Gdy po nocy wietrznej i dżdżystej nastanie cichy i pogodny poranek, a fale nie skaczą już z szumem na płaskie wybrzeża, zostają w białych piaskach zalewiska błękitne, smugi wody zapomnianej, każda oddzielona od bujnego wciąż morza wygładzoną mierzeją.
Nad tymi jeziorkami słonymi siedzą rzędem nieruchome małe mewy, szare, niedawno opierzone figurki, ni to kuleczki posrebrzane i lśniące.
Przed nimi po drugiej stronie smugi przewodniczą młodocianemu społeczeństwu ojcowie czy też matki tego świata, skoro, według nazwy osobnika, winien by tam panować ustrój matriarchalny.
Za zbliżeniem się człowieka stare mewy z krzykiem wielkim zrywają się do lotu i rozbiegłszy się na wsze strony znikają w błękitnych rozłogach.
Młode, jeszcze widać nie wdrożone w dzieło napaści i zabójstwa rządzące żywotem istot ziemi, niewiele sobie robią ze złowieszczej postaci.
Lecz daleki krzyk rodzicielski daje rozkaz i wskazówkę ucieczki.
Zrywają się tedy jak jedna, uczennice posłuszne praw rządzących wszechstworzeniem.
Pierzchają w jasne powietrze, krążą migając nieskalaną białością cudnych skrzydeł i piersi, a uciekają na wsze strony.
Tak niegdyś na pierwotnym nagim piasku półwyspu czuwał nad losem potomstwa drugi z kolei gromadzki zbór osadników.
Nie pociągało go na te morskie wysypiska i wiatrów wydmuchy nic innego tylko nadzieja rabunku.
Bezpłodne i bezdrzewne, w zimie omarznięte od lodów, na wiosnę i w jesieni mgłami grubymi osnute, po stokroć przewiane od nawalnicy z zachodu, nie pociągało niczym innym.
Zbójca morski był tu osadnikiem najpierwszym.
Nad głębią wyoraną przez prądy zachodnie przesuwały się obok pierwotnej mielizny okręty wyniosłe, dążące z ziemi Prusów i Rusów do ziemi Waregów i Pomorzan.
Pod wydętymi żaglami mocne jodłowe korabie niosły z Rany, ze Szczecina i Kamina tysiąc tysięcy przedmiotów i skarbów, które zapełniały sen głodnego i nagiego barbarzyńcy.
Odosobniona od świata, niedostępna i naga wyspa na morzu stanowiła ponętę przez swą zupełną pustynność, ażeby z niej uczynić schronisko, czatownię i miejsce wypadu.
Przebywszy wpław cieśniny, na wybrzeżu zachylonym od wiatru, ubogi przychodzień, wygnaniec, odszczepieniec ludzkiej gminy, czynił sobie noclegowisko i domostwo z trzciny, chrustu i łupu, który morze wypluwa.
Na wzór sosny dzisiejszej, która dla swych schłostanych gałęzi w piasku szuka schronienia przed zachodnimi podmuchy, zdrętwiały od zimna wędrowiec wygrzebywał w zwiewnej dunie ziemiankę.
Ta ziemia, którą morze ze siebie wygnało, a wiatr z miejsca na miejsce przepędzał, nie mogła swymi mchami pożywić lądu wyrzutka, więc się musiał jąć pracy.
Czatował z długą w ręku sulicą na morświnie, na delfiny o pysku wydłużonym i spłaszczonym w podobiznę dzioba kaczego, gdy przez prądy zachodnie przygnane wesoło się pluskały w błękitnych falach nadbrzeża, a nadobnymi ruchami wyrzucały się z wody.
Gdy zimą smagał wyspę wiatr północny, a gruba pawęż lodu brzegi kryła, gdy kra spiętrzona utworzywszy zwały lśniące osadzała je na piasku, podchodził szare, płetwonogie, bezuche morskie cielęta, foki o krótkich kielcach, skoro do swej dawnej bezpiecznej przystani docierały, żeby się na słońcu wylegiwać.
Zabijał je niespodzianym pociskiem swojej straszliwej procy kamiennej.
Opijał się wówczas ich tłuszczem, okrywał swą na gość ich piękną, lśniącą skórą i pożerał ich mięso uprażone na ogniu.
W dobie letniej nie mogły zaspokoić jego głodu ryby, które w falach ledwie-słonych na Małym Morzu widywał, gdy się na dnie i u brzegów przewijały.
Najprzedziwniejsze, rozkosznie piękne ich kształty, przerozmaite ich postaci, wznoszenie się samochcąc i tajemnicze opadanie, krążenie w toni, skoki nagłe, rzuty i nieruchome w miejscu trwanie na podobieństwo kani w niebie – ich poloty, wykręty, krygi i tańce były dlań niedosięgłe wskutek braku odpowiedniego narzędzia napaści.
