Temat: Motyw wędrówki w literaturze. Analizując wybrane przykłady, przedstaw jego najciekawsze realizacje.
I LITERATURA PODMIOTU
1) Biblia Tysiąclecia, Warszawa 1987, (tu: Księga Wyjścia)
2) Goethe W., Faust, Warszawa 1962
3) Homer, Odyseja, Warszawa 1997
4) Mickiewicz A., Żegluga, [w:] Sonety krymskie, Wrocław 1967
5) Słowacki J., Kordian, Kraków 2006
6) Verne J., W osiemdziesiąt dni dookoła świata, Kraków 2004
II LITERATURA PRZEDMIOTU
1) Bachórz J. i Kowalczyk A., Słownik literatury polskiej XIX wieku, Wrocław 1992, (tu: podróż, pielgrzym)
2) Drabarek B., Falkowski J., Rowińska I., Szkolny słownik motywów literackich, Warszawa 2000, s. 296-309
3) Kopaliński W., Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1988, (tu: Odyseusz, Edyp, Pompejusz)
4) Makowski S., Kordian Juliusza Słowackiego, Warszawa 1973
5) Michałowska T., Słownik literatury staropolskiej, Wrocław 1990, (tu: podróż)
6) Patrzałek T., Glosariusz od starożytności do pozytywizmu, Wrocław 1992, s. 210-211
7) Słowiński J., Słownik terminów literackich, Wrocław-Łódź 1988, (tu: dramat romantyczny)
8) Witkowska A., Wielcy romantycy polscy. Sylwetki Mickiewicz, Słowacki, Krasiński, Norwid, Warszawa 1980, (tu Mickiewicz, Słowacki)
III PLAN RAMOWY WYPOWIEDZI
Wstęp.
1) Wyjaśnienie motta
2) Różnoraka postać realizacji toposu wędrówki w literaturze (interpretacja zdania otwierającego ?Odyseję? Homera ?Męża głoś, Muzo wielce obrotnego..?)
3) Rola jaką odgrywa wędrówka w utworach literackich.
4) Przybliżenie definicji wędrówki i różnych znaczeń motywu homo viator.
Teza.
Wędrówka jest metaforą odwiecznej potrzeby poszukiwania sensu życia przez człowieka.
Argumenty.
1) Wędrówka Mojżesza do Ziemi Obiecanej jako symbol drogi do ojczyzny i Boga, jako próba wiary.
2) Podróż Odyseusza jako metafora życia i próba dzielności człowieka, podróż jako poznanie i samopoznanie.
3) Odyseusz jako archetyp tułacza, wędrowcy, który nie zważając na przeciwności losu konsekwentnie dąży do celu swej podróży.
4) Preromantyczne i romantyczne ujęcie motywu wędrówki:
a) w poszukiwaniu szczęścia i sensu życia (?Faust? ? J. W. Goethe)
b) podróż jako symbol życia ludzkiego, który niesie ze sobą niebezpieczeństwo, ale i umożliwia wykazanie najlepszych cech człowieka: odwagi, uporu, heroizmu. (?Żegluga?)
c) podróż w głąb samego siebie, jako trud samopoznania, odkrywania prawdy o sobie i świecie. (?Kordian? ).
d) Wędrówka dla Kordiana staje się momentem inicjacji w dorosłe życie, konfrontacją wyobrażeń o świecie z rzeczywistością. ?Romantyczna? podróż w Alpy to przede wszystkim podróż do wewnątrz duszy Kordiana.
5) Podróż Fogga, bohatera powieści Vernego, jako poszukiwanie przygód i próba charakteru.
WNIOSKI:
– Długa tradycja, trwałość i wieloznaczność motywu wędrówki, która pozwalała twórcom wymyślać rozmaite treści i idee.
– Wędrówka może oznaczać chęć poznania, ucieczkę, tułaczkę, poszukiwanie szczęścia czy lepszych warunków życia, może się również wiązać z misją, posłannictwem.
– Symboliczny sens motywu (podróż = życie).
– Wędrówka jako motyw literacki stanowi odbicie ludzkiego życia, jest podróżą postaci po krainie własnych przeżyć.
– Na wędrówkę decydują się osoby, których dążenia i pragnienia są dotychczas nie zaspokojone.
– Wędrowiec staje się bogatszy od innych o doświadczenia, których nie mają ludzie pozostający w swym miejscu zamieszkania.
– Wędrówkajest sposobem na zdobycie wiedzy i naukę życia.
– Obecność motywu wędrówki w literaturze służy odpowiedzi na kluczowe dla każdego człowieka pytanie: Kim jestem? Dokąd zmierzam?.
Motto: ?Navigare necesse est, vivere non est necesse?
