Motyw domu i rodziny odnajdujemy w utworach pisarzy wszystkich epok literackich, może właśnie, dlatego, że rodzina stanowiła i stanowi podstawową komórkę, na której opiera się całe społeczeństwo. Po raz pierwszy dom rodzinny pojawił się w twórczości Kochanowskiego, w jego fraszce Na dom w Czarnolesie. Odziedziczony po przodkach, nie ma marmurów ani złoconych ścian, ale można w nim żyć dostatnio i spokojnie w gronie rodzinnym, zachowując czyste sumiennie i życzliwość sąsiadów. W Pieśni świętojańskiej o sobótce poeta opowiada o tym jak wielką rolę ma do odegrania w domu gospodyni i matka. Dom miał zapewnić w owych czasach Polski niepodległej nie tylko godne warunki materialne rodzinie, ale również wpoić młodemu pokoleniu zasady chrześcijańskie, był, więc ?Szkołą życia? dla przyszłych pokoleń. W okresie oświecenia pojawiały się utwory przedstawiające w sposób krytyczny domy szlacheckie i panujące w nich stosunki. Celował w tym Krasicki, który, chcąc uchronić RP przed upadkiem, naśmiewał się w swoich utworach z Polaków, przepijających ojcowizny, i modnych dam przerabiających stare dwory szlacheckie na zachodnie pałace. Idealny dom szlachecki przedstawił Niemcewicz w Powrocie Posła. Żyją w nim w zgodzie i w harmonii dwa pokolenia Polaków. W okresie zaborów dom by również ostoja tradycji i polskości. Dostrzegamy to w Ślubach panieńskich A. Fredry, a przede wszystkim w Panu Tadeuszu. W dworku Soplicowie wiszą obrazy Kościuszki, Rejtana, Jasińskiego, kurantowy zegar wygrywa Mazurka Dąbrowskiego. Rodzina Sopliców dawała wielki przykład wielkiego patriotyzmu. Nad Niemnem E. Orzeszkowej to powieść przedstawiająca rozległy obraz życia społeczeństwa polskiego na Litwie. Autorka przedstawia tu różne modele rodziny i zastanawia się, co tworzy szczęście rodzinne. Dokładnie opisuje stosunki panujące w domu. Wnikliwie analizuje przyczyny nieporozumień, konfliktów, oddalania się od siebie osób bliskich. Przedstawia też, w jak różny sposób bohaterowie rozumują swoja role jako małżonków, rodziców czy dzieci. Kreśli, więc portret matek, żon, ojców i mężów, często bardzo różniących się od siebie i inaczej pojmujących swoje obowiązki. Czym bliżej jednak współczesności, tym więcej utworów przedstawia konflikty panujące w rodzinach polskich, a nawet tragedie, do których w nich dochodzi. Bohaterowie Gombrowicza Ferdydurke buntuje się przeciwko rodzinie, która usiłowała narzucić mu swoje poglądy i konwenanse. Dom i rodzina, coraz częściej targana konfliktami, zatraca z czasem swoje podstawowe funkcje, przestaje zapewniać bezpieczeństwo materialne i psychiczne swoim członkom. RENESANS Żywot człowieka poczciwego Mikołaj Rej kreśli portret szlachcica-ziemianina wiodącego spokojne i unormowane życie na wsi. ?Człowiek poczciwy? to dobry gospodarz, który dogląda prac w polu i w ogrodzie, cieszy się z darów, którymi obdarza go natura, zabiega o gospodarstwo i rodzinę, jest troskliwym mężem i ojcem. Rej tworzy w swoim utworze obraz zgodnej rodziny, w życiu, której dominują: praca, wzajemna miłość i troska o potomstwo. W pierwszej części swojego dzieła Rej dużo miejsca poświęca uwagom na temat wychowania młodego szlachcica. Zaleca mu wyjazdy za granicę, poleca zdobywanie umiejętności władania szablą, kopią, naukę gry na lutni. Kolejne strony książki przynoszą obraz wzorowego małżeństwa i szczęśliwego życia rodzinnego człowieka poczciwego. Małżonkowie darzą się szacunkiem, wspierają się w pracy, przeżywają wspólne smutki i radości. Z radością goszczą przyjaciół i sąsiadów, którzy chętnie zaglądają do ich domu, pełnego ciepła rodzinnego i miłości. W małżeństwie panują