu mógł pozwolić sobie na małżeństwo z Teodorą Giebułtowską. W ramach Salonu dostał Złoty Medal w 1865 roku, podobnie jak za obraz „Rejtan”.
W 1869 roku, po namalowaniu „Unii Lubelskiej” przyjął w Paryżu Legię Honorową. W końcu zaczął bogacić się na swojej pracy i przeprowadził się na ulicę Floriańską. Wkrótce został dyrektorem Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie zagrożonej zamknięciem, odrzucając przejęcie Praskiej Akademii Sztuk Pięknych. Artystę doceniła międzynarodowa społeczność, został honorowym członkiem Akademii paryskiej, berlińskiej, praskiej, wiedeńskiej, a także Akademii Rafaelowskiej w Urbino. Poświęcał też czas Szkole Sztuk Pięknych oraz walczył o upiększanie Krakowa i zachowanie jego zabytków.
Jan Matejko zmarł po krwotoku w wieku 55 lat 1 listopada 1893 roku. Jego ostatnie słowa brzmiały: „Módlmy się za ojczyznę! Boże błogosławiony!”. W czasie jego pogrzebu bił dzwon Zygmunta, a w ostatniejdrodze towarzyszył mu cały Kraków.
Jan Matejko w młodości przeżył bombardowanie Krakowa przez Austriaków w 1848r. oraz powstanie styczniowe. Pod wpływem narodowych klęsk postanowił porzucić malarstwo religijne, które uważał za swoje powołanie, i poświęcił się prawie wyłącznie malarstwu historycznemu. Sama historia była jego obsesją. Nie potrafił o niej pisać ani opowiadać, więc ją malował. Zarzucano mu swobodne podejście do historii. Sam Matejko traktował swoje obrazy jako głos w polemice dotyczącej przeszłości i przyszłości kraju, a nie wyraz ideologii. Drugą pasją Matejki był kraj. Był on zagorzałym patriotą. Dofinansowywał miasto, biednych i kulturę pokazując swoje obrazy za darmo lub przekazując je państwu. Prace jego były od tej pory analizowane w ramach przekazu ideowego.
Matejko często umieszczał na swoich płótnach osoby, których w danym miejscu nie było (np. Kołłątaj i gen. Wodzicki na obrazie Bitwa pod Racławicami), bo nie chodziło mu o przedstawienie faktu, lecz danie syntezy historiozoficznej. Mimo krytyki historyków, wiele wydarzeń historycznych w publicznej świadomości funkcjonuje tak, jak przedstawił je na swych dziełach malarz.