Żyły tedy i barwiły się przed jego chciwymi oczyma w Małym Morzu – ostrożny i płochliwy okuń, tłusty karp, jazgarz, sandacz, ukleja dążąca w maju ku brzegom, miętus śliski i nie dający się dłonią ująć, karaś, pląsająca płoć, minog rzeczny, leszcz, lin, piskorz, sum, zbój wodny szczupak i piękna brzona, czyli sieja.
Po drugiej stronie wyspy przypływały w wielkich falach majowych śledzie, w marcu i na jesieni szły ku brzegom łososie, a w zimie sielawki.
Tuliły do przeczystego dna swą brodawkowatą powierzchnię czworakie rodzaje płastugów – bańtki, czyli małe fląderki, stornie, czyli znaczne flądry, limandy i turboty z oczyma osadzonymi z lewej strony płaskiego ich ciała.
Pławiły się w tych wodach morskie zające i śpiczastonose, tarczami kościanymi pokryte, ciemnobłękitne, drapieżne i łakome jesiotry, które wiosenną porą po społu z łososiami niosły się pochodami ku Wiśle.
Czujny strażnik wybrzeża niemało zużył trudu dla przerwania ruchu wdzięcznego, dla skrócenia żywota, dla pożarcia miazgi tych wody mieszkańców, na ogniu spalonej.
Czatował na wielkie węgorze albo nieruchome szczupaki, leżąc długo piersiami na tafli lodowej, ażeby nieomylnym uderzeniem zaostrzonej osęki, bodorem celnym je przebić.
Wywabiał je po nocy z dna, z kryjówek, oszukując i prowadząc ku brzegom za pomocą blasku pochodni i płonącego łuczywa.
Ciągnęły zwiedzione w głupocie swej świętej i wchodziły w więcierze wiklowe, w chytre żaki.
Splatał bowiem pierwotną sieć z wiklów, osadzał ją na stroiszu, czyli trzonku, lub podstępnie zastawiał.
Wypalał węgla zarzewiem w pniaku sosnowym, zwalonym przez wichry, rdzeń drzewny i czynił zeń podobiznę pławaczki.
Puszczał się w owej łodzi pierwotnej na wody spokojne, krótką paczyną z prawej i lewej strony drzewnego koryta umiejętnie wyrtając.
Lecz niedaleko od brzegu mógł odbić.
Zbadał wszakże caliznę wychyloną już z wody i zaczajone pod falą wzburzoną osuchy, wypatrzył i wymierzył, gdzie w wierzchołku przylądka haki są najzdradliwsze dla brzucha okrętu, gdzie czatują istne wąwozy zalewisk między łachą a łachą.
Gdy w ciemną noc listopada morze poczęło ze swej głębi i dali wydawać najbardziej ponure łoskoty i ryki, gdy od niestrzymanej potęgi huraganu wyspa drżeć poczęła w posadach, skoki spiętrzonych bałwanów przesadzały wały wysokie, ryły jamy, pruły brzegi i nowe w międzymorzu wybijały wąwozy, a siwy, w swej straszliwości przeraźliwy żywioł morski wokoło suszę obiegał – człowiek na wyspie rozpalał nad zdradzieckimi pułapkami wielkie ognie, bujne stosy na najwyższych wzniesieniach.
Dawał niby to ratownicze i zbawcze sygnały braciom ludziom, których wielkie denegi z miejsca na miejsce ponad głębiną ciskały.
Zdarzało się, iż sternik na korabiu, burzą szaloną miotany, zawierzył ludzkiemu pobratymcowi na suszy.
Nie wiedział, iż czeka nań u wybrzeża, schowanego w ciemności, bardziej złowieszcza zasadzka niźli burzy szaleństwo w otchłaniach – iż się gotuje do skoku nienawiść, chciwość i zemsta sroższa od najzacieklejszego podmuchu.
Gdy statek zwiedziony a zwabiony do brzegu fałszywymi ogniami, ni to ryba bezmyślna, worał się w piachy, stanął w biegu albo padał na boku – pod pozorem ratunku czerń półzwierząt wdzierała się na pokład od żądzy dysząca.
Z mroku nocy migotały wściekłe oczy i maczuga wyślizgana w napaściach – a do wichrowego poświstu dołączał się świst oszczepu ostrym nabitego krzemieniem.
Toteż żeglarz waregski i brytyjski nadawał temu miejscu w swojej mowie nazwę „Hell” – czyli Piekło.