miłość, zgoda i wzajemne zrozumienie. To też człowiek poczciwy cieszy się szczęściem rodzinnym i dba, by niczegow domu nie brakowało. Z radością wraca do zacisza domowego, do żony i dzieci. Rej kreśli, więc portret idylli rodzinnej, która zapewnia szczęśliwemu ziemianinowi pomyślne, spokojne i radosne życie. BAROK Skąpiec Moliera to komedia charakterów, która piętnuje chciwość i skąpstwo głównego bohatera, Harpagona. Utwór ten jest także dramatem rodzinnym, ukazującym życie i stopniowy rozkład XVII w. Rodziny mieszczańskiej. Prezentuje on sytuację dzieci, które muszą cierpieć pod rządami ojca-despoty, dla którego nie liczą się żadne wartości prócz skrzętnie gromadzonych pieniędzy. W domu Harpagona nie dostrzega się żadnych więzi rodzinnych, miłości, zaufania czy przywiązania. Ojciec bardziej niż rodzinę ceni swoją szkatułkę z pieniędzmi, po stracie, której cierpi tak straszliwe jak po śmierci kogoś bliskiego. Od dzieci, uzależnionych od niego materialnie, wymaga całkowitego posłuszeństwa. Nie bierze pod uwagę, że są już dorosłe i że same mogą podejmować decyzję o swoim życiu. Sam zadecydował o małżeństwie, Elizy, postanowił wydać ją za Alzema. Harpagon, który najchętniej nie dawałby pieniędzy na dom i który zmusza domowników do życia prawie w ubóstwie, nie interesuje się, co robią dzieci i skąd biorą pieniądze na swoje utrzymanie. Nie liczy się z uczuciami dzieci. One zaś są świadome, że muszą same liczyć wyłącznie na siebie, same troszczą się o swój los. Chciwość i skąpstwo Harpagona doprowadziły to tego, że nikt w jego domu nie był szczęśliwy. Molier, kreśląc portrety Harpagona i dzieci, piętnuje rodziny, w których zamiast miłości i ufności panują lęk i wieczne podejrzenia, w których nie ma szczęścia, szczerych uczuć, gdyż wszystko zostało zdeterminowane przez pieniądz. OSWIECENIE Powrót posła to komedia polityczna Juliana Ursyna Niemcewicza. Akcja utworu rozgrywa się w posiadłości średniozamożnej szlachty. Gospodarze, Podkomorzy i jego żona, są uosobieniem staropolskich cnót. Na przykładzie ich życia Niemcewicz przedstawia wzorową rodzinę. W ich domu panują harmonia i miłość. Są małżeństwem bardzo szczęśliwym. Podkomorzy, zwolennik reform, patriota, jest wzorowym ojcem i mężem. Podkomorzyna także jest kobietą pełną cnót, bez reszty oddaną rodzinie. Oboje narzekają na zgubne skutki cudzoziemszczyzny i błędnego wychowania dzieci. Sami uznają zasadę ?dom zawsze powinien ustępować krajowi? i według niej wychowywali swoich synów, którym wpoili przede wszystkim miłość do ojczyzny i konieczność służenia jej. Nauczyli też swoje dzieci skromności, rozwagi, kierowania się w życiu sprawiedliwością i uczciwością. Podkomorzy i jego żona zostali bardzo ciepło potraktowani przez autora, który dla kontrastu, zaprezentował drugie małżeństwo, Starostę Gadulskiego i Starościnę. Przedstawiając Gadulskich, Niemcewicz ośmiesza związki małżeńskie zawierane dla pieniędzy i posagu. Starosta ożenił się ze Starościną dla pieniędzy. W małżeństwie ich nie ma miłości, szacunku i zrozumienia. Małżonkowie, zajmując się własnymi sprawami, zamknęli się we własnych światach i nic ich nie łączy. Starościna z byle powodu straszy męża rozwodem, marnotrawi jego majątek. Starosta z kolei znosi cierpliwie jej fanaberie, spełnia jej kaprysy. ROMANTYZM Nie-boska komedia Zygmunt Krasiński. W utworze pojawia się wiele istotnych zagadnień m.in. autor zastanawia się nad funkcją poezji romantycznej i kondycją poety, tworzy poetycką wizje rewolucji. Ukazany tu został także motyw rodziny, której zostały poświęcone dwie pierwsze części dramatu. Głównym bohaterem dramatu jest Hrabia