Mazowsze
Zarys historyczny
Mazowsze, historyczna i etnograficzna kraina położona w środkowej Polsce, w obrębie Niżu środkowoeuropejskiego, po obu stronach rzeki Wisły. Stanowi jedną z najstarszych dzielnic historycznych Polski. W składzie państwa polskiego od początku X w. 1037-1047 ośrodek terytorialny państwa Miecława. Na mocy ustawy sukcesyjnej Bolesława III Krzywoustego (1138) wraz z Kujawami przypadło księciu Bolesławowi IV Kędzierzawemu.
W kolejnych wiekach proces podziału Mazowsza. na coraz mniejsze księstewka pogłębiał się. XII-XIV w. nękane najazdami Prusów, Jaćwingów i Litwinów. Nie weszło w skład odbudowanego przez Władysława I Łokietka i Kazimierza III Wielkiego państwa polskiego, książęta mazowieccy uznawali jednak 1351-1370 i 1388-1526 zwierzchność lenną królów Polski.
Poszczególne części Mazowsza włączane były do Korony stopniowo, wraz z bezpotomną śmiercią panujących książąt. 1462 wcielono do Korony ziemię gostyńską i rawską, 1476 – ziemię sochaczewską, 1495 – ziemię płocką, 1526, po śmierci ostatniego księcia mazowieckiego z linii piastowskiej, Janusza III, środkowe i wschodnie Mazowsze. Przez następne kilka dziesięcioleci Mazowsze zachowało pewną odrębność w zakresie sądownictwa, prawodawstwa (do 1577), utrzymywało również własny sejm (do 1540).
Do końca XVI w. utraciło wszelkie atrybuty odrębności, stając się integralną częścią Wielkopolski. Do głównych ośrodków należały: Płock, Czersk, Ciechanów, Rawa, później Warszawa. Ludność Mazowsza, będącego terenem rolniczym o słabych glebach, masowo emigrowała, osiedlając się głównie w krzyżackich Prusach, na ziemiach litewskich i Podlasiu. Na Mazowszu wykształciła się bardzo liczna klasa ubogiej szlachty oraz klasa kmieci, dziedzicznych właścicieli nadanej ziemi.
W przeciwieństwie do pozostałych części Korony, zwłaszcza ziem ruskich, na Mazowszu nie było wielkich latyfundiów magnackich. Od czasów unii polsko-litewskiej (1569) naturalną stolicą Mazowsza stała się Warszawa, gdzie zwoływano sejmy polsko-litewskie i przeprowadzano elekcje. Od czasów przeniesienia siedziby królewskiej z Krakowa przez Zygmunta III (1596), Warszawa przekształciła się w stolicę państwa polskiego.
W II (1793) i III (1795) rozbiorze Polski niemal całe Mazowsze znalazło się w granicach zaboru pruskiego, niewielką część zagarnęła Austria. Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego (1807) weszło w jego skład, następnie, zgodnie z ustaleniami kongresu wiedeńskiego (1815), przyłączone zostało do Królestwa Polskiego (zabór rosyjski). Po 1866 utożsamiane z guberniami: warszawską, płocką i łomżyńską. 1918 weszło w skład odrodzonego państwa polskiego, w granicach województw: warszawskiego, częściowo białostockiego i lubelskiego.
Gospodarka
Przemysł
Region mazowiecki ma charakter przemysłowo – rolniczy, bardzo dynamicznie rozwijającą się gospodarkę i najwyższy w kraju potencjał produkcyjny. Swoją pozycję zawdzięcza głównie Warszawie i gminom podwarszawskim. Występują ogromne kontrasty w rozwoju poszczególnych obszarów oraz w poziomie życia ich mieszkańców. W regionie są rozwinięte prawie wszystkie główne gałęzie przemysłu: środków transportu(samochodowy, ciągniki rolnicze), paliwowy (rafineria ropy naftowej), elektrotechniczny, elektroniczny, maszynowy(maszyny i urządzenia dla przemysłu i rolnictwa), chemiczny(farmaceutyczny, kosmetyczny, tworzyw sztucznych), spożywczy(owocowo – warzywny, mięsny, cukrowniczy, mleczarski, tłuszczowy, młynarski, tytoniowy, piwowarski), energetyczny(elektrownie cieplne w Kozienicach, Warszawie, Ostrołęce, Płocku), materiałów budowlanych(ceramika budowlana, cementowy), hutnictwo żelaza, metalowy(narzędzia, broń), precyzyjny, papierniczy, włókienniczy, odzieżowy, skórzany, poligraficzny. Największym ośrodkiem przemysłowym jest Warszawa, która wraz z okolicznymi miastami tworzy Warszawski Okręg Przemysłowy. Znaczącymi ośrodkami przemysłu są także: Płock, Radom, Siedlce, Ostrołęka, Ciechanów.
