ARTYSTA SŁOWA
Mitologia
Orfeusz, który swoim śpiewem obłaskawiał dzikie zwierzęta i zdołał przekonać władców Podziemia, by zwrócili mu żonę, Eurydykę, uważany był za pierwszego poetę w historii ludzkości.
J. Kochanowski „Muza”
Poeta sobie śpiewa a Muzom, bo ludzie w pogoni za majątkiem i innymi dobrami materialnymi nie mają ani czasu, ani ochoty na czytanie wierszy. poezja nie daje żadnych korzyści materialnych, ale mimo to poeta pozostaje wiernym sługą Muz, mając nadzieję, że co mu żywota ujmie czas dzisiejszy, To po śmierci nagrodzi z lichwą wiek późniejszy.
A. Mickiewicz „Konrad Wallenrod”
Stary wajdelota Halban swoimi pieśniami i opowieściami przypomina Wallenrodowi o obowiązkach,jakie na siebie przyjął. To Halban przyczynił się do tego, że jako dziecko wychowane w Zakonie, Konrad nie zapomniał jednak o swoim litewskim pochodzeniu. Teraz stoi na straży jego misji, a kiedy Wallenrod będzie umierał, właśnie wajdelotę zobowiąże, by głosił w swoich pieśniach prawdę o tym, co się stało.
A. Mickiewicz „Dziady” cz. III
Konrad, jako poeta obdarzony mocą równą mocy kreacyjnej Boga, stawia się na równi z Nim, by wreszcie stwierdzić, że jako ten, który za miliony kocha i cierpi katusze, przewyższa Stwórcę, będącego tylko mądrością. Do głębi przejęty cierpieniami swego narodu, Konrad wyzywa Boga na pojedynek serc. A kiedy Bóg nie odpowiada, gotów jest posunąć się do ostatecznego bluźnierstwa i nazwać Go carem. Na szczęście, niecierpliwy diabeł wypowiada za Konrada to bluźnierstwo. Konrad-poeta, jak Prometeusz, zbuntował się przeciwko Bogu. Nie został jednak potępiony – wybaczono mu ten bunt, bo kochał Naród, kochał wiele, kochał wielu. Jedyną karą, jaką poniesie, będzie to, że nie zobaczy proroczej wizji przyszłych losów Polski. A tajemniczy czterdzieści i cztery widzenia księdza Piotra to być może właśnie Konrad.
S. Wyspiański „Wesele”
Poeta (którego pierwowzorem był Kazimierz Przerwa-Tetmajer) potrafi wygłaszać pełne górnolotnych słów przemowy, ale nie kryją one żadnej istotnej treści. Scena spotkania z widmem Rycerza pokazuje wewnętrzną pustkę Poety i jego poezji. Nawet, kiedy mówi o Polsce, stać go tylko na frazesy w rodzaju: Polska to jest wilka rzecz.
W. Szymborska „Radość pisania”
Poeta ma nieograniczoną władzę nad światem, który kreuje. Od niego zależy to, co się w tym świecie dziej, ale on też decyduje, czy ów świat pozostanie utrwalony w wierszu, czy też zniknie. Zatem radość pisania to możność utrwalania, zemsta ręki śmiertelnej – śmiertelny człowiek nieśmiertelne światy.
ARTYSTA
przypisywana nadwrażliwość; inne normy etyczne i moralne (większa swoboda)
Mitologia:
-Hefajstos wytwarzał pioruny i dzieła sztuki; tarcza dla Achillesa na prośbę Tetydy (ze scenami z życia Greków; w Iliadzie)
-Apollo jestopiekunem artystów; pięknie gra na lirze;
-Atena pięknie tkała (b. plastyczne sceny przedstawione);
-Marsjasz pięknie grał na lirze; wyzwał na pojedynek Apollina–>okrutna kara (obdarty ze skóry żywcem);
-Orfeusz pięknie grał na lirze i śpiewał (zwierzęta kładły się mu u stóp, drzewa wyrywały korzenie aby iść za nim); gdy udał się do Podziemia po żonę, nawet mściwe Erynie wzruszyły się
-Dedal uważany za artystę; jego dzieła to dzieła sztuki (największe osiągnięcie to labirynt na Krecie na życzenie króla Minosa, będący symbolem dzieła doskonałego dla starożytnych);
Średniowiecze
Sztuka była tworzona ad maiorem Dei gloriam (dla większej chwały Boga); większość dzieł anonimowa, a osoba artysty całkowicie nie znana; prawie nigdy artysta nie był przedmiotem sztuki;
J. Kochanowski „Pieśń XXV” ks. II
(Czego chcesz od nas, Panie) Bóg to Deus artifex (Bóg – artysta), ponieważ świat jest doskonale piękny i służy człowiekowi.