Przytoczone jako motto słowa Pompejusza dotyczyły konkretnej sytuacji. Wielki rzymski wódz mimo burzy musiał wsiąść na statek i zaryzykować podróż. Z czasem jednak jego słowa, nabrały przenośnego znaczenia ?Żeglowanie jest koniecznością, życie nią nie jest? to sentencja, która stała się dewizą wszystkich niespokojnych duchów przedkładających podróż w poszukiwaniu przygód nad spokojny żywot w domowych pieleszach. Podróż niesie co prawda ze sobą ryzyko, prowadzi na spotkanie nieznanego, ale też pociąga, fascynuje, zaspokaja potrzebę poznania. Nawet dziś, w dobie fotografii, filmu, telewizji i Internetu, gdy nie musimy wychylać nosa z domu, aby poznawać świat, wolimy zobaczyć coś na własne oczy, dotknąć własnymi rękami, przeżyć coś, co na zawsze pozostanie w naszej pamięci. Nic więc dziwnego, że tak wielu bohaterów literackich spędza swe życie na podróżach i że tak wielu twórców z wędrówek po świecie czerpie inspirację dla swoich utworów.
Motyw wędrówki obecny jest w literaturze przynajmniej od czasów Odysei Homera, to jednak z najpopularniejszych toposów literackich. Odnaleźć go można we wszystkich epokach i u wielu pisarzy. Jego sensy bywały wieloznaczne, głównie jednak wędrówka oznaczała po prostu życie.
?Męża głoś, Muzo wielce obrotnego, który zburzył święty gród Troi, a potem wiele wędrował, widział miasta, ludzi tak wielu i ducha ich poznał?. To zdanie, otwierające ?Odyseję? Homera, znakomicie ukazuje różnoraką postać realizacji motywu wędrówki w literaturze.
Z jednej strony podróż może oznaczać po prostu podróż bez dodatkowych znaczeń. Takie realizacje najczęściej spotykamy w powieściach przygodowych i sensacyjnych.
Z drugiej strony, jeśli wędrówka znaczy coś więcej niż tylko przemieszczenie się postaci w przestrzeni i czasie ma wówczas dwojaki charakter ? dosłowny i symboliczny. Wędrówka może być przemierzaniem krain, kalejdoskopem oglądanych miast i wsi. Przestrzenie które poznajemy podczas wędrówki, posiadają znaczenie symboliczne. Labirynt to symbolem zniewolenia, więzienia, a morze czy otwarta przestrzeń to symbol wolności.
Książkowe wędrówki mają zazwyczaj swój określony cel: Konkretne miejsce, osobę, wartość, rzecz. Takie podróże spotykamy już w literaturze starożytnej: Edyp podróżuje, chcąc uciec przed wiszącym nad nim fatum. Wędrują też Argonauci poszukujący złotego runa.
Prawzorami będą tu z pewnością biblijna Księga Wyjścia i ?Odyseja? Homera.
Wędrówka Izraelitów z Egiptu do Ziemi Obiecanej pod wodzą Mojżesza to epopeja narodu żydowskiego, który w drodze konsoliduje się i dorasta do zadania, jakie przed nim postawił Jahwe. Podróż jest dla niego wielką próbą, Bóg chce bowiem sprawdzić, czy Izraelici pozostanąmu wierni. Żyzny Kanaan ma być nagrodą, ale tylko dla tych, którzy zachowają wiarę. Rodacy Mojżesza niejednokrotnie chcą wracać, z utęsknieniem wspominają spokojny lecz niewolniczy żywot w Egipcie, nie wierzą, że kiedykolwiek dotrą do Ziemi Obiecanej. Dla wielu z nich próba kończy się niepomyślnie. Nawet sam Mojżesz, ponieważ zwątpił w powodzenie wyprawy, nie będzie mógł przekroczyć granic Kanaanu. Jedynie młode pokolenie, urodzone już w drodze, sięgnie po obiecaną nagrodę. Pokolenie, które w czasie wieloletniej wędrówki stało się generacją narodów zahartowanych i przygotowanych do podboju. Podróż stanowi tu więc swego rodzaju wyzwanie, ma wyselekcjonować najwierniejszych, ale też najsprawniejszych i najbardziej przedsiębiorczych.
W ?Odysei? podróż pełni nieco inną funkcję.