Rolnictwo
Mazowsze posiada około 2,4 mln ha użytków rolnych, tj. tyle, ile jest ich w Norwegii, Belgii i Luksemburgu razem wziętych. Tamte kraje mają do wyżywienia 14 mln ludności, a województwo mazowieckie tylko około 5 mln osób. Przy takiej jak w tamtych krajach intensywności rolnictwa Mazowsze byłoby ogromnym eksporterem żywności. W warunkach polskich będzie ledwie samowystarczalne. Pod względem ilości użytków rolnych na mieszkańca woj. mazowieckie zbliża się do średniej krajowej – 0,47 ha (kraj – 0,48 ha), znacznie gorsze od średniej krajowej są natomiast na Mazowszu warunki glebowo-klimatyczne. Gdyby wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej przyjęć dla Polski za 100, to w obecnym woj. warszawskim wynosi on 89,6, w woj. ostrołęckim – 72,4, w woj. ciechanowskim – 89,2, w woj. radomskim – 93,4 , w woj. siedleckim – 89,6 i w woj. płockim – 106,6. Do woj. mazowieckiego dołączona zostaje tylko część woj. płockiego i po jednym powiecie z obecnego woj. skierniewickiego (Żyrardów) i woj. bialsko-podlaskiego (Łosice), ziemie są tu więc raczej słabe. Lider w produkcji ziemniaków Mazowieckie zajmuje 12,97 proc. ogółu użytków rolnych kraju, czyli ponad cztery razy więcej niż np. woj. lubuskie czy woj. opolskie. Udział Mazowsza w krajowej produkcji zbóż wynosi 12,72 proc., w produkcji rzepaku – 1,45 proc., ziemniaków – 16,85 proc. (1. miejsce w Polsce), buraków cukrowych – 8,80 proc. Grunty orne zajmują na Mazowszu 49,33 proc. powierzchni ogólnej województwa, sady – 2,10 proc. (najwięcej w kraju), łąki – 10,20 proc., pastwiska – 5,62 proc. Łącznie użytki zielone stanowią 24,0 proc. użytków rolnych. W gospodarstwach indywidualnych znajduje się 94,91 proc. użytków rolnych województwa (najwięcej w Polsce). Co trzecie drzewo owocowe Polski Pod względem intensywności produkcji zwierzęcej woj. mazowieckie plasuje się na poziomie średniej krajowej. Nieco wyższa od przeciętnej jest tu obsada bydła, w tym o około 10 proc. wyższa jest obsada krów, o około 20 proc. niższe od średniej jest natężenie chowu trzody chlewnej, w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych trzykrotnie mniej jest owiec, za to o około 50 proc. jest więcej koni niż średnio w kraju. W produkcji drobiu Mazowsze przekracza średnią krajową o około 13 proc. Podstawowym wyróżnikiem województwa jest bardzo duży udział ogrodnictwa. Na Mazowsze przypada 28,55 proc. krajowej powierzchni sadów, co oznacza, że w regionie tym rośnie co trzecie drzewo owocowe w Polsce. A może nawet jeszcze więcej, gdyż miejscowe sady są w większości nowoczesne, a więc charakteryzują się dużą obsadą drzew na 1 hektar. Duże kontrasty wewnętrzne W woj. mazowieckim będzie około 309 tys. gospodarstw o przeciętnej powierzchni 7,8 ha. Największe gospodarstwa znajdują się na północy województwa (obecne województwa ciechanowskie, ostrołęckie i płockie), gdzie średnia powierzchnia gospodarstwa przekracza 9 ha, najmniejsze natomiast w obecnym woj. stołecznym – średnio po około 3 ha użytków rolnych. Mocno zróżnicowane będzie rolnictwo Mazowsza także pod względem obsady zwierząt; np. w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych obsada bydła i trzody chlewnej jest w woj. ciechanowskim i woj. ostrołęckim prawie dwa razy wyższa niż w woj. radomskim i prawie cztery razy wyższa niż w woj. warszawskim. Z kolei