Henryk, arystokrata i romantyczny poeta, który doprowadził do tragedii w swojej rodzinie, gdyż nie potrafił wywiązać się z obowiązków ojca i męża. Hrabia Henryk jest romantycznym indywidualistą, poetą o wybujałej wyobraźni. Mąż żyje w świecie oderwanym od rzeczywistości, poetyzuje życie, marzy o idealnej kochance i romantycznej miłości łączącej dusze kochanków. I oto hrabia Henryk zstępuje do ziemskich ślubów. Jesteśmy najpierw świadkami jego ślubu z Marią, później wesela, a potem życie codzienne rodziny. Henryk nie jest jednak szczęśliwy. Wreszcie opuszcza Marię i nowo narodzonego syna i podąża za Dziewicą, tworem szatańskim, w której widzi ucieleśnienie romantycznej kochanki. Hrabia nie potrafił dostrzec piękna moralnego rodziny. Poetyzując życie, doprowadził do tragedii swoich najbliższych. POZYTYWIZM Kamizelka Bolesława Prusa to nowela opowiadająca o najcenniejszych wartościach, którymi są więzy rodzinne i głęboka miłość łącząca małżonków. Prus mówi tu o miłości w sposób dotąd nie spotkany. Nowela przedstawia miłość małżeńską, o sile, której nie świadczą wzniosłe deklaracje czy też gotowość do śmierci dla ukochanej osoby. Miłość, według Prusa opiera się na głębokim szacunku, jakim darzą się małżonkowie, przywiązaniu, wzajemnej pomocy i troskliwości, wspieraniu się w trudnych chwilach. Bohaterowie noweli nie opowiadają o swoich uczuciach, o wzajemnej miłości świadczą ich czyny. Narrator opowiada o przeciętnym małżeństwie, które wiodło zwykłe, spokojne życie. Byli to ludzie ubodzy, lecz choć nie stać ich było na wiele bardzo się kochali i czuli się szczęśliwi. Szczęście rodziny zakłóca nagle choroba męża, który z dnia na dzień czuł się coraz gorzej, aż wreszcie musiał przestać pracować. Pani starała się pocieszać męża, dodawać mu otuchy, utwierdzać w przekonaniu, że niedługo wyzdrowieje. Ale choroba czyniła postępy. Mężczyzna zaczął gwałtownie, niemal z dnia na dzień tracić na wadze, w czym zorientował się, gdy wkładał kamizelkę, która stawała się coraz luźniejsza. Wtedy żona, w tajemnicy skracała pasek, aby dodać mężowi otuchy. Ale i chory wiedząc, że żona cierpi, postanowił ją uspokoić i co dzień przesuwał sprzączkę. Aż któregoś dnia zauważył, że nie potrzebuje tego robić. I tak oto zwyczajna kamizelka stała się symbolem głębokiego uczucia, łączącego tych dwoje ludzi, którzy w obliczu nieszczęścia uciekali się do drobnych oszustw, by oszczędzić ukochanej osobie bólu i dać jej nadzieję. POZYTYWIZM Nad Niemnem E. Orzeszkowej to powieść przedstawiająca obraz życia społeczeństwa polskiego na Litwie. Akcja utworu toczy się w roku 1886 na Grodzieńszczyźnie, we dworze Benedykta Korczyńskiego i w sąsiadującym z nim zaścianku szlacheckim Bohatyrowiczów. Autorka przedstawia różne modele rodziny i zastanawia się, co tworzy szczęście rodzinne. Dokładnie opisuje stosunki panujące w domu. Wnikliwie analizuje przyczyny nieporozumień, konfliktów, oddalania się od siebie osób bliskich. Kreśli więc portrety matek, żon, ojców i mężów, często bardzo różniących się od siebie i inaczej pojmujących swoje obowiązki. MŁODA POLSKA Moralność Pani Dulskiej Gabriela Zapolska Zgodnie z zasadami naturalistów dokładnie przedstawiła pisarka zarówno tło zdarzeń, jak i charaktery postaci. Znajdujemy się we Lwowie. Przedmiotem studium jest piecioosobowa rodzina Dulskich. Są oni właścicielami kamienicy, która zarządza Aniela dulska. Dulska jest czujna widzi i słyszy wszystko. Jest głową rodziny. Mąż Felicjan nie angażuje się w sprawy domowe, regularnie otrzymuje 20 centów na kawiarnię. Pan Dulski, przyzwyczajony jest do dominacji żony, poddaje się rogorom i ciągłej