SPIS TREŚCI
I. WSTĘP
II. TOŻSAMOŚĆ NARODOWA I ETNICZNA MNIEJSZOŚCI
III. TYPOLOGIA MNIEJSZOŚCI NARODOWYCH I ETNICZNYCH
IV. CHARAKTERYSTYKA MNIEJSCOŚCI NARODOWYCH I ETNICZNYCH
V. WNIOSKI KOŃCOWE
VI. BIBLIOGRAFIA
I. WSTĘP
Do najczęściej stosowanych kryteriów członkostwa w mniejszościach narodowych i etnicznych zlicza się obok pochodzenia: język, wyznanie oraz tożsamość, polegającą zwykle na pozytywnej autoidentyfikacji z własną grupą. Właściwie tylko kryterium pochodzenia można zaliczyć do obiektywnych w tym sensie, że jest zewnętrznym, niezależnym, od woli jednostek faktem społecznym, sprawiającym, iż należą one do wyróżnionej grupy w sposób przypisany. Niemniej, w komplikującej się rzeczywistości społecznej, przy rosnącej złożoności związków międzykulturowych, postępujące procesy amalgamacji sprawiają, iż coraz częstsze są przypadki mieszanego, dwukrotnego lub wielokrotnego pochodzenia etnicznego. W takich przypadkach również pochodzenie narodowe czy etniczne staje się w pewnym sensie i zakresie kwestią nie tylko przypisania, lecz także wyboru.
Znajomości języka można nabyć w domu rodzinnym, poprzez tradycyjne, naturalne mechanizmy przekazywania dziedzictwa grupowego, lecz także w sposób „wtórny”, w procesie edukacji szkolnej czy samokształceniowej. Język, podobnie jak wyznanie, staje się w coraz mniejszym stopniu kryterium „zewnętrznym”, stanowiącym rezultat konieczności, a nie wyboru.
Czynnikiem, który w coraz większym i istotniejszym stopniu decyduje o przynależności do grupy narodowej i etnicznej, jest tożsamość. Zmieniająca się natura współczesnych społeczeństw obywatelskich polega na wzroście różnorodności wielości oraz wielopoziomowości ich struktur.
Kwestia wyboru tożsamości grupowej, w rzeczywistości cechującej się wielkością krzyżujących się ze sobą kryteriów obiektywnych i subiektywnych, przesuwa się coraz bardziej w kierunku dominacji identyfikacji i subiektywnych deklaracji. Żyjemy w świecie zwielokrotnionej tożsamości, podlegającej coraz szybszym przemianom i transformacjom. Jednym z obecnych stale, lecz zmieniających się elementów tego społeczeństwa świata są mniejszości narodowe i etniczne.
Procesy scalania i integracji różnorodnych pod względem składu narodowoetnicznego społeczeństw pozostają ostatecznie w sprzeczności z dążeniami do utrzymania własnych tradycji rodzinnych, plemiennych, etnicznych, językowych czy religijnych. Przebieg procesów integracyjnych w świecie, w tym w Polsce wskazuje bowiem na możliwość przezwyciężenia faktycznej, ideologicznej i teoretycznej sprzeczności pomiędzy asymilacją a pluralizmem społeczeństw obywatelsko-narodowych.
II. TOŻSAMOŚĆ NARODOWA I ETNICZNA MNIEJSZOŚCI
Stosując skalę „jednorodności-różnorodności” w strukturze złożonego społeczeństwa obywatelskiego zachodzą trzy wielkie, komplementarne względem siebie i wzajemnie się przenikające procesy:
1. Homogenizacji/pluralizacji. Homogenizacja, czyli wzrost jednorodności społecznej, przebiega głównie w sferze więzi obywatelskiej, związanych z istnieniem instytucji państwa. Homogenizacja oznacza stopniowy, w coraz mniejszym stopniu konfliktowy mechanizm znoszenia barier klasowych skorelowanych z przynależnością do zbiorowości narodowych i etnicznych. Homogenizacja nie oznacza zniesienia kulturowej odrębności wielu lokalnych, autochtonicznych i imigracyjnych skupisk, lecz raczej nakładanie się na identyfikację etniczną tożsamości narodowej. Homogenizacja, nie znosząc różnorodności kulturowej, prowadzi do wyłaniania się nowego fenomenu kultury narodowej, ponadetnicznej, znajdującej oparcie nie tylko w państwie i wspólnym języku, ale także w prywatnej, osobowościowej ważności tego typu identyfikacji.
Proces kształtowania się tożsamości mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce wciąż trwa. Świadczą o tym zjawiska z jednej strony utrzymywania i wzmacniania ideologii i identyfikacji grupowych istniejących od dawna, wpisanych w strukturę społeczną mniejszości, z drugiej – tworzenia się oraz rewitalizacji nowych rodzajów tożsamości. W drugim procesie historycznym niektóre grupy regionalne i etniczne, np. Słowińscy (Bądkowski 1956), Wolinianie, Pomorzanie, dawno przestały istnieć. Inne w tym duże mniejszości narodowe, drastyczne zmniejszyły po drugiej wojnie światowej swoją liczebność. Na styku zbiorowości narodowych, autochtoniczno-etnicznych i regionalnych tworzą się oraz rozwijają nowe typy tożsamości. Zjawisko rewitalizacji historycznych rodzajów tożsamości grupowej (Chałasiński 1935) oraz wyłaniania się nowych odmian etniczności możemy obserwować na Górnym Śląsku czy na Kaszubach.