woj. radomskie ma znaczącą przewagę w produkcji owoców, a woj. stołeczne w produkcji warzyw. Nie zawieść nadziei outsiderów Woj. mazowieckie ma liczący się w kraju potencjał w przetwórstwie owoców i warzyw. W regionie jest aż 212 zakładów tej branży, dodatkowo 65 firm produkuje soki owocowo-warzywne. Zlokalizowane tu przedsiębiorstwa takie jak: Hortex z Góry Kalwarii, Płońska i Przysuchy oraz Mazowieckie Zakłady Przemysłu Owocowo-Warzywnego Agros w Tarczynie są znane w całym kraju. Duże nadzieje z dalszym rozwojem bazy surowcowej i przetwórczej wiąże się z Warszawskim Rolno-Spożywczym Rynkiem Hurtowym w Broniszach, który rozpocznie pracę prawdopodobnie już pod koniec tego roku. Będzie miał on znaczenie międzynarodowe. Na terenie woj. mazowieckiego, a ściślej obecnego woj. warszawskiego zlokalizowany jest też znaczny potencjał naukowo-badawczy rolnictwa i przetwórstwa. Siedzibę w tym regionie znalazło wiele najważniejszych instytutów naukowych z dziedziny rolnictwa i przemysłu spożywczego oraz największa uczelnia rolnicza w kraju – Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego. Mazowieckie jest mocno zróżnicowane pod względem wyposażenia wsi w urządzenia infrastruktury; np. wodociągi zbiorowe posiada w woj. warszawskim 64 proc. wiejskich zagród, w woj. ostrołęckim tylko 36,1 proc. Z kanalizacji korzysta w Warszawskim 5,82 proc. gospodarstw, gdy w woj. siedleckim tylko 0,68 proc. Telefonów jest na warszawskiej wsi trzy razy więcej niż w woj. siedleckim czy woj. ostrołęckim. Z gazu sieciowego korzysta w Warszawskim 48,6 proc. gospodarstw, w woj. płockim tylko 0,1 proc. Woj. mazowieckie czeka proces wyrównywania różnic w warunkach życia i pracy mieszkańców wsi. Zalecenia ogólne pozostają takie same jak w większości regionów kraju: koncentracja produkcji rolnej i przetwórstwa oraz ich specjalizacja, odtworzenie więzi między rolnictwem a przetwórstwem spożywczym, dalszy rozwój infrastruktury, wspieranie wielokierunkowego rozwoju wsi. Na korzyści z przynależności do największego i najbogatszego regionu w kraju liczą zwłaszcza powiaty peryferyjne, takie jak: Żuromin, Łosice, Przysucha, Zwoleń, Lipsko.
Turystyka
Czy po zwiedzeniu zabytków i muzeów Warszawy warto ruszyć poza stolicę w poszukiwaniu turystycznych atrakcji? Mazowsze uchodzi za region dość ubogi w interesujące obiekty kulturalne. Jeśli pominąć pałac w Nieborowie (który znajdzie się w województwie łódzkim), turystom zagranicznym będącym w Warszawie proponuje się zwykle tylko wycieczkę do Żelazowej Woli. Malowniczy dworek w Żelazowej Woli, gdzie urodził się Fryderyk Chopin, jest oczywiście jednym z najbardziej odwiedzanych miejsc turystycznych, chyba nie tylko na Mazowszu. W sezonie wiosennym i letnim odbywają się tu niedzielne koncerty chopinowskie. Jednak nie jest to przecież, szczególnie dla turysty krajowego, jedyne godne uwagi miejsce na Mazowszu.
Miejscowości wypoczynkowe
Jednym z głównych ośrodków turystyczno – wypoczynkowych jest Jezioro Zegrzyńskie z kąpieliskami i możliwością uprawiania sportów wodnych. Podobne funkcje pełni Pojezierze Gostynińskie – najatrakcyjniejszy obszar pod względem ukształtowania powierzchni i walorów przyrodniczych. Dla rejonu Płocka miejscem rekreacyjnym(sporty wodne) jest Jezioro Włocławskie. Dużą popularnością cieszą się doliny rzek Świder, Wkra, Liwiec, Pilica.