kontrolii. Życie Felicjane jest szare i nudne. Państwo Dulscy maja troje dzieci: syna Zbyszka i dwie córki, dorastajace panienki, Hesię i mele. Zywa i energiczne Hesia jest wyraźnie podobna do matki, mela natomiast cicha, skromna. Zbyszko, jest zafascynowany środowiskiem cyganerii, noce spedza poza domem, pracuje w biurze i przeżywa typowy dla wieku młodzieńczego bunt. Pani dulska okazuje się kobietą ograniczoną, chciwą i zachłanna, a jednocześnie zakłamaną i obłudną, co wyraźnie widać na podstawie jej stosunków do zamieszkującej w kamienicy kokotki. Dewizą Dulskiej jest stwierdzenia: na to mamy cztery ściany i sufit, aby brudy swoje prać w domu i aby nikt o nich nie wiedział. W dusznej atmosferze domu Dulskich nie sposób być szczęśliwym. Mentalność tej rodziny i panujące w niej stosunki wynikają ze sposobu bycia i poglądów matki ? najważniejszej w tym domu osoby. Ludzie bezdomni Stefan Żeromski ? tytuł powieści przywodzi na myśl ludzi, którzy nie maja schronienia, dachu nad głową. W takim rozumieniu tego słowa są biedacy obserwowani przez dr. Judyma w Paryżu, nedzarze zamieszkujace najbiedniejsze dzielnice Warszawy, oraz 30 letni starcy ze śląska. Bezdomności Żeromski nadaje też znaczenie metaforyczne i symboliczne, Bezdomność odczytać też można jako poczucie samotności, obcości, wyeliminowania ze spoleczeństwa. Bezdomni są ludzie, którzy zostali zmuszeni, czy to z przyczyn politycznych czy ekonomicznych do opuszczenia domu ?ojczyzny. Jeszcze inny rodzaj bezdomności dotyka tych, którzy z różnych powodiow nie posiadają rodziny, skazani są nie jako na samotność. Dom bowiem to symbol stabilizacji zyciowej, miłości rodzinnej, ciepła, wreszcie miejsca dającego cżłowiekowi poczucie bezpieczeństwa. Do tego typu ludzi zaliczymy w powieści tych, którzy świadomierezygnuja z osobistego szczęścia i dostatniego życia, gdyż chcą zmienić świat (Judym) ale też i tych , którym z różnych przyczyn nie dane było cieszyć się urokami zycia rodzinnego (Joasia). Przyjżyjmy się szczególnie wnikliwie tym właśnie bohaterom. Doktor Tomasz Judym wywodził się z ubogiej rodziny. Jego dom rodzinny to suterena w brudnym budynku nędznej dzielnicy Warszawy, a rodzice to wiecznie pijany ojciec i chra matka. Gdy został sierotą , wzięła go do siebie ciotka, która była kobietą lekkich obyczajów. Był uniej chłopcem na posyłki, spał w przedpokoju, był bity przez ciotkę. Jako młody lekarz nie potrafił wejść do środowiska zawodowego w Warszawie, nie zdobył pacjentów w swoim prywatnym gabinecie. Podjął więc decyzje o wyjeździe do Cisów, by tam pracować jak lekarz na uzdrowisku. Samotność wywarła niewątpliwie ogromny wpływ na jego osobowość i na późniejsze zycie. Judym pokochał Joannę Podborską. Joasia, wcześnie osierocona, musiała opuścić dworek rodzinny w Głogach. Lata szkolne spędziła wraz z braćmi ?Wacławem i Henrykiem ? u ciotki w Kielcach. Później tułała się po obcych domach jako guwernantka. Silnie więc odczuwała brak rodzinnego ciepła, wciąż tęskniła za ukochanymi miejscami z dziećiństwa. Ta zawsze samotna kobieta marzyła o cieple rodzinnego ogniska, o własnym domu, ukochanym męszczyźnie. Kiedy Tomasz wyznał jej miłość, poczuła się uszczęśliwiona. Spotkanie Joasi dąło judymowi szansę na stworzenie własnego, wymarzonego domu, stabilizację, miłość. Z początku więc snuł marzenia o ich wspólnej przyszłości. Szybko jednak zrozumiał że nie ma prawa do własnego życia, że musi poświęcić je innym. Chciał pomagać ludziom pokrzywdzonym przez los, ubogim ludziom. Wierzył, że może im pomóc tylko wtedy gdy zrezygnuje z własnego szczęścia. Uznał, więc że nie ma prawa do zakładania rodziny.