Oto, co głosi stara helska kronika, przechowywana do niedawna w protestanckim kościele na Helu, z której tylko wyciąg pozostał:
Książę Wartysław Pierwszy w roku 1128 założył miasto na Helu w miejscu, gdzie stały nędzne chaty zamieszkane przez lud dziki.
Na pamiątkę swej małżonki, która nosiła imię Hela, nazwał to miejsce Helą.
Zbudował tu kościół parafialny pod wezwaniem świętego Wojciecha, a miejsce to zasiedlił osadnikami z Pomorza, którzy się rybołówstwem trudnili.
Księżna darowała do tego kościoła kielich srebrny z rytym na nim napisem.
Gdy Wartysław, pierwszy książę chrześcijański, umarł w roku 1136, a brat jego, książę Ratiborus, władzę księcia osiągnął, zbudował w tymże miejscu w roku 1142 kościół, który nazwał świętego Piotra imieniem.
A poświęcił ów kościół biskup imieniem Adalbertus.
Waldemar Drugi, król duński, prowadził wielką wojnę z książętami Pomorza i zagarnął ich miasta aż do miasta Hela nad morzem.
Tyle wieści stara helska kronika.
Książę Wartysław Pierwszy, idący z rodu Kruta, syna Gryna, króla Ranów, księcia Obodrytów i Lutyków, a z matki Sławiny, córki Swantybora pomorskiego, jest pierwszym księciem Pomorza znanym w dziejach.
Aż do jego czasów ziemie te, zdobyte przez Bolesława Chrobrego, podlegały Polsce Piastów.
Pomorze nad Parsantą i Odrą w czasie zaburzeń po śmierci wielkiego budownika wyłamało się spod polskiej przewagi.
Wartysław ze Szczecina władał obszerną krainą po obu brzegach Odry, rozciągał swe panowanie nad Wkranami, tudzież nad wyspami Uznoim i Wolin.
Stolicę swoją miał w Szczecinie, odkąd Białogard nad Parsantą, dwakroć przez Bolesława Krzywoustego zdobyty, królowi polskiemu podlegał.
Książę Wartysław, dzieckiem jeszcze ochrzczony, pomagał do zaprowadzenia na Pomorzu chrześcijaństwa.
Jednak w jego stolicy złoty posąg Trygława był narodowym bożyszczem i cześć powszechną odbierał.
Od dzieciństwa Bolesław Krzywousty dobijał się o panowanie nad morzem.
Na czele swojej jazdy w ciągu pięciu dni, pięciu nocy przebiegał wskroś lasów i moczarów bezdrzewnych, żeby Kołobrzeg opanować.
Wtedy – jak mówi pierwszy polski a znakomity po wsze czasy pisarz jego epopei – całe plemię barbarzyńców Północy potężnie się przeraziło, a sława Bolesława najszerzej i najdalej rozbrzmiewała.
Wtedy również w śpiew wojenny przepłynęło przysłowie powszechne, stwierdzenie za pomocą melodyjnego słów brzmienia prawdziwości stanu rzeczy.
A owa „cantilena” wojenna, w przekładzie na łaciński język pisarza, głosiła:
Pisces salsos et fetentes apportabant alii
Palpitantes et recentes nunc apportant filii,
Civitates invadebant patres nostri primitus,
Hi procellas non verentur neque maris sonitus.
Agitabant patres nostri cervos, apros, capreas,
Hi venantur monstra maris et opes aequoreas.
Po wtóre Bolesław posiadł Białogard i Kołobrzeg, a rokrocznie powtarzając swe wyprawy zdobył Szczecin, dotarł aż do Moryckiego Jeziora, a wreszcie Wolin opanował.
Książę Wartysław na Szczecinie, który zdradził po wielekroć króla polskiego i walki z nim toczył, musiał wreszcie uznać jego zwierzchnictwo.
Gdy święty Otto bamberski, z Gniezna od grobu świętego Wojciecha przez Bolesława Krzywoustego wyprawiony w towarzystwie kapelana królewskiego Wojciecha, rzeźbiarza Leoparda i trzeciego kapłana o nieznanym imieniu, wszedł w puszczę i przedzierał się szlakiem znaczonym na drzewach za poprzednich wypraw królewskich – pod Starogardem spotkał księcia pomorskiego Wartysława, który go ze czcią przyjął na czele swych wojowników.
Przy czynnej pomocy Wartysława święty Otto dokonał dzieła nawrócenia Pomorzan w grodach Pirycu, Kaminie, Wolinie i Szczecinie.
Cztery przedziwnej budowy szczecińskiej kontyny zburzone zostały, a złoty posąg Trygława zwalony.