2. Globalizacji/lokalności. Globalizacja więzi i tożsamości polega na wykraczaniu przy określaniu własnych przynależności oraz tożsamości grupowej poza granice mniejszości narodowych, etnicznych i wyznaniowych w kierunku tworzenia wspólnot narodowych i ponadnarodowych. O ile zjawiska globalizacji narodowej, ogólnopaństwowej, są w Polsce czymś normalnym i powszechnym, o tyle wyłanianie się ponadnarodowych układów tożsamości na charakter wyjątkowy i niezwykły. Do wyłaniania się tożsamości kontynentalnej, europejskiej, przyczynia się w ostatnich dekadach fakt aspirowania Polski do przynależności do Unii Europejskiej.
Globalizacja tożsamości współwystępuje z jej regionalizacją oraz wzrostem poczucia wśród mniejszości ich lokalności. Stąd biorą się obecne w społecznej świadomości typy tożsamości właściwe np. rejonowi Śląska Cieszyńskiego, Opolskiego czy Górnego Śląska. Lokalne, sąsiedzko-wspólnotowe typy identyfikacji regionalnej nie pozostają w sprzeczności z odradzaniem się i utrwalaniem mniejszościowej tożsamości górnośląskiej, oznaczającej istnienie identyfikacji i więzi z regionem kulturowym. W odniesieniu do podmiotu więzi społecznej i tożsamości grupowej tego typu stosuje się zamiennie – ekwiwalentne w dużym stopniu – pojęcia ludności: autochtonicznej, etnicznej lub rodzimej. Utrwalanie się różnych typów lokalnych skupisk etnicznych nie powstrzymuje procesów wzrostu solidarności szerszego typu. Krzyżowanie się tożsamości niemieckiej, polskiej oraz etniczno-regionalnej w przypadku Górnoślązaków, Kaszubów, Mazurów i Warmiaków prowadzi do bardzo ciekawych mieszanek i krzyżówek identyfikacyjnych. Przy braku wystarczającej ilości czynników obiektywnych, świadczących np. o istnieniu mniejszości górnośląskiej, manifestacje ideologiczne i tożsamościowe świadczą za (a nie przeciw) istnieniem tego rodzaju subiektywnej więzi etnicznej.
3. Asymilacyji/wielokulturowości. Asymilacja powinna prowadzić do homogenizacji kulturowej i zlewania się grup etnicznych w jeden naród. Częściowo zjawisko takie ma miejsce w Polsce, jednak nie jest to proces ani jednokierunkowy, ani bezwyjątkowy. Stałymi elementami struktury społecznej w Polsce są zbiorowości wyłonione w porządku narodowo-etnicznym, cechujące się odrębnością kulturową i ideologiczną. Przebyły one wstępne fazy asymilacji strukturalnej, prowadzącej do integracji społecznej oraz częściowej akulturacji, polegającej na istnieniu podwójnej, podzielanej tożsamości narodowej oraz dwujęzyczności. Romowie, Żydzi, Niemcy, Litwini, Białorusini, Ukraińcy, Łemkowie, pomimo wielopokoleniowej obecności na ziemiach polskich, nigdy nie przeszli w wymiarze grupowym wszystkich faz asymilacji. Nie licząc pojedynczych przypadków, większość członków mniejszości narodowych i etnicznych „odtwarza” fazę selektywnej akulturacji, oznaczającej istnienie dwujęzyczności i dwukulturowości (niekiedy wieloetniczności) przy utrzymującej się odrębności kulturowej i tożsamościowej własnej zbiorowości.
Zbiorowości etniczne posiadają kilka poziomów organizacyjnych, począwszy od sfery rodzinnej, sąsiedzkiej, lokalnej, konkretyzującej się czasem w postaci getta etnicznego i dzielnicy etnicznej – jak w przypadku Romów, po zyskujące ogólnokrajowy zasięg i globalny charakter instytucje o ideologicznym profilu narodowym, samopomocowym i kulturalnym, w tym religijnym i oświatowym.
Konkludując, wielość i wielopoziomowość tożsamości grupowych na skali zróżnicowania narodowego i etnicznego konkretyzuje się we względnie homogenicznym kulturowo społeczeństwie polskim w postaci utrzymujących się oraz rozwijających typów tożsamości grup mniejszościowych.
III.TYPOLOGIA MNIEJSZOŚCI NARODOWYCH I ETNICZNYCH
Wyróżniając mniejszości narodowe i etniczne, można posłużyć się zarówno kryteriami obiektywnymi: historycznej trwałości więzi grupowej oraz pochodzenia narodowego, jak i subiektywnymi: chodzi głównie i przede wszystkim o ideologię grupową oraz tożsamość ich członków.