C.K.Norwid „Fortepian Szopena”
Wspomnienie dni przedostatnich Chopina budzi refleksje na temat jego sztuki, która była doskonałym-wypełnieniem;
Fidiasz jest uosobieniem sztuki – doskonałego-wypełnienia w rzeźbie;
Obraz zrzuconego na bruk fortepianu Szopena wyraża charakterystyczną dla Norwida myśł, że jednostka wybitna nie znajduje zrozumienia u współczesnych;
H. Sienkiewicz „Janko Muzykant”
szlachta nie zauważa talentów takich jak Janko, natomiast dofinansowuje rozwój zachodnich artystów.
S. Przybyszewski „Confiteor”
Artysta to ipse philosophus, daemon, Deus et omnia. Jest kapłanem najwyższej religii – sztuki. Stoi ponad życiem, ponad światem, jest panem panów, nie ograniczony żadną siłą ludzką.
K. Przerwa-Tetmajer „Evviva l’arte”
Sztuka jest wartością najwyższą, a artysta, choć przymiera głodem, zawsze będzie stał ponad światem filistów. W jego piersi płoną ognie przez Boga samego włożone, więc odrzuca dobra materialne i patrzy na tłum z głową podniesioną.
S. Wyspiański „Wesele”
W bronowickiej chacie zgromadzili się na weselu artyści różnych dziedzin. Ale łączyą ich tylko powierzchowna fascynacja wsią i ludem, bierność, młodopolska poza i skłonność do logorei, która potokiem słów pokrywa zupełną pustkę wewnętrzną.
BEZDOMNOŚĆ
Biblia Stary Testament
-Wyrokiem boskim Adam i Ewa zostali wygnani z raju i skazani na pracę, cierpienie, ból. Utracili bezpieczne schronienie (Ogród Eden), odtąd mieli o nie troszczyć się sami
-Po 430 latach wyprowadził Bóg naród wybrany z ziemi egipskiej. Izraelici porzucili swoje domy i podżyli za Mojżeszem do Ziemi Obiecanej. Wędrówka ich trwała czterdzieści lat i dopiero po tym okresie mogli osiedlić się i założyć domy.
Biblia Nowy Testament
-Chrystus przyszedł na świat w stajence, bo Józef i Maryja nie mogli znaleźć schronienia nawet w gospodzie. Później skazani na bezdomność i tułaczkę, bo Herod usłyszawszy, że narodził się król żydowski,kazał zabić wszystkich chłopców. Uciekli do Egiptu.
-Na bezdomność dobrowolnie skazał się syn marnotrawny, porzucając dom rodzinny i wyruszając w świat ze swoją częścią majątku. Zrozumiał swój upadek i błąd, gdy jako pastuch świń musiał mieszkać i jeść z nimi.
Mitologia
-Przez 20 lat (10 wojny trojańskiej i 10 tułaczki przez gniew bogów) król Itaki (Odys) pozbawiony był rodzinnego domu i dlatego stał się symbolem tułacza, pielgrzyma (homo viator)
-Wszechstronnie zdolny artysta, rzemieślnik, architekt, Ateńczyk Dedal został wygnany ze swego rodzinnego miasta za mord na Talosie. Przybywał na Krecie u króla Minosa, który go więził, obawiając się zdradzenia przez Dedala zagadki labiryntu.
„Legenda o św. Aleksym”
Złożywszy wcześniej śluby czystości, Aleksy porzucił w noc poślubną swoją żonę, opuścił też dom rodzinny, a zabrane ze sobą bogactwa rozdał biednym. Od tego momentu, wędrując po świecie jako żebrak, zmieniał kolejne miejsca pobytu, wiódł życie biednego tułacza. Gdy po latach wrócił na dwór ojca, nie rozpoznany przez nikogo spędził jeszcze 16 lat pod schodami rodzinnego domu, z pokorą przyjmując wszystkie upokorzenia.
Molier „Świętoszek”
Intrygi Tarruffa prowadzą do tego, że Orgon i jego rodzina zostają pozbawieni własnego domu i otrzymują nakaz natychmiastowego opuszczenia rodzinnej siedziby. Ratuje ich przed tym wspaniałomyślność księcia.
J.W. Goethe „Cierpienia młodego Wetera”
Weltschmertz (ból z powodu świata = ból istnienia), na który Werter cierpi, powoduje, że bohater nie może znaleźć stałego miejsca. Sam o sobie mówi, że jest pielgrzymem, porównuje swoją sytuację z losem mitologicznego Odysa. Ten brak zakorzenienia (także w sensie społecznym) powoduje, że Weter ucieka od świata i ludzi (świat jest we mnie) i jest jedną z przyczyn jego samobójstwa.