Rozdzielone zostały między tłuszczę niedawnych czcicieli bożyszcza drogie kamienie świątyni, ozdobne oręże, rogi rzeźbione, złoto i srebro.
Trzy głowy złote posągu odesłano do Rzymu dla papieża Honoriusza Drugiego.
Na miejscu głównej bożnicy stanął pośrodku Szczecina kościół pod wezwaniem świętego Wojciecha.
Drugi kościół pod wezwaniem Piotra świętego zaczęto budować za murami pomorskiej stolicy.
Lud nawrócił się ku chrześcijaństwu, a sam książę Wartysław pod wpływem trzech misjonarzów odprawił swe dwadzieścia cztery żony i przy jednej pozostał, która była chrześcijanką, szczególniej biskupowi przychylną.
(Była to może owa Hela, która kielich do kościoła na Helu w darze dała…)
(Może to „rzeźbiarz Leopard” z naczyń srebrnych kontyny kielich nowy wytopił i napis wokoło niego wyrył…)
Po naradzie króla Bolesława Krzywoustego z księciem Wartysławem i biskupem Ottonem na stolicę biskupią Pomorza powołany został towarzysz wyprawy misyjnej, Polak Wojciech, kapelan królewski, Adalbertus.
Lecz dopiero w roku 1140 nowy biskup zasiadł na swej stolicy w Wolinie.
Gdy zaś książę Wartysław został w Stołpie nad Pieną w roku 1136 przez skrytobójcę zabity – brat jego, książę Ratibor, ożeniony z córką Bolesława Krzywoustego – Przybysławą – objął władzę nad dziedziną.
Jeszcze za żywota Wartysława ten to książę Ratibor, „zebrawszy koło siebie poganów, krążył po wodach Bałtyku jakoby król morski pośród floty swej, złożonej z pięciuset korabiów.
Na każdym zaś korabiu miał po czterdziestu czterech ludzi i dwa konie”.
Podobno nie bez wiedzy króla polskiego przedsięwziął wyprawę do Kongheli, bogatego miasta szwedzkiego.
W roku 1135 miasto to szturmem zdobył i z ogromnymi łupami do domu powrócił.
Tak o nim głoszą duńskie sagi.
Ci to książęta ze Szczecina, macierzy grodów pomorskich, Wartysław i Ratibor, jak świadczy helska kronika, zbudowali najprzód kaplicę, a później kościół w Starym Helu.
Kaplica nosi imię świętego Wojciecha męczennika, tak samo jak pierwsza kaplica na rynku w Szczecinie.
Kościół, w roku 1142 przez Ratibora na Helu zbudowany, jest pod świętego Piotra wezwaniem, tak samo jak pierwszy kościół pod murami miasta Szczecina.
Poświęcił zaś ów kościół biskup imieniem Adalbertus, czyli Wojciech, kapelan króla Bolesława i uczestnik wyprawy w celu nawrócenia Pomorza.
Kielich, darowany przez żonę Wartysława do kościoła na Helu, był do niedawna przechowany w skarbcu obecnego kościoła, lecz wywieziony do Gdańska – nie wiadomo gdzie jest teraz.
Albrecht Niedźwiedź i Henryk Lew, książę saski, zdeptali już byli ziemie Słowian za Odrą.
Polska, rozdrobniona na cztery dzielnice, straciła dawną potęgę.
Daremnie opierał się naporowi niemieckiemu Nikłot książę zaodrzański, z rodu tegoż Kruta, syna Gryna, króla Ranów.
Przez lat trzydzieści nadaremnie walczył ze Lwem i Niedźwiedziem albo usiłował ich podejść oszustwem, zdradą, udaniem.
Zamki tego bohatera i ostatniego poganina, Iłowo, Weligrad, czyli Meklemburg, Zwierzyn, czyli Szweryn, Dąbin i Worle na pograniczu ziemi Chyżanów wydarte mu zostały przez zastępy Lwa i Niedźwiedzia.
Wreszcie sam Nikłot na polu bitwy mężnie poległ.
Lud słowiański musiał uchodzić na wschód, na wschód przed zastępami okutymi w żelazo, pod których stopą ziemia drżała.
Tak mówi Helmold, kronikarz niemiecki, chwalca Albrechta Niedźwiedzia:
Bóg hojnie księcia naszego i naszych książąt zwycięstwami obdarzył – Słowianie wszędzie wytępieni zostali lub wypędzeni, a od granic oceanu sprowadzone zostały ludy silne i niezliczone, które ziemię Słowian posiadły, pobudowały miasta i kościoły i w bogactwie nad wszelką miarę urosły.