Obecnie występują w Polsce trzy rodzaje mniejszości narodowych:
1. Grupy będące częścią innych narodów-państw. Są to z zasady grupy o rozwiniętej w pełni świadomości ideologicznej oraz identyfikacji narodowej. Wywodzą swój mniejszościowy status z faktu przynależności do historycznej, posiadającej własne państwo wspólnoty narodowej, znajdując się zarazem w granicach terytorialnych państwa polskiego.
Ze względu na genezę wyróżnić można dwa rodzaje takich mniejszości:
a) Zbiorowości terytorialne, odrębne językowo i – w większości – wyznaniowo, znajdujące się na obszarze Rzeczpospolitej Polskiej na skutek zmiany granic politycznych w przeszłości dalszej lub bliższej. Są to mniejszości typu klasycznego, stanowiące część narodów-państw sąsiadujących bezpośrednio z terytorium Polski. Mniejszości te mają charakter zwarty, o rejonach koncentracji w pasach przygranicznych.
b) Zbiorowości o imigracyjnym rodowodzie, pozbawione poczucia związku z własnym ulokowanym na terytorium Polski terytorium grupowym, rozproszone, wchodzące w skład swych diaspor narodowych. Są to głównie mniejszości: żydowska, grecko-macedońska, ormiańska, rosyjska, wietnamska.
2. Zbiorowości etniczne o autochtonicznym, autotelicznym charakterze. Nie osiągnęły statusu narodu. Są to grupy odrębne pod względem charakterystyk kulturowych, w tym językowych.
Mają długą historyczną genezę i reprezentują genetycznie dwa typy zbiorowości:
a) Terytorialnych, z wyraźnie wyodrębnioną symboliczną sferę identyfikacyjną z „ojczyzną prywatną”, regionem, nakładającą się na szerszą tożsamość ideologiczną z narodem-państwem. (Ossowski 1967). Do grup tego typu zaliczyć można w Polsce Łemków, Mazurów, Warmiaków, Kaszubów
b) Imigracyjnych, napływowych, cechujących się silną więzią ideologiczną, nie tworzących jednak odrębnych narodów lub nie wchodzących w ich skład. Są to grupy o dużym stopniu integracji językowej i religijnej, wpisane w schemat procesu asymilacyjnego z polskim społeczeństwem narodowym i obywatelskim. Zaliczyć można do nich Romów, Karaimów, starowierców, Tatarów.
3. Grupy etniczne o rodowodzie napływowo – migracyjnym. Przybyły na teren Polski w różnych okresach. W obrębie mniejszości etnicznych o imigracyjnym rodowodzie wyróżnić można:
a) grupy w sensie socjologicznym, historycznie obecne w Polsce co najmniej od trzech pokoleń, cechującej się kompletnością instytucjonalną, więzią ideologiczną wspólnota interesów. Ten rodzaj mniejszości reprezentują grupy: żydowska, romska, ormiańska, starowierców, karaimska.
b) Zbiorowości imigracyjne o stosunkowo niedawnym rodowodzie, krótkiej historii grupowej w Polsce. Są to zbiorowości, których przedstawiciele obecni byli w Polsce wcześniej, jak np. Rosjanie, lecz posiadali status cudzoziemców, obcokrajowców, czasowych rezydentów. Do mniejscości tego typu zalicza się grecko – macedońską.
IV. CHARAKTERYSTYKA MNIEJSCOŚCI NARODOWYCH
I ETNICZNYCH
Udział członków mniejszości narodowych i etnicznych w społeczeństwie obywatelskim Polski nie przekracza obecnie 4% całej populacji (). W liczbach bezwzględnych możemy mówić co najwyżej o ponad półtoramilionowej (nie przekraczającej jednak 1,8 mln osób) kategorii obywateli cechujących się posiadaniem odrębnej od polskiej tożsamości narodowej bądź etnicznej.
Najbardziej liczebną i zarazem wpływową kategorię mniejszości tworzą grupy będące częściami innych narodów – państw. Mniejszości te, oprócz odrębności kulturowej, cechuje silne poczucie terytorialności i związku z regionem, który grupy traktują jako własny. Są to klasyczne mniejszości narodowe pogranicza, funkcjonujące w swoistej dwukulturowej, w tym w dużym stopniu dwujęzycznej przestrzeni społecznej. W tabeli ujęte są one jako mniejszości wchodzące w skład innych narodów – państw typu terytorialnego.
Mniejszości etniczne o autochtonicznym charakterze stanowią w Polsce stosunkowo liczną, aczkolwiek niejednorodną kategorię zbiorowości o różnym poziomie uświadamianej oraz artykułowanej odrębności. W tabeli prezentowane są jako autochtoniczne mniejszości etniczne.
Odrębną ze względu na genezę kategorię mniejszości narodowych i etnicznych stanowią grupy o imigracyjnym rodowodzie. Mniejszości narodowe napływowe wyszczególnione są w tabeli jako kategoria grup o imigracyjnym rodowodzie. Napływowe zbiorowości etniczne nie wchodzące w skład innych narodów – państw wymienione są jako grupy etniczne o imigracyjnym (napływowym) rodowodzie. Do tej kategorii zaliczam mniejszości o silnym ideologicznym poczuciu odrębności oraz etnicznej tożsamości grupowej.