G.G. Byron „Giaur”
O bohaterze wiemy, że jest wenecjaninem szlachetnie urodzonym. W Grecji Giaur jest obcy pod każdym względem: narodowym, kulturowym, religijnym. Nie wiemy, ani gdzie mieszka, ani czym się zajmuje, ani z czego żyje. Jego życie, rozpięte między wielką miłością a nienawiścią i żądzą zemsty, jest naznaczone tymczasowością. Nawet klasztor nie stanowi dla niego domu i schronienia, ponieważ Giaur nie odczuwa żadnej więzi z mieszkającymi tam zakonnikami.
A. Mickiewicz „Dziady” cz. IV
Oprócz bezdomności w sensie społecznym (Gustaw nie akceptuje takiego układu społecznego, gdzie nierówność majątkowa jest przyczyną nieszczęśliwej miłości samobójstwa: błyskotkę niosę dla jasnych panów), występuje tu też w odniesienie do Pustelnika-Gustawa bezdomność w sensie ontologicznym. Do końca nie wiadomo, czy bohater jest człowiekiem, czy duchem (w obecności księdza przebija się sztyletem i żyje nadal). Jest on także bezdomny w sensie dosłownym – po latach nieobecności powraca do rodzinnego domu, który stałsię rozsypującą się ruiną i dowiaduje się, że jego bliscy nie żyją.
A. Mickiewicz „Sonety krymskie”
Po raz pierwszy w literaturze polskiej pojawiła się postać pielgrzyma, który w „Stepach akermańskich”, mimo natłoku wielu niecodziennych wrażeń, nie może oderwać się myślami od wspomnienia rodzinnego kraju, czeka na głos z Litwy, jest samotnym wygnańcem; w sonecie „Burza” wyróżnia się spośród grupy podróżnych na statku, któremu grozi zagłada, bo nie umie się modlić i nie ma się z kim żegnać – jest więc to bezdomność w sensie dosłownym, jak tez egzystencjalnym; w sonecie „Bajdary” wzrastającą tęsknotę i poczucie osamotnienia usiłuje zagłuszyć wielością doznań i wrażeń (lasy, doliny, głazy w kolei, w natłoku (…) chcę odurzyć się, upić tym wirem obrazów), co okazuje się jednak nieskuteczne (ziemia śpi, mnie snu nie ma). W sonecie „Pielgrzym” przyznaje, że w zestawieniu z bogatym krajobrazem krymskim wygrywa skromny, ubogi pejzaż stron rodzinnych (Litwo! Piały mi wdzięczniej twe szumiące lasy(…) i weselszy deptałem twoje trzęsawice niż rubinowe morwy, złote a nanasy).
A. Mickiewicz „Konrad Wallenrod”
Od młodości Walter Alf pozbawiony był domu: jako dziecko po zamordowaniu rodziców przez Krzyżaków został uprowadzony do Prus; tam jego starannym wychowaniem zajął się mistrz krzyżacki, ale w chłopcu pozostał w pamięci widok pożaru domu rodzinnego i krzyk matki, dlatego jego imię było niemieckie, dusza litewska została. Później zrezygnował ze spokoju, szczęścia i własnego domu w imię celu, którym było zniszczenie Zakonu: szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie.
A. Mickiewicz „Dziady” cz. III
Bezdomni są tu wszyscy, którzy w wyniku procesu zostali skazani na zesłanie. Setki kibitek Bezdomni są tu wszyscy, którzy w wyniku procesu zostali skazani na zesłanie. Setki kibitek, a w nich młodzi spiskowcy pozbawieni zarówno ojczyzny, jak też domu rodzinnego. Symbolem wygnańca jest pielgrzym, który pojawia się w „Ustępie”: obcy, samotny, zagubiony w Petersburgu, nie mający możliwości powrotu.
J. Słowacki „Kordian”
Od chwili opuszczenia domu Kordian pielgrzymuje po Europie w poszukiwaniu celu życia. Nigdzie nie jest u siebie, nigdzie nie znajduje schronienia, wszędzie spotykają go kolejne rozczarowania, toteż wędruje dalej (Londyn, Dover, Włochy, Watykan). Nie wiadomo także, czy miał dom po powrocie do Polski. Kordian jest spiskowcem, więc ponad szczęście życia rodzinnego przedkłada konieczność walki i wypełnienie misji – zabicie cara.
J. Słowacki „Rozłączenie”
Wiersz jest wyznaniem biednego tułacza, który tęskni do pozostawionej w kraju kobiety (matki? kochanki?). W celu podkreślenia całkowitej obcości światów, w których oboje przebywają, jej rzeczywistość przedstawia jako znaną, swojską, bezpieczną,zaś tę, w której on przebywa – jako świat w momencie stawania się, dynamiczny, obcy, groźny. Jego losem jest wieczna tułaczka i marzenia o krajobrazie z domem i ogrodem.