Dawne zamki i dzisiejsze rezydencje
Poza Warszawą dwa miasta mazowieckie – Płock i Pułtusk – szczególnie wyróżniają się swoją przeszłością i zabytkami. Płock był faktyczną stolicą Polski za czasów Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego. W płockiej katedrze znajdują się ich grobowce. Tam też można obejrzeć replikę słynnych Drzwi Płockich, arcydzieła sztuki brązowniczej. W piastowskim zamku mieści się Muzeum Mazowieckie ze szczególnie cenną kolekcją sztuki secesyjnej: malarstwa, grafiki, ceramiki, mebli, tkanin, wyrobów metalowych. Pułtusk natomiast to dawna rezydencja biskupia z zamkiem, który od ćwierć wieku jest Domem Polonii, z kilkoma kościołami oraz bodaj najdłuższym rynkiem w Polsce. Kto chce zobaczyć, w jakich podmiejskich willach i pałacykach żyła polska elita między wojnami światowymi i jakie rezydencje stawiają sobie dzisiejsi najbogatsi mieszkańcy stolicy, powinien pojechać do podwarszawskiego Konstancina. Można tu obejrzeć nowo wybudowany dom wzorowany na Pałacu na Wodzie w Łazienkach. Konstancin jest także uzdrowiskiem. W sezonie letnim czynna jest tu niewielka tężnia.
Dziedzictwo Piastów
Piastowie, którzy rządzili na Mazowszu do roku 1526, wybudowali wiele zamków. Dwa spośród tych, które często jako relikty dotrwały do naszych czasów, prezentują się szczególnie okazale. Położony na wiślanej skarpie zamek w Czersku był książęcą rezydencję, zanim nie została ona przeniesiona do oddalonej o 40 kilometrów Warszawy. Dziś pozostały z niego mury i wieże. W podobnym stanie zachował się duży zamek w Ciechanowie. Z czasów piastowskich pochodzi kościół parafialny w Czerwińsku nad Wisłą, wzniesiony w XII wieku, z romańskimi i gotyckimi freskami. Szesnastowieczne dzwony należą do najstarszych w kraju. Cennym zabytkiem architektury jest obronny, obwiedziony murem, wzniesiony w XVI w. gotycko-renesansowy kościół w Brochowie.
Warto zobaczyć
Największą placówką muzealną województwa jest Muzeum Narodowe w Warszawie. Do ważniejszych zalicza się: Zamek Królewski, Muzeum Pałac w Wilanowie, Muzeum Wojska Polskiego, Muzeum Techniki, Muzeum Historyczne m. st. Warszawy, Muzeum Etnograficzne i Muzeum Archeologiczne – wszystkie w Warszawie. Ciekawe zbiory zgromadzono również w Muzeum Mazowieckim i Muzeum Diecezjalnym w Płocku, muzeach okręgowych w Ciechanowie, Radomiu i Siedlcach. W Szydłowcu znajduje się Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych, w Sochaczewie Muzeum Kolei Wąskotorowej, a w Pruszkowie Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego. Muzeum biograficzne Jana Kochanowskiego utworzono w Czarnolesie.
Warto odwiedzić Muzeum Romantyzmu w neogotyckim zameczku w Opinogórze, wybudowanym dla Zygmunta Krasińskiego. Muzeum upamiętnia nie tylko poetę, ale także epokę napoleońską i szwoleżerów, którymi dowodził jego ojciec Wincenty Krasiński. Szczególny urok ma Muzeum Biograficzne im. Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów w Stawisku, mieszczące się w domu wielkiego poety. Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego w Warce prezentuje nie tylko postać urodzonego w tym mieście polskiego i amerykańskiego bohatera narodowego, ale także innych Polaków związanych z Ameryką.
Niepokalanów – klasztor Franciszkanów jest ośrodkiem kultu św. Maksymiliana Marii Kolbego, który był założycielem tego miejsca.
Ważnymi ośrodkami tradycyjnej kultury i sztuki ludowej są na Mazowszu wsie kurpiowskie z Kadzidłem na czele. Kurpie (nazwa własna Puszczacy) do dziś zachowali szereg odrębnych cech kulturowych i językowych. W Sierpcu mieści się Muzeum Wsi Mazowieckiej, a w ciechanowieckim Muzeum Rolnictwa – skansen budownictwa ludowego. Miłośników techniki zainteresuje Muzeum Kolei Wąskotorowej w Sochaczewie, które organizuje przejazdy pościgiem muzealnym na skraj Kampinoskiego Parku Narodowego, oraz prywatne Muzeum Motoryzacji w Otrębusach pod Warszawą. Być może nadchodzący rok jest ostatnim, w którym można oglądać prawdziwą osobliwość – najdłuższy w Europie drewniany most w Wyszogrodzie. Nie w pełni jeszcze wykorzystane są turystyczne walory twierdzy w Modlinie. Dla miłośników natury największą atrakcją Mazowsza jest Kampinoski Park Narodowy (największy w kraju) z zespołem wydm i ostoją łosi, którym czasami zdarzało się zawędrować na ulice Warszawy.