MNIEJSZOŚCI NARODOWE TERYTORIALNE
1. Białorusini. Mniejszość ta liczby obecnie w Polsce od 220 do 260 tys. członków. Ludność białoruska skupiona jest w rejonie północno-wschodnim, właściwie w granicach województwa podlaskiego. Głównie skupiska Białorusinów mieszczą się w okolicach Hajnówki, Bielska Podlaskiego, Białowieży, Siemiatycz, Gródka oraz Białegostoku. Zdecydowana większość członków tej mniejszości wyznaje prawosławie. Główne organizacje etniczne: Białoruskie Towarzystwo Społeczno – Kulturalne (działa od 1956 roku) oraz Białoruskie Zjednoczenie Demokratyczne (założone w 1990 roku). Najważniejszym czasopismem tej grupy jest tygodnik „Niwa” (drukowany w języku białoruskim).
2. Czesi. Jedna z najmniejszych mniejszości narodowych w Polsce. Ilość członków tej grupy szacowana jest mniej więcej na 5 tys. (Tobjański 1994). Mniejszość o charakterze historyczno – terytorialnym. Koncentracja przestrzenna w okolicach przygranicznych południowej Polski. Największe skupiska w okolicach Zelowa, niedaleko Łodzi, i miejscowości sudeckich, np. Głubczyc i Kowar. Jest to grupa niejednorodna wyznaniowo. Większość członków czeskiej mniejszości wyznaje protestantyzm, część katolicyzm.
3. Litwini. Mniejszość o bardzo dużym wskaźniku koncentracji przestrzennej. Lokuje się w północno – wschodniej części Polski, w granicach województwa warmińsko – mazurskiego. Jej liczebność szacuje się mniej więcej 20tys. osób. Największe skupiska występują w miejscowościach: Sejny, Puńsk, Szypliszki. Sejny stanowią centrum administracyjno – kulturowe mniejszości. Istnieją tam również szkoły z litewskim językiem nauczania. Najważniejszą organizacją jest Litewskie Towarzystwo Społeczno – Kulturalne. Działa ono od 1956 r. i skupia około 30% Litwinów w Polsce. Towarzystwo wydaje m.in. miesięcznik „Ausra” (Podlaski 1990, Litwini w Polsce 1993). Litewska mniejszość narodowa posiada obecnie 6 szkół podstawowych, w których nauka prowadzona jest w języku macierzystym.
4. Niemcy. Szacunki liczebnościowe – zależnie od źródeł – są bardzo rozbieżne i wahają się w granicach od 100 do 800tys. osób. Rzeczywista wielkość tej zbiorowości to w przybliżeniu około 450tys. członków. Mniejszość o silnej korelacji z wyznaniem protestanckim oraz przynależnością terytorialno –regionalną. Za członków tej mniejszości uważa się czasem także Ślązaków, Mazurów, Warmiaków i Kaszubów. Mniejszość o dużym wskaźniku koncentracji przestrzennej. Zamieszkuje głównie tereny należące przed rokiem 1937 do Niemiec, czyli Górny Śląsk, zwłaszcza Śląsk Opolski, Ziemie Zachodnie, Warmię, Mazury. Około 60% członków mniejszości to osoby wyznania protestanckiego, pozostali to katolicy. Grupa posiada wiele regionalnych oraz lokalnych stowarzyszeń i organizacji o charakterze narodowym i kulturalnym. Do największych należą: Towarzystwo Społeczno – Kulturalne Ludności Pochodzenia Niemieckiego Województwa Śląskiego (istnieje od 1991 roku), Towarzystwo Społeczno – Kulturalne Niemców na Śląsku Opolskim (założone w 1992 roku wcześniej istniało pod nazwą Towarzystwo Społeczno – Kulturalne Mniejszości Niemieckiej na Śląsku Opolskim), Związek Niemieckich Stowarzyszeń Społeczno – Kulturalnych w Polsce (rok założenia 1991). Periodykiem o największym nakładzie i zasięgu jest „Gazeta Górnośląska/Obershlesische Zeitung”. Jest to grupa o silnej integracji wewnętrznej i aktywności społeczno – politycznej. Reprezentacja polityczna tej grupy jako jedyna tworzy klub parlamentarny. Charakterystyczną dla tej mniejszości cechą jest brak szkolnictwa w języku niemieckim. Ten stan rzeczy kompensuje jednak dużą ilość szkół podstawowych i średnich, w których prowadzona jest – zwłaszcza ma Śląsku – nauka języka niemieckiego w rozszerzonym wymiarze.
5. Słowacy. Liczebność około 17tys. Mniejszość koncentruje się głównie na terenach przygranicznych ze Słowacją, na Spiszu (w okolicach Jurgowa i Kacwina) i Orawie (w Jabłonce i okolicach). Brak precyzyjnych danych co do struktury wyznaniowej, większość członków grupy to katolicy. Mniejszość o dużym zakresie autonomii językowej i kulturalnej. Posiada szkolnictwo w języku macierzystym. Główną organizacją jest Towarzystwo Społeczno – Kulturalne Słowaków w Polsce.