J. Słowacki „Hymn”(Smutno mi, Boże)
Powtarzający się jak refren wers smutno mi, Boże wprowadza do wiersza nastrój przygnębienia i żalu. Bohater liryczny ma świadomość, że jego okręt nie do kraju płynie, płynąc po świecie, tęsknotę zaś dodatkowo pogłębiają lecące bociany, które przywodzą na myśl rodzinne strony oraz bolesna myśl nie wiem, gdzie się w mogiłę położę.
J. Słowacki „Testament mój”
W nastroju przygnębienia i żalu wyznanie tułacza, który żegna się z przyjaciółmi, bliskimi, mając świadomość przemijania i swojej obcości i samotności w świecie.
F.M. Dostojewski „Zbrodnia i kara”
Można mówić o społecznej bezdomności Raskolnikowa, człowieka samotnego, wyobcowanego i zbuntowanego wobec porządku i zbuntowanego wobec porządku świata. Trudno też nazwać domem tę klitkę, którą Rodion wynajmuje, a która bardziej przypomina szafę lub trumnę niż mieszkanie, przez co działa przytłaczająco i depresyjnie na psychikę.
B. Prus „Lalka”
Bezdomna jest Magdalenka, której Wokulski pomoże dźwignąć się z upadku i skieruje do domu Wysockiego. Choć studenci w kamienicy Krzeszowskiej mają chwilowo dach nad głową, w każdej chwili grozi im wyrzucenie z powodu niepłacenia czynszu.
S. Zeromski „Siłaczka”
Stasia Bozowska właściwie przez całe życie pozostała bezdomna. Jej los został określony w momencie, gdy dokonała wyboru, że chce poświęcić się pracy na rzecz najuboższych. Zamieszkała w więcej niż skromnych warunkach, na wsi, pisała podręcznik dla dzieci wiejskich, nie wyszła za mąż, zdecydowała się nie mieć własnego domu.
S. Zeromski „Ludzie bezdomni”
Nigdy właściwie nie miał domu dr Judym. Pochodził z rodziny biednego szewca pijaka, nie było dla niego także domem mieszkanie ciotki, gdzie się wychował; później był także pielgrzymem, nie mającym swego domu. Judym jest także bezdomny w sensie społecznym: nie należy do warstwy, z której wyszedł, a nawet nią gardzi, nie został przyjęty do warstw wyższych, gdzie zawsze będzie postrzegany jako syn szewca z Krochmalnej.
Podobnie Joasia, która pracując jako nauczycielka w Warszawie, tułała się po cudzych mieszkaniach, stąd jej marzenia o własnym skromnym domu.
Postać inżyniera Korzeckiego wprowadza do utworu inną, metafizyczną wizję bezdomności. Jest to człowiek, któremu nic nie przynosi spokoju, wszędzie uświadamia sobie, że nie ma dla niego miejsca na ziemi, dlatego popełnia samobójstwo, uwalniając się od trosk życia.
Bezdomni są wszyscy ci, którzy mieszkają w warunkach urągających godności ludzkiej. Nie są to domy, ale budy, nory, owczarnie (w W-wie za Żelazną Bramą, w Cisach- czworaki, w Zagłębiu – mieszkania pracowników kopalni). Bezdomni są także ci, których warunki zmuszają do opuszczeni kraju i szukania pracy i szczęścia na obczyźnie (Wiktorowie).
W.S. Reymont „Chłopi”
W zhierarchizowanej strukturze wsi najniżej są usytuowani ci, którzy nie mają ziemi, nie mają własnej chałupy. Są to m.in. żebracy, jak np. Agata, która każdej jesieni opuszcza wieś, udając się kajś w świat, aby zimą nie być Kłębom ciężarem. Nie ma własnego kąta Jagustynka, która poszła na wycug i teraz za odrobek znajduje mieszkanie i wyżywienie u bogatych chłopów. Istniej też w Lipcach liczna grupa parobków, którzy wynajmują się u gospodarzy na rok (jak Kuba, Witek), pracują za wyżywienie, ubranie, często mieszkają w stajni lub oborze. Ludzie ci nie liczą się w społeczności chłopskiej, nikt ich nie zaprasza na ważne spotkania, nikt ich o zdanie w sprawach dotyczących gromady nie pyta.
S. Żeromski „Przedwiośnie”
Można mówić o bezdomności Cezarego Baryki, który w gruncie rzeczy nie ma prawdziwego domu (poza okresem dzieciństwa w Baku). Nie czuje się on szczególnie związany z żadnym z krajów, nie ma także sprecyzowanych poglądów politycznych