Boze Narodzenie. Radosny czas oczekiwania – ubieranie choinki, zapach pieczonych ciast, prezenty, krzatanina; te wspomnienia z dziecinstwa w szczególny sposób zapisaly w naszej pamieci Wigilie Bozego Narodzenia jako najbardziej rodzinne i rodzime z obchodzonych swiat. Tak tez jest, jesli przyjrzymy sie jedynym w swoim rodzaju a kultywowanym w tym okresie zwyczajom wystepujacym w sferze kultury polskiej.
W ksiazce „Polskie tradycje swiateczne” Ewa Ferenc pisze „…Jakze uroczo splatala sie chrzescijanska wiara, ze oto zaczyna sie nowy czas, bo na swiat przychodzi Zbawiciel, z gleboko zakorzenionym przekonaniem, ze Wigilia Bozego Narodzenia jest dniem, w którym nastepuje odnowienie dziejów. Ze jest to dzien pierwszy, tak jak w raju byl dzien pierwszy. Ze wszystko zacznie sie od poczatku.” I dalej „… w raju nie bylo smierci i podzialu miedzy ludzmi i zwierzetami. Wszystko wspólistnialo w milosci.. Wigilia stanowila w chlopskiej swiadomosci powtórzenie rajskiej sytuacji a uczta wigilijna odzwierciedlala owo wszechpojednanie swiata zywych i umarlych, zwierzat i ludzi – ludzie zapraszaja zwierzeta do swoich domów i dziela sie z nimi oplatkiem,”
Podany przez Ewe Ferenc opis nalezaloby uzupelnic jeszcze jednym aspektem – Wigilia Bozego Narodzenia jest nie tylko nawiazaniem do pierwszej rajskiej szczesliwosci ale takze, a moze przede wszystkim, przejawem wiary, ze tak tez i bedzie w obiecanym i oczekiwanym Królestwie Bozym, czego zapowiedzia i znakiem sa narodziny Bozego Dzieciatka. Jest to wiec takze wielki Dzien Nadziei – nadziei, bo mimo wad otaczajacego nas swiata, wierzymy w nadejscie Lepszego. I sadze, ze jest to podstawowy wyróznik naszego, polskiego odczuwania Wigilii Bozego Narodzenia.
Przepojone mistycyzmem obyczaje wigilijne sa niezwykle interesujace pod wzgledem swego pochodzenia. Poszukiwania w obrebie kultur poganskich, zwyczajów rzymskich, greckich czy zydowskich daja mierne rezultaty. Autorka wspomnianej ksiazki dopatruje sie zródel tradycji w zydowskim przygotowywaniu szabatu. W moim przekonaniu taka geneza jest malo wiarygodna, juz chociazby stad, ze ma sie ona nijak do pozostawiania wolnego miejsca przy stole. Szabat jest przy tym typem swieta „zamknietego” (uczta paschalna przed opuszczeniem Egiptu) – dostepnego w zasadzie tylko dla bliskiego kregu rodzinnego, gdy tymczasem nasza Wigilia jest swietem „otwartym” – wszak wszyscy, zblakany wedrowiec, wiecej, nawet nieprzyjaciel, w tym jedynym dniu, znajdzie u nas goscine.
Wskazaniem ukierunkowujacym poszukiwania okazala sie byc swiateczna choinka. W pierwotnej , polskiej tradycji choinka byla zwyczajem ozdabiania domu zielonymi galeziami lub drzewkiem wieszanym czubkiem do dolu zwanym „podlazniczka” lub „sadem” i symbolizowala zyciodajne sily slonca. Ewa Ferenc powoluje sie tu na prace Kossaka „Rok Polski. Obyczaj i wiara”, gdzie autor podaje: „Takzedrzewko, sliczna ozdoba swiat Bozego Narodzenia, szczyci sie stara jak kutia tradycja. Pochodzi od aryjskiego drzewa zycia, którego slady w sztuce lub obyczajowosci znajdziemy tam, dokad dotarli Ariowie…”. Byc moze na poglady autora wplynal wprowadzony przez Niemców w XIX wieku i rozpowszechniony zwyczaj stawiania choinki „na nogi” , co, jak sadze, mialo zwiazek z pojawieniem sie bezpodstawnego przekonania o w prostej linii aryjskim pochodzeniu Germanów i co zaowocowalo hitlerowska doktryna niemieckich „nadludzi”.
Wykorzystujac ten watek, mozna siegnac do zródel, czyli opisu religii Ariów, szczególnie juz po reformie wprowadzonej przez Zaratusztre. Wsród zwyczajów religijnych istnialo tam 7 swiat zwanych gahambrami, z których najwazniejsze bylo poswiecone Jedynemu Stwórcy – Ahura Mazdzie. Swieto to obchodzone bylo jako wspólna uczta wszystkich, niezaleznie od statusu, czlonków lokalnej spolecznosci. Co ciekawe, noc poprzedzajaca wspomniany dzien nalezala do duchów przodków, którzy przybywali w odwiedziny grzejac sie przy utrzymywanym specjalnie z tego powodu przez cala noc ogniu i spozywajac przygotowane dla nich potrawy. W tym czasie nie wolno bylo usiasc bez uprzedniego dmuchniecia badz omiecenia przeznaczonego na siedzenie miejsca. Wszystko to po to, aby nie przygniesc mogacej tam sie znajdowac duszy. Zwyczaje te bezposrednio odpowiadaja istniejacym na wsiach, szczególnie na Litwie i wschodnich terenach Polski – latwo doszukac sie tu powiazan z obrzadkami prezentowanymi w „Dziadach”.
Wplywy Ariów na cywilizacje europejska sa niezaprzeczalne, jednakze slady tych wplywów sa widoczne w róznym stopniu u róznych nacji. A jak wiadomo wszelkie zwyczaje sa niezwykle trwalym elementem kultury. Mówi sie, ze latwiej zmienic religie niz obyczaje. Dostrzegali to takze ludzie Kosciola przenoszac, obchodzone wczesniej w innym terminie, Boze Narodzenie na obecny termin. Celem bylo przeciwstawienie sie obchodzonemu w Rzymie w czasie przesilenia zimowego swietu narodzin niezwyciezonego slonca.
Konczac rozwazanie na temat pochodzenia poszczególnych zwyczajów tworzacych tradycje Wigilii Bozego Narodzenia warto zwrócic uwage na najwazniejsze z nich:
wspólne spozywanie Wieczerzy Wigilijnej, z wolnym miejscem przy stole, ale przede wszystkim wewnetrzna gotowoscia do wlaczenia don kazdego chetnego, co jest symbolem pierwotnego ale i przyszlego wszechpojednania calego swiata,
palaca sie swieca (kiedys ogien) i wolne miejsce przy stole byly symbolem wiezi laczacej nas ze swiatem zmarlych; obecnie swieca jest w moim przekonaniu, symbolem dzialania Ducha Swietego a wolne miejsce przeznaczone jest dla Drogich Nieobecnych, co mialo swa wymowe w okresie powstan i wojen, i co przyczynilo sie do powszechnego utrwalenia tego zwyczaju; jest to takze widomy symbol naszej gotowosci do przyjecia wszystkich do wspólnoty,
choinka przejela symbolike drzewa z rajskiego ogrodu na którym niepowinno zabraknac jablek,
ostatnim, ale chyba najwazniejszym, jest zwyczaj lamania sie oplatkiem. Zródla tego zwyczaju sa juz wylacznie chrzescijanskie. Jest to wyrazne nawiazanie do Eucharystii, slad po starochrzescijanskich eulagiach. Byly to chleby ofiarne skladane na oltarzu. Czesc z nich konsekrowano podczas Mszy Swietej i rozdawano jako Eucharystie a pozostala czesc byla swiecona pózniej i rozdawana. Eulagie stanowily symbol milosci i jednosci chrzescijanskiej. Cechy te przejal oplatek wigilijny jednoczacy w zyczliwosci wszystkich ludzi.
Oczywiscie nie omówilem wszystkich zwyczajów zwiazanych z Wigilia Bozego Narodzenia. Jest wiele ciekawych zwyczajów i wrózb, niekiedy o znaczeniu lokalnym, niekiedy obejmujacych tez caly kraj. A poniewaz jest to swieto zywe, wiele z nich ulega zmianom. Dlatego jego obchodzenie zawsze bedzie uwzglednialo lokalna tradycje. Pamietajmy o tym i gdy zablysnie pierwsza gwiazdka Wieczoru Wigilijnego, zasiadzmy wspólnie za stolem, zapalmy Wigilijne Swiatlo, przeczytajmy fragment Ewangelii dotyczacy narodzin Bozego Dzieciatka, podzielmy sie oplatkiem i spozyjmy wspólnie Wieczerze pamietajac, ze w Tym Dniu jak zadnym innym w roku, jest zawarta nadzieja przyszlego Królestwa Bozego. A po Wieczerzy zasiadzmy przy choince i zaspiewajmy koledy.
——————————————————————————–
——————————————————————————–
W tym roku wiele na temat swiat Bozego Narodzenia pojawilo sie w internecie. Serwisów takich jak cristmas.com jest coraz wiecej i stale ich przybywa. Pamietam jak w 1996 roku, kiedy internet w Polsce byl domena kafejek internetowych, czytalem na lamach chyba PC-Kuriera, artykól o zakupach przez internet. Przedstawial on zakupy przez internet jako rzecz interesujaca z punktu widzenia klienta, jednak nie rozpowszechni sie ona zbyt szybko, a dlugo jeszcze czasu minie zanim np. na gwiazdke wiekszosc obywateli kupi prezenty w internecie. Jak widac prognoza ta absolutnie nie potwierdzila sie. Jak usluszalem w radiu, ok. 60% amerykanów kupilo prezenty wlasnie w internecie. Jak wiec widac, jezeli na przyszla gwiazdke, ktos zaproponuje milionom samotnych spedzenie wigilii Bozego Narodzenia na kanale IRC lub liscie dyskusyjnej, wcale nie musi sie to okazac pomyslem bezprzyszlosci i poparcia. A moze wrecz odwrotnie – wigilia przed monitorem bedzie charakteryzowac swieta w 2001 roku? Osobiscie zostaje przy suto zastawionym stole zamiast serwera FTP o maksymalnym transferze, lamaniu sie oplatkiem miast wysylania zyczen emalia, oraz otrzymywanie prezentów niz dostawanie wirusów w emalii.