6. Ukraińcy (bez Łemków). Liczebność tej mniejszości jest trudna do precyzyjnego ustalenia. Ilość osób o ukraińskim pochodzeniu narodowym szacuje się w Polsce w przedziale od 300 do 500tys. Można założyć, że mniejszość ta skupia obecnie około 250 – 300tys. osób. Ludność pochodzenia ukraińskiego zamieszkuje tereny 2/3 województw (Łodziński 1992: 87), przy czym największa koncentracja występuje w województwach: dolnośląskim, warmińsko – mazurskim, pomorskim oraz w pasie województw południowo – wschodnich, przygranicznych – podkarpackim i małopolskim. Fakt zamieszkiwania dużej części członków mniejszości w województwach północnych i zachodnich spowodowany jest przesiedleniem ludności ukraińskiej z terenów ich historycznej, wielopokoleniowej koncentracji, które nastąpiło w ramach akcji „Wisła” w 1947 r. Około 70% członków tej mniejszości stanowią wyznawcy Kościoła greckokatolickiego, 30% prawosławia. Kryterium wyznaniowe łączy w sporym zakresie mniejszości białoruską, rosyjską, ukraińską oraz – wyodrębnioną jako osobna – łemkowską. Mniejszość ukraińska prowadzi obecnie 4 szkoły podstawowe w języku macierzystym. Najważniejszą organizacją tej grupy jest Związek Ukraińców w Polsce, założony w 1990 roku (wcześniej Ukraińskie Towarzystwo Społeczno – Kulturalne). Związek wydaje tygodnik „Nasze Słowo” oraz kwartalnik „Zustriczi”(Podlaski 1990).
MNIEJSZOŚCI NARODOWE NAPŁYWOWE
1. Grecy i Macedończycy. Jest to mniejszość o rodowodzie imigracyjnym napływowym. Według oficjalnych danych, od września 1948 r. do grudnia 1951 r. Polska udzieliła azylu politycznego 14 795 Grekom i Macedończykom (Pudło 1992). Po 1970 r. rozpoczęła się reemigracja członków tej mniejszości do jugosłowiańskiej części Macedonii. Obecnie pozostało w Polsce około 5tys. członków tej grupy narodowej. Główne skupiska znajdują się w Bielawie, Zielonej Górze, Wrocławiu, Szczecinie, Bielsku Białej, Zgorzelcu, Lubaniu Śląskim, Jeleniej Górze, Wałbrzychu. Z uwagi na lewicowy charakter tej imigracji trudno mówić o dominacji. Jakiegoś wyznania. Niemniej duża część członków tej grupy należy do Kościoła greckokatolickiego (Pudło 1992). Organizacją skupiającą największą liczbę osób jest założone w 1984 r. Towarzystwo Greków w Polsce, działające wcześniej pod nazwą: Związek Uchodźców Politycznych z Grecji w Polsce.
2. Ormianie. Ormianie polscy wywodzą się z kilki fal imigracyjnych napływowych na ziemie polskie od czasów średniowiecza. Ostatnia znacząca fala imigracyjna Ormian napłynęła do Polski w okresie pierwszej wojny światowej. Jej uczestnikami byli Ormianie ocaleni z pogromów tureckich. Ludność ormiańska w Polsce posiada własny Kościół katolicki obrządku ormiańskokatolickiego. Znacząca liczba wyznawców tego Kościoła mieszka w Krakowie. W 1980 r. założyli oni przy krakowskim oddziale Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego Koło Zainteresowań Kulturą Ormian. Jedyna Parafia obrządku ormiańskokatolickiego ma siedzibę w Gliwicach. Jest to parafia personalna, obejmująca swym zasięgiem wszystkich wyznawców tego obrządku w Polsce. Liczebność tej mniejszości przekracza obecnie 3,5tys. osób (Pełczyński 1994).
3. Rosjanie. Liczba Rosjan zamieszkujących na stałe w Polsce sięga obecnie około 100tys. osób. Są to przeważnie dobrowolni imigranci. Spora ilość Rosjan osiedlonych w Polsce – szacuje się, że blisko 50% – zalicz się do osób zamożnych. Są to przeważnie udziałowcy spółek gospodarczych z i udziałem kapitału rosyjskiego. Pozostała część Rosjan to ludzie o nieokreślonym statusie prawnym i społecznym, włącznie ze znacznym odsetkiem osób trudniących się zajęciami na marginesie prawa. Zbiorowość ta nie tworzy jeszcze mniejszości narodowej w sensie socjologicznym. Jest to raczej kategoria etniczna, która przeradza się powoli w grupę mniejszościową. Pośród członków dominuje wyznanie prawosławne. Mniejszość rosyjska nie posiada do tej pory organizacji o charakterze ogólnogrupowym.
4. Wietnamczycy. Wielkość populacji Wietnamczyków w Polsce trudna jest do oszacowania. Legalnie zarejestrowanych jest ich blisko 6tys. Nieoficjalnie dane Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji mówią o dwudziestotysięcznej zbiorowości (Gryczka i Kostyła 1998: 32)
Pierwsza fala imigrantów wietnamskich o statusie politycznych uciekinierów trafił do Polski w latach pięćdziesiątych. Dołączyli do nich niektórzy spośród studiujących w Polsce ich rodaków i członków rodzin. W latach dziewięćdziesiątych Polska stała się dla Wietnamczyków atrakcyjnym miejscem osiedlenia, pracy i zarobkowania. W latach 1996 – 1997 przyjechało legalnie do Polski około 12tys. Wietnamczyków. Nie wiadomo w zasadzie, ilu z nich pozostało w naszym kraju. Wietnamczycy stają się coraz bardziej widoczni jako właściciele i pracownicy restauracji i półhurtowi handlarze na bazarach. Tworzą hermetyczną, zamkniętą zbiorowość, która osiąga stopniowo status coraz lepiej zintegrowanego wewnętrznie grupy etnicznej o imigracyjnym rodowodzie. Członkowie tej zbiorowości założyli Towarzystwo Społeczno – Kulturalne Wietnamczyków w Polsce. Większość spośród wietnamskich imigrantów posiada status przebywających czasowo cudzoziemców. Niemniej rośnie liczba Wietnamczyków zawierających związki małżeńskie z obywatelami polskimi rejestrującymi spółki i firmy gospodarcze oraz uzyskujących prawo do stałego pobytu (Łodziński 1995).
5. Żydzi. Z zaliczanej do największych przed 1939 r. mniejszości pozostało w Polsce po 1968 r. od 5tys. do 10tys. osób żydowskiego pochodzenia (Bronsztejn 1963, Kersten 1992, Wysocki 1995). Przy posługiwaniu się kryterium religijnym liczbę Żydów w Polsce należy zredukować do niespełna 3,5tys. osób, tyle bowiem jest zarejestrowanych w Związku Religijnym Wyznania Mojżeszowego. Decydujący wpływ na spadek liczby Żydów po drugiej wojnie światowej miały wydarzenia w rodzaju programu kieleckiego z 1946 r. czy politycznie umotywowanej fobii antysemickiej w 1968 r. (Kersten 1992). Największą organizacją mniejszości jest Towarzystwo Społeczno – Kulturalne Żydów w Polsce (działa od 1950 r., z połączeniem Centralnego Komitetu Żydów w Polsce i Żydowskiego Towarzystwa Kultury). Organizacja ta wydaje tygodnik „Fołks Sztyme”.
AUTOCHTONICZNE MNIEJSZOŚCI ETNICZNE
Do autochtonicznych mniejszości etnicznych zalicza się w Polsce grupy nie stanowiące części innych narodów, cechujące się jednak odrębnością kulturową, w tym językową. Są to, zgodnie z tradycją socjologii weberowskiej, zbiorowości cechujące się przekonaniem o wspólnocie pochodzenia i stanowiącym jego następstwo podobieństwem losów dziejowych, języka, wyznania i kultury.
Do mniejszości etnicznych istniejących obecnie w Polsce zalicza Górnoślązaków, Kaszubów, Łemków, Mazurów i Warmiaków.
1.Górnoślązacy. jest to grupa w sensie ideologicznym, subiektywnym. Wyodrębniane ją z uwagi na występujące – w zasadzie w trudnej do oszacowania pod względem wielkości populacji – rodzaje tożsamości regionalno – etnicznej. Na tożsamość górnośląskiej składa się wiele rodzajów i odmian identyfikacji lokalno – wspólnotowej, rodzinno – sąsiedzkiej, tworzący układ identyfikacji subregionalnej typu kulturowego.
2.Kaszubi. jest to najliczniejsza grupa etniczno – terytorialna w Polsce. Skupia blisko 500tys. osób. Ma wiele cech zbiorowości regionalnej, autonomicznej, zaliczania jest jednakże w ostatnich latach do mniejszości etnicznych. Zbiorowość ta zasiedla tereny województwa pomorskiego na południowy wschód od linii Gdynia – Władysławowo aż do rzeki Brdy. Rejon ten słynie z malowniczych jezior i piękna krajobrazu. Tradycyjnie ludność kaszubska utrzymywała się z rybołówstwa i rolnictwa. Główną organizacją mniejszość jest Zrzeszenie Kaszubstwo – Pomorskie z siedzibą w Gdańsku (Latoszek 1990 r. i Porębski 1994 r.).
3.Łemkowie. Kryteria przy zależności do tej mniejszości etnicznej są wspólne w dużym stopniu z ukraińską mniejszością narodową (Michna 1996 r., Pieradzka 1990 r.). W wielu publikacjach i zestawieniach traktowało się te dwie zbiorowości jako jedną. W rzeczywistości jednak zarówno w wymiarze cech obiektywnym jak świadomościowych, Łemkowie stanowią odrębną grupę kulturową i religijną. Ich liczebność jest trudna do ustalenia m.in. dla tego, że istnieje tendencja do zaliczania ich do Ukraińców. Ilość Łemków w Polsce z całą pewnością 10tys., bliższa jest liczbie 50tys. osób. Ludność ta została prawie w całości wysiedlona w 1947 r. z terytorium macierzystych i obecnie zamieszkuje głównie województwa: dolnośląskie, lubuskie, zachodniopomorskie, pomorskie, a także w coraz większej części województwa południo – wschodniej Polski; podkarpackie i małopolskie. Główne organizacje łemkowskie to Stowarzyszenie Łemków (z zarządem w Legnicy) i Zjednoczenie Łemków.
4.Mazurzy. Grupa etniczno – regionalna. Zamieszkuje jeszcze w niektórych wsiach na obszarze Mazur. Ponad 85tys. członków tej grupy wyemigrowało w latach powojennych do Niemiec. Obecnie zamieszkuje w Polsce 15tys. Mazurów. Największa populacja Mazurów znajduje się we wsi Pustniki. 38% mieszkańców tej miejscowości to Mazurzy. Jeszcze przed 15 laty zasiadali całe wsie (Korbel 1986 r., Sakson 1990 r.). Podobno exodus z Polski miał miejsce w wypadku Warmiaków. Nie wymienia się już tej grupy jako realnie istniejącej mniejszości, gdyż blisko 100% jej członków opuściło terytorium Polski, emigrując do Niemiec.
Mazurzy są większości (90%) protestantami należącymi do Kościoła ewangelicko – augsburskiego (obrządku luterańskiego). Główne organizacje tej mniejszości już nie istnieją. Działały wcześniej: Mazurskie Zrzeszenie Kulturalne (w latach 1981 – 1982 z siedzibą w Olsztynie) oraz Warmińsko – Mazurskie Towarzystwo Społeczno – Kulturalne (w latach 1957 – 1964).
5.Warmiacy. podobno jak Mazurzy, jest to mniejszości istniejąca w większym stopniu a pamięci historycznej części mieszkańców Warmii i Mazur niż w sensie kompletnej, spoistej oraz trwałej zbiorowości etnicznej. Większość Warmiaków wyemigrowała do Niemiec, natomiast resztki tej grupy zachowują tożsamość warmińską w obrębie bardzo wąskich, ekskluzywnych wspólnot wiejskich.
MNIEJSZOŚCI ETNICZNE O IMIGRACYJNYM RODOWODZIE (NAPŁYWOWE)
1. Karaimi. Jest to bardzo mała egzotyczna grupa etniczna o wyraźnej religijnej odrębności. Powstała w VII w. W Azji jako sekta oparta na elementach judaizmu, katolicyzmu i islamu. Liczy w Polsce nie więcej niż 300 członków. Posiada organizacje pod nazwą Karaimski Związek Religijny w Polsce, mając siedzibę w Warszawie (Pełczyński 1993 r., Pełczyński 1995 r.)
2.Romowie. liczebność tej mniejszości, zwanej także – coraz rzadziej – Cyganami, sięga 20tys. osób. Ludność cygańska zamieszkuje Polskę od kilku stuleci. Grupa ta dzieli się w Polsce zasadniczo na cztery odłamy (szczepy). Najliczniejszym z nich jest grupa Romów wyżynnych, Bergitka Roma. Stanowią oni ponad połowę tej grupy i zamieszkują głównie w województwach małopolskim, podkarpackim i śląskim. Na pozostałą połowę składają się członkowie szczepów Kołderaszów, Lowari i Romów nizinnych, zwanych też Romami właściwymi (Ficowski 1985, Mirga 1987, Mirga i Mróz 1994). Od 1991 r. działa Stowarzyszenie Romów w Polsce (z centralną w Oświęcimiu). W Tarnowie mieści się Centrum Kultury Romów. Czasopisma grupy to miesięcznik „Rom po Drom” oraz kwartalnik „Taboreska”.
3.Staroobrzędowcy. Określani także mianem starowierców (filiponi oraz bezpopowcy), tworzą wspólnotę wyznaniową o rosyjskim pochodzeniu narodowym (Grek – Pabisowa 1999). Koncentrują się w rejonie wiosek: Gabowe Grądy, Wodziłki oraz w Suwałkach, Augustowie i Wojnowie w województwie mazusrko – warmińskim. Przybyli na ziemie polskie w kilku falach migracyjnych okresie pomiędzy połową XVII i XVIII w. jako prześladowani przez carat wyznawcy prawosławia w wersji niezreformowanej. Wyznawcy tej grupy należą do wschodniego Kościoła staroobrzędowego. W 1993 r. do Kościoła tego należało w Polsce 2560 wiernych (Mniejszości narodowe w Polsce. Informator 1994 1995: 30).