Synowie Nikłota: Przybysław Pierwszy, książę Obodrytów, i Wratysław, książę Chyżanów, musieli również uchodzić dalej a dalej.
Gdy zaś książę Wratysław, ujęty w niewolę, został z rozkazu Henryka Lwa jak pies powieszony, Przybysław nie miał już siły najeźdźcom się opierać.
W czasie wojny krzyżowej, wszczętej przeciwko Słowianom szczecińskim przez Albrechta Niedźwiedzia i Henryka Lwa, przez opata korbejskiego Wibalda, który chciał do swego opactwa wyspę Ranę, czyli Rugię przyłączyć – przez biskupa werdeńskiego Dytmara i innych dostojników kościoła – przez królewiczów duńskich Swena i Knuta – gdy wszystkie te ludy Północy w sile niezmierzonej obległy twierdzę Dąbin nad Zwierzyńskim Jeziorem – książę Ratibor szczeciński, brat Wartysława, wspólnie z biskupem Wojciechem bronił się przeciw Niemcom i Danom.
Biskup woliński Wojciech, jeden z pierwszych apostołów Pomorza, wystawił na wałach obleganego Szczecina krzyż przeciwko krzyżowcom, niosącym jakoby chrześcijaństwo w te kraje.
A wyszedłszy do obozu nieprzyjaciół wyrzucał biskupom ciągnącym z książętami na wyprawę wojenną, iż za pomocą krwi i grabieży przychodzą niby to nawracać – dawno nawróconą krainę.
Uchodząc przed naporem niemieckim Słowianie dosięgali brzegów morza, uchodzili w puszcze, na błota i piaski bezpłodne, kryli się w dalekich przylądkach i niedosięgłych międzymorzach.
Król Danii, Waldemar Drugi, „Zwycięzca”, który pokonał zaodrzańskie Pomorze, zdobył wyspiarskie państwo Ranów, ściął i spalił posąg Swantewita i złamał chorągiew niepodległości, „stanicę”, zajął Gdańsk, Prusy, Estonię i całe morskie wybrzeże aż po Fińską Zatokę – nie ominął starego miasta na Helu.
W tysiąc okrętów i sześćdziesiąt siedem tysięcy wojownika zajął Rygę, zburzył Lyndanissę i na tym miejscu założył miasto Rewel, przebiegł całe Inflanty i posiadł daleką wyspę Oesel.
Mieszkańcy miasta na Helu płacili daninę Duńczykom i niezwyciężonemu ich wodzowi.
Lecz Waldemar Drugi, porwany i uwięziony przez księcia Henryka ze Szwerynu, zrzekł się swych praw do Pomorza.
Wciąż jednak, aż do śmierci Waldemara Drugiego, synowie Wartysława Pierwszego, Kazimierz Pierwszy i Bogusław Pierwszy, ożeniony z Anastazją, córką Mieszka Starego, byli wasalami duńskimi.
Po śmierci Waldemara Drugiego markgrafowie Jan i Otto Trzeci otrzymali od cesarza Fryderyka Drugiego wszelkie prawa nad Pomorzem.
Rybacy, zarzucający swe sieci wokół starego miasta na Helu, zmienili tedy panów.
Komu innemu mieli składać daninę ze swojej pracy na morzu i ze swej pracy na suszy.
Oto co głosi jedna z najstarszych wyspiarskich powieści.
Na początku XIII stulecia Eryk Czwarty, król duński, zwany Plovpennig, czyli „Szeląg od pługa”, syn Waldemara Drugiego, prowadził wojny zaciekłe.
Studiując za lat swych młodzieńczych za granicą nauki, w italskiej Bononii i w Paryżu – jak głosi kronika – książę Eryk zaprzyjaźnił się i pobratał z Sinibaldem Fieschi, synem Hugona, hrabiego Lawanii, genueńskim magnatem, znakomitym wnet prawnikiem, noszącym dla wielkiego znawstwa kanonów miano pater et organum veritatis, który z czasem pod imieniem Innocentego Czwartego zasiadł na tronie papieży.
(Ten to znakomity znawca kanonów, pater et organum veritatis, za opłatą daniny na rzecz Stolicy Apostolskiej zatwierdził Krzyżaków we władaniu Ziemią Chełmińską i darował im kraje, które na Prusakach zdobędą).
Posiadłszy część władzy królewskiej nad Danią północną jeszcze za życia Waldemara Drugiego, Eryk, zwany dla podatku nałożonego na rolników „Szelągiem od pługa”, wysłał poselstwo do swego ongi przyjaciela papieża Innocentego Czwartego z prośbą o wszczęcie dochodzeń przeciwko dwu duńskim biskupom.