Odys niewątpliwie był człowiekiem ciekawym świata, ale nie do tego stopnia, żeby przedkładać długoletnią tułaczkę nad powrót do Itaki, gdzie czekała na niego wierna żona-Penelopa. Jego wędrówka do domu trwała tak długo za sprawą bogów, a szczególnie Posejdona, który mścił się na herosie za oślepienie swego syna, cyklopa Polifema. Niepomyślne wiatry, morskie prądy, potwory ? wszystko jakby sprzysięgło się przeciw Odyseuszowi. Były i bardzo przyjemne przeszkody jak chodźmy nimfa Kalipso, która tak zauroczyła króla Itaki, że spędził u niej aż siedem lat. Odys znalazł się nawet w Hadesie, ale i stamtąd udaje mu się wydostać. A więc jest to uparte dążenie do konkretnego celu, nie jakaś włóczęga donikąd, gdzie oczy poniosą. Jest to podróż podszyta tęsknotą za ciepłem rodzinnego ogniska. Uparte dążenie, by powrócić do punktu wyjścia.
Podróż może być też poszukiwaniem życiowego celu czy próbą odnalezienia samego siebie, doświadczeniem niezbędnym, by odpowiedzieć na zasadnicze życiowe pytania. Takie wyprawy podejmują najczęściej ludzie młodzi, zagubieni w świecie, niezbyt pewni swoich chęci i pragnień.
Na co liczą? Może na rozszerzenie horyzontów, może na utratę niepraktycznych złudzeń, a może na to, ze spotkają kogoś, kto odmieni ich los.
Zbliżonymi motywami kierował się chyba Kordian – tytułowy bohater dramatu romantycznego Juliusza Słowackiego ? młodzieniec w którego sercu zagnieździł się ?jaskółczy niepokój?. Jego podróż po Europie to historia kolejnych rozczarowań, jakich doznaje bohater, który dotychczas znał świat głównie z lektur i opowieści innych ludzi. Podróż Kordiana przynosi konfrontacje wyobrażeń z rzeczywistością. W Anglii uświadamia sobie, że świat, w którym rządzi pieniądz, daleki jest od Szekspirowskich ideałów. We Włoszech przekonuje się ze miłość kobiet można kupić. W Watykanie upada jego wiara w wielki autorytet papieża. Okaże się człowiekiem bez zasad, który sprzymierza się tylko z tymi, którzy mają pieniądze i władzę. Odbyta podróż skłania bohatera do wniosku, ze w świecie brakuje stałychwartości, które mogą stanowić wzór do naśladowania.
Zwieńczeniem wędrówki bohatera staje się monolog na górze Mont Blanc, gdzie odnajduje życiowe powołanie, będzie nią poświęcenie i walka w imię ciemiężonej ojczyzny. To podróż uświadamia Kordianowi, w jakim świecie żyje, i wskazuje mu kierunek działania.
W literaturze zachodniej za jedno z najwspanialszych dzieł o poszukiwaniu szczęścia i sensu życia uznaje się dramat Goethego – Faust. Romantyczny pisarz przedstawia starca, który zbadał i przestudiował wszelkie dziedziny nauki, zyskując wśród ludzi sławę uczonego. Jednak nie odnalazł spokoju wewnętrznego i pełnego zadowolenia. Badania naukowe doprowadziły go jedynie do twierdzenia : ?wiem, iż człowiek nic wiedzieć nie może?. Świat zewnętrzny napawa Fausta odrazą, gotów jest nawet popełnić samobójstwo. Odwiedziony od tego przez bijące dzwony kościelne, postanawia poświecić się magii. Jednak i ta nie daje mu radości, toteż przeklina wszystko co wiąże się z życiem, a wiec wiarę, nadzieję i miłość. To psychiczne rozchwianie bohatera wykorzystuje Mefistofeles, diabeł, który właśnie zawarł umowę z Bogiem. Bóg jest przekonany, iż szatan nie ma najmniejszych szans na zdobycie duszy alchemika. Mefisto oferuje Faustowi swe usługi za cenę duszy. Bohater godzi się na to, pod jednym warunkiem:
?Jeżeli chwili powiem kiedy: Pozostań, takaś pełna kras! Pozwolę ci się spętać wtedy I niech po wszelki zginę czas.? Szatan zabiera Fausta w podróż po świecie ufając, że ten w końcu wypowie umówioną formułę.
W lipskiej Piwnicy Aurbacha pokazuje mu uczty studenckie, lecz te nie bawią wędrowca. Następnie odmładza Fausta i pozwala mu rozkochać się w pierwszej napotkanej kobiecie ? jest nią młoda i piękna Małgorzata. Bohater uwodzi dziewczynę, nieświadomie sprowadzą ją na drogę zbrodni, dziewczyna zabija własne dziecko, a Faust staje się bezpośrednim sprawcą śmierci jej brata oraz pośrednio matki. Jednak nie traci poczucia winy i odczuwa wyrzuty sumienia. W pierwszej części dramatu Goethego magiczna formuła nie pada. Faust wypowie ją dopiero w drugiej części, już jako stuletni tępy starzec. Odkrył bowiem sens życia, a była nim praca dla innych. Mefisto nie zabierze jednak duszy bohatera, gdyż ten poznał prawdę i cel egzystencji, wyzwalając się tym samym spod panowania czarta. Niemiecki dramaturg przedstawił tragiczne losy człowieka przeżywającego rozdarcie wewnętrzny, między pasją poznania świata, a niewielkimi możliwościami człowieka.