4.Tatarzy. Mniejszość ta liczy nie więcej niż 2500tys. członków. Ludność pochodzenia tatarskiego zamieszkuje w połowie województwo podlaskie, głównie w Kruszynianach, Bohonikach i okolicy. Pozostała cześć żyje w rozproszeniu, w tym kilkusetosobowa zbiorowość w Warszawie. Jest to grupa o wyznaniu islamskim, zrzeszona w Muzułmańskim Związku Religijnym. Posiada swoją hierarchię kościelną (Miśkiewicz 1993, Urban 1994) oraz wyraźnie wyodrębnione obrzędy i tradycje kulturowe. Mniejszość ta jest reprezentowana przez Związek Tatarów Polskich z siedzibą w Białymstoku.
V.WNIOSKI KOŃCOWE
Po roku 1989 przybywa w Polsce ludności o obcym, imigracyjnym pochodzeniu narodowym. Z danych statystycznych wynika, że saldo migracji, czyli różnica pomiędzy imigracją i emigracją, stale maleje. Dzieje się tak od kilku lat, przy rosnącej liczbie osiedlających się w Polsce imigrantów i malejącej stopie emigracji. Rośnie też z roku na rok liczba zezwoleń na pobyt stały dla cudzoziemców. W 1989 roku wydano 2230 takich zezwoleń, w 1990: 2626, w 1991:5040, w 1992:6512, a w 1993:5924 (Łodziński 1995:61). Większość osób imigrujących do Polski wywodzi się z krajów byłego ZSRR, w tym z Rosji, Ukrainy, Kazachstanu. Spory odsetek tej imigracji stanowią Wietnamczycy, Kurdowie, przybysze z Libanu, Syrii i Niemiec.
Ponadto szacuje się, że w Polsce przebywa okresowo bez uregulowanego statusu prawnego około 800tys. cudzoziemców, głównie Rosjan, Ukraińców, Rumunów (Łodziński 1995:63).
Jednocześnie w Polsce znajduje się pewna liczba uchodźców politycznych, występujących w naszym kraju o przyznanie im statusu uciekinierów politycznych. W 1991 r. o nadanie statusu uchodźcy zwróciły się 2433 osoby, w 1992:592, w 1993:830, a w 1994: około 600 (Łodziński 1995:66).
Powyższe dane liczbowe wskazują na tendencję do wzrostu liczby cudzoziemców w Polsce. Niektóre z tych zbiorów – kategorii imigrantów przekształcają się we wstępnie zintegrowane grupy narodowe i etniczne. W ten sposób tworzą się nowe mniejszości, takie jak np. rosyjska, wietnamska czy kurdyjska.
Odrębność i mniejszościowy charakter zbiorowości narodowych i etnicznych wyznaczany jest w Polsce po 1989 r. przez dwa procesy: wzrostu znaczenia więzi subiektywnych oraz dostosowaniu się ich do wymogów demokratycznego społeczeństwa obywatelskiego.
VI BIBLIOGRAFIA
Burszta W., 1996, Blaski i cienie multikulturalizmu, „Sprawy Narodowościowe – Seria Nowa”, t. V, z. 1(8).
Golka M., 1997, Oblicza wielokulturowości, w: U progu wielokulturowości. Red M. Kempny, A. Kapciak, S. Łodziński, Oficyna Naukowa, Warszawa.
Jałowiecki B., 1992, Kwestia regionalna, „Studia Socjologiczne” nr 1 – 2, s.43 – 62
Janusz G., 1994, Raport o sytuacji osób należących do mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce, Warszawa.
Korbel J., 1986, Polska ludność rodzima. Migracje w przeszłości i perspektywie – analiza uwarunkowań, Opole.
Kwilecki A., 1963, Mniejszości narodowe w Polsce Ludowej, „Kultura i Społeczeństwo” nr4.
Łodziński S., 1995, Cudzoziemcy w Polsce w altach 1989 – 1994. Rozmiary zbiorowości, struktura oraz problemy prawne i społeczne polityki migracyjnej Polski, „Kultura i Społeczeństwo” nr4.
Mniejszości narodowe i religijne w Europie Środkowowschodniej: Wybrane materiały z konferencji: „Samoidentyfikacja narodowa i religijna a sprawa mniejszości narodowych i religijnych w Europie Środkowowschodniej, 1993, zorg. w dniach 19 – 21 października 1993, red. naukowa J. Kłoczowski i P. Kras, IEŚ – W Lublin.
Mniejszości narodowe i religijne w Polsce. Informator 1994, 1995, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa.
Paleczny T., 1997, Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce, w: Zbiorowy portret Polaków. Współ – Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków, s.193 – 214.
Paleczny T., 1999, Mniejszości, w: Encyklopedia socjologii, t. 2, Oficyna Naukowa, Warszawa, s. 259 – 264.
Porębski A., 1991, Europejskie mniejszości etniczne. Geneza i kierunki przemian, PWN, Kraków.
Tomaszewski J., 1985 [1], Ojczyzna nie tylko Polaków. Mniejszości narodowe w Polsce w latach 1918 – 1939, Warszawa.
Tomaszewki J., 1985 [2], Rzeczpospolita wielu narodów, Warszawa.
Urban K., 1994, Mniejszości religijne w Polsce w latach 1945 – 1991 (zarys statystyczny), Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków.
Wrzesiński W., 1992, Polska – Polacy – Mniejszości narodowe, Wrocław.