Papież Innocenty, uwikłany w srogie walki orężne z cesarzem Fryderykiem, nie lekceważył przyjaciela siedzącego na tronie Północy.
Posłał do Danii legata w osobie minoryty nazwiskiem Sedensa, z darami składającymi się ze szczątków krzyża świętego i z czaszki świętej Barbary.
W srebrnej szkatule, rytym ozdobionej napisem, mieściła się czaszka męczennicy.
Legat przybywszy do Danii zastał tam srogie wojny, toczące się między królem Jutlandii Erykiem i starszym jego bratem Abelem, panującym w Szlezwigu.
Nadto mór pustoszył tę krainę tak dalece, iż król Eryk na jednę z wysp odległych się schronił.
Legat wsiadłszy na okręt podążył za królem Erykiem.
Skoro tylko odbił od brzegu, straszna burza poczęła nosić statek w dzikim Morzu Północnym, a wreszcie po dniach wielu wyrzuciła go na wybrzeże jakiejś ziemi, którą insula Helae nazywa kronika.
Czatujący w tym miejscu rozbójnicy – na mocy swego prawa łupu – obdarli ze wszelkiego mienia rozbitków, porwali i uwięzili legata, a dary papieża dla króla Eryka zrabowali.
Tak to cudne oblicze wielkiej męczennicy egipskiej, dziewicze czoło świętej panny, Barbary, która śmierć samą z ręki rodzonego ojca przeniosła nad złamanie wiary swego serca świętości, zajaśniało w blasku ogniów przed oczyma pogan Północy.
Głowa samotnicy, nazwanej imieniem Barbara – czyli obca wśród swoich, wśród najbardziej rodzonychgłowa zamkniętej w wiecznej wieży nie tylko materialnego więzienia, lecz zamkniętej w wieży zupełnej ducha samotni, upadła znowu pod nogi barbarzyńców.
Za życia obnażona w niewysłowionej piękności swej cielesnej, bita, kaleczona, szarpana żelaznymi szponami, po wyrwaniu piersi popędzana ku pośmiechu miasta Heliopolis – teraz znowu rzucona została na łaskę dzikich chłopów i grubych siepaczów.
Któż to wie – dlatego może, iż zanadto była uczczona przez drogi metal okucia głowy świętej, przez piękne emalie wizerunku i górne słowa pochwalnych napisów – dlatego może, iż stała się darem potężnego papieża dla króla – ona, co była samą pokorą i samą jeno nieskazitelną, nagą cnotą…
Lecz jako niegdyś, gdy w trwodze dziewczyńskiej przed gniewem i zemstą własnego ojca uciekała, kamienna góra, z wielkich złożona głazów, rozstąpiła się była i czulej niż matka rodzona w łono ją swoje przyjęła, a pilny i pamiętny jej losu anioł karmił ją we wnętrznościach ziemi niebieskim pożywieniem, tako i wówczas się stało.
Bardziej twarde od skał serca rybaków i piratów międzymorza, w wichrze i burzy wychowane, karmione trwogami zabobonów Trygława i srogimi biczami praw panów dalekich, nieznanych, osunęły się, zadrżały i otwarły.
I jako niegdyś, gdy pod ojcowski miecz mężną głowę skłaniała, piorun śmiercią poraził kamienne ojca serce, tako i teraz piorun strachu przeszył nieulękłe serca wyspiarzy.
Patrzyli się w zdumieniu na lica malowane, jakich nigdy jeszcze nie widzieli, i na milczenie białej kości czoła.
A potem, czuciem tajemniczym popchnięci, skoczyli w łódź, nastawili szaty żaglów i na spienionych denegach pobieżeli do księcia, do Swantopołka we Gdańsku, trzymając wysoko w ręku a ponad głowami puszkę przeraźliwą.
Świętopełk, książę gdański, zrozumiał znaczenie zdobyczy i potrafił ją uczcić.
Zamknął szkatułę z głową świętej Barbary w swoim niezdobytym zamczysku, w komorze najtajniejszej Sartawic.
Świętopełk, syn Mszczuja i Zwienisławy, wnuczki Ratibora (który na Helu kościół świętego Piotra zbudował), po wygaśnięciu rodu Ratiborowiców opanował ich dziedzinę orężem czy podstępem.
Na wschód od tej dziedziny Ratiborowiców całe gdańskie Pomorze należało do Polski.
Zarządzali nim książęta spokrewnieni z władcami zachodniego Pomorza, uznający nad sobą zwierzchnictwo Polaków.
Lecz ojciec Świętopełka Mszczuj Pierwszy, dziad Sambor i pradziad Subisław pisali się książętami gdańskimi i rządzili samodzielnie nadmorską krainą.
Świętopełk zagarnąwszy dziedzictwo Ratiborowiców: Słupsk, Sławno, Białogard i całe pobrzeże, stał się również panem na Helu.
Podzieliwszy się z braćmi, Raciborowi oddał Białogard z całą ziemią, Samborowi Lubieszew, Tczew i Starogard, a sam objął Gdańsk, Puck, $wiecie, Nowe, Wyszogród.
Gdy bracia przeciw niemu poczęli spiskować, pobił ich i zajął ich udziały.
Wyłamał się spod władzy Leszka Białego i stał się panem niezależnym „królem Pomorzanów”.
Leszka w Gąsawie zabił.
Zrazu sojusznik krzyżackiego Zakonu w dziele ujarzmienia i podboju zawiślańskich Prusaków, wnet, poznawszy się na wartości przybyszów, stał się najzacieklejszym ich wrogiem.
Osadził ludem zbrojnym swoje zamki nad Wisłą, chwytał statki krzyżacki, żywność łupił, a Krzyżaków i ich służbę bez litości mordował.
Rycerze krzyżowi z Elbląga i Balgi, siedzący na swych zamkach wśród ludu wrogiego, głód i nędzę cierpieli.
Nadaremnie papież wyprawił legata, Jakuba Pantaleona, późniejszego papieża Urbana Czwartego, żeby skłonić gdańskiego władykę do zgody z zakonem Krzyżaków.
Lecz ani groźby legata, ani prośby nie zdołały Świętopełka ugłaskać, gdy bracia jego Racibor i Sambor na nowo spiskować z Krzyżakami zaczęli.
Podburzył ludy Pomezanii, Warmii, Natangii, Bartonii.
Ludy te, przez Krzyżaków niedawno ochrzczone, porzuciły chrześcijaństwo i szły pod chorągwie Świętopełka, który przybyszów niemieckich w pień wycinać polecał.
Wszystkie zamki krzyżackie z ziemią zrównane zostały z wyjątkiem Elbląga i Balgi.
Z Pomezanii wódz gdański poszedł ze swymi hufcami w poprzek Ziemi Chełmińskiej pod Chełmno, Toruń i Radzyń.
Śmiercią ginął, ktokolwiek do tych trzech zamków nie zdołał się schronić.
Legat, Wilhelm z Modeny, ogłosił krucjatę przeciwko odszczepieńcy i tyranowi północy, który szerzył apostazję wśród ludów ochrzczonych i w jarzmo ujętych.
Rycerze krzyżowi zdobyli Sartawice niespodziewaną napaścią.
Teodoryk von Bernheim, marszałek Zakonu, we czterech rycerzy i dwudziestu ośmiu pachołka w nocy naszedł zamczysko i załogę wyrąbał.
Plądrując książęce komory zdobywcy znaleźli szkatułkę, której napis wyryty zaświadczał, ż się w niej relikwia bezcenna, głowa świętej Barbary znajduje.
Marszałek zostawił w Sartawicach załogę, a sam, szczupłym otoczony oddziałem, uwiózł pod płaszczem krzyżowym zdobycz ponad wszystko znaczniejszą.
W grudniową zawieję, ciemną nocą w skok popędził do Chełmna.
Lud cały z duchowieństwem na czele wyszedł na powitanie świętości.
Wniesiono srebrną skrzynkę w procesji do pierwszego po drodze kościoła.
Świętą Barbarę uznano za patronkę powiślańskiej krainy.
Świętopełk odbijał Sartawice wszelkimi sposoby, podstępem, układami i szturmem.
A nie mogąc nic wskórać, nocą oblężenie porzucił, przeszedł Wisłę po lodzie i przeszył znów Ziemię Chełmińską pustosząc ją ogniem i mieczem.
Marszałek Teodoryk von Bernheim zebrał wszystkie swe siły, stoczył bitwę i pobił Świętopełka na głowę.
Dziewięciuset Pomorzan legło na placu porażki znaczne łupy i czterysta koni dostało się w ręce zwycięzców.
Świętopełk wrócił na tamten brzeg Wisły i znowu Sartawice oblegał.
Marszałek poszedł za nim po lodach wiślanych, lecz książę spalił swój obóz i uszedł w bezludną nadmorską krainę, przypadł na dalekim międzymorzu, w pustkach leśnych się ukrył.
Wtedy polscy książęta – kujawski Kazimierz, Bolesław Pobożny kaliski i wielkopolski Przemysław – pospołu z Krzyżakami Nakło oblegli i zdobyli.
Krzyżacy spustoszyli leśną ziemię Kaszubów szukając w niej Świętopełka i zagarnęli zachodnie Pomorze.