Faust to bohater tragiczny, próbujący za wszelką cenę odnaleźć sens życia. Temu też służy wspólna wędrówka z czyhającym na jego duszę Mefistofelesem.
Sonet A. Mickiewicza ?Żegluga? należący do krymskiego cyklu jest doskonałym przykładem romantycznej liryki pejzażowej i romantycznego podróżopisarstwa.
Opis żeglugi zajmuje dwie pierwsze zwrotki sonetu. Głównym środkiem artystycznym użytymprzez poetę jest personifikacja okrętu, który ?dąsa się?, ?zrywa się z wędzidła?, ?nurkuje?, ?wznosi kark?, ?leci?. Czasowniki te opisują nie tylko okręt walczący z silnym wiatrem, ale przede wszystkim doznania podmiotu lirycznego. Widzimy zatem:
– poczucie mocy: ?wznosi kark, zdeptał falę?
– radość i upojenie ruchem: ?przewala się?, ?nurkuje?,
– odczucie całkowitej wolności: ?leci?, ?zrywa się z wędzidła?.
W sumie jest to obraz bardzo dynamiczny, który ukazuje podobieństwa między obrazem walczącego z falami okrętu a doznaniami podmiotu lirycznego. W tym sonecie trud i radość żeglowania były więc pretekstem do przedstawienia stanów emocjonalnych i duchowych człowieka. Powiązanie między stanem psychicznym podmiotu mówiącego a sytuacją egzystencjalną okrętu najsilniej wyraża się w wyznaniu: ?Zdaje mi się, że pierś moja do pędu go nagli?. Symboliczny sens obrazu żeglugi staje się więc jasny dopiero po lekturze drugiej części wiersza. Motyw wędrówki obecny w sonecie ma znaczenie symboliczne, oznacza trud życia i radość zwycięstwa nad nim.
Podróż = życie symboliczny sens motywu podróży oznacza tu wybór życia aktywnego wymagającego odwagi, a nawet heroizmu.
Podróż to jednak przede wszystkim przygoda; na tym motywie oparte są liczne przygodowe opowieści, zarówno nawiązujące do faktów, jak i zrodzone z bogatej wyobraźni oraz fantazji autorów.
Młodzieży dobrze znana jest powieść Juliusza Verne ?W osiemdziesiąt dni dookoła świata? i dramatyczne losy jej bohatera Fileasa Fogga, który jako londyński dżentelmen, zakłada się w klubie, że w osiemdziesiąt dni objedzie świat dookoła. Razem ze służącym wyrusza w podróż, która obfitowała w liczne przygody. Odnajdzie też szczęście osobiste ? młodą wdowę, którą w Indiach uratuje od spalenia, obdarzy go pełną wdzięczności miłością. Korzystając z wszelkich znanych środków lokomocji, pan Fogg dotrze do Londynu na dzień przed wyznaczonym terminem. Powieści podróżnicze są ulubioną lekturą większej części młodych czytelników.
Dynamiczna akcja i egzotyka łączą się w tych powieściach z walorami poznawczymi, a ich bohaterowie stanowią wzorce zaradności, niezłomności i odwagi,
Kto wie, ile młodych ludzi zachęciły do porzucenia domowych pieleszy i podjęcia wędrówki w nieznane?
Kończę wędrówkę po utworach, w których motywy podróży odgrywały ważną, choć często różną rolę.
W mojej prezentacji starałam się odpowiedzieć na pytanie: dlaczego pisarze każą się swoim bohaterom tak często przemieszczać? Dlaczego tak powszechnie wykorzystują w swoich utworach motyw podróży? I po co?
Przywołane przeze mnie utwory wskazują kilka ogólnych funkcji, jakie moim zdaniem, może pełnić wędrówkę w dziele literackim.
Za motywem wędrówki w literaturze kryje się zatem tak naprawdę ludzka kondycja, ciekawość i dociekliwość.
Od wieków próbujemy odpowiedzieć na pytanie: ?Co jest tam dalej, gdzie jeszcze mnie nie było??,
?Gdzie jest kres??, ?Co jest celem isensem naszego istnienia??
Odpowiedzi nie znaleźli od ponad dwóch tysięcy lat filozofowie, bezsilni są też naukowcy. Wędrowanie to nieskończone poszukiwanie istoty wszechświata, naszego otoczenia, ale również poszukiwanie sensu istnienia. Bo czym jest życie, jeśli nie ciągłym dążeniem do celu.