Książę gdański ukorzył się przed Zakonem, wydał Krzyżakom Sartawice, a w zakład wierności – najstarszego ze swych synów, Mestwina.
Lecz skoro tylko krzyżackie załogi odeszły spod Gdańska, podburzył ludy Sudawii na nowo, pociągnął Prusaków pod swoje chorągwie i ruszył w niziny chełmińskie, do nogi mordując mieszkańców.
Brata Racibora, który z książętami polskimi się zmawiał, do więzienia wtrącił, a całą ziemię powiślańską, z wyjątkiem Chełmna, Torunia i Radzynia, spustoszył i spalił.
Berlewin, nowy marszałek Zakonu, zgromadził siły krzyżackie i uderzył w najeźdźcę.
Początkowo Krzyżacy sukces w bitwie odnieśli, lecz rozbiegłszy się za łupami otoczeni zostali przez zastępy Pomorzan i Prusów.
Marszałek Berlewin poległ.
Z całego wojska Krzyżaków tylko dziesięciu rycerzy zdołało ucieczką się ocalić.
Rycerze z Torunia na pomoc przybiegłszy zastali już pole bitwy trupami zasłane, toteż sromotnie uciekli.
Świętopełk popędził za nimi i niemałą klęskę im zadał.
Wróciwszy się pod Chełmno, oblegał tę twierdzę, ażeby syna Mestwina odebrać, który tam był więziony, oraz bezcenną szkatułkę z głową świętej Barbary.
Chełmno było tak wyludnione, iż biskup zachęcał dostojne niewiasty, by się łączyły z pachołkami i służbą.
Kobiety chełmińskie przywdziały były zbroje mężczyzn i wyszły na wały obronne do boju.
Komtur Chełmna i jego rycerze sekretnym sposobem, po nocy wysłali Świętopełkowica Mestwina do zamku Sartawic.
Ojciec powziął tę o synu wiadomość i we dwa tysiące żołnierza poszedł śladem synowskim, niszcząc wszystko po drodze do ostatniej przyciesi i do ostatniego człowieka.
Tymczasem przy obleganiu twierdzy Chełmna poniósł klęskę i całą prawie siłę swoją utracił.
Rycerze zakonni wysłali Mestwina z tej ziemi zakrwawionej na dwór księcia Austrii, żeby go ojciec nie dostał.
Po trzecie Świętopełk podburzył Prusaków, splądrował Kujawy mszcząc się na księciu Kazimierzu za Nakło.
W widłach starego i nowego Wisły koryta, poniżej zamku w Gniewie, pobudował zamek Zantyr w celu powstrzymywania rzecznych transportów krzyżackich.
Na lewym brzegu Wisły, niżej Chełmna, Świecie jako miejsce swego wypadku obwałował.
Lecz nowe poniósłszy porażki, po wielekroć doznawszy klęsk wojennych, niestrudzony wojownik znowu prosił o pokój.
Opizzoni, opat Messyny, legat papieski, zdjął zeń klątwę, gdy skruszony pokutnik zerwał wszelkie z poganami stosunki i obiecał pomagać Krzyżakom w dziele wytępienia bałwochwalców.
Obłudnik przyobiecał wszelkie wypełnić żądania, byleby mu Zakon wydał syna i zwrócił relikwie.
Lecz ledwie pokój ów został zawarty, po raz czwarty zbuntował Prusaków, wtargnął w posiadłości krzyżackie od strony Gołubia nad Drwęcą i mordował bez litości pogłowie.
Spustoszył potem Kujawy i zabrał wielkie łupy, które jednak mistrz prowincji mu wydarł.
Po zawarciu nowego pokoju w połowie trzynastego stulecia Świętopełk nową, piątą z rzędu wojnę rozpoczął.
W ciągu dwunastu lat blisko, czasu władania wielkiego mistrza Zakonu Henryka von Hohenlohe, Świętopełk pomorski wiódł nieustanną, bezsenną i straszliwą walkę z Zakonem.
A jednym z najzawziętszych jego haseł, jednym z celów, jedną z przyczyn rzezi najkrwawszych, łupiestw najbezlitośniejszych, pożogi bestialskiej było posiadanie na nowo relikwii świętej Barbary, niegdyś na Helu wybrzeże przez burzę rzuconej.
Tak to czoło dziewicze, najświętszymi, najdalszymi od zbrodni tego świata nasycone myślami, znalazło się pośród mieczów skrwawionych i bezlitosnych toporów, nad potokami łez niedoli i w zwojach kłębów dymu, pomiędzy jękiem krzywdy i wrzaskami napaści, jako hasło rzezi dzikiej, jako zemsty okrzyk bojowy i jako sztandar grzechu.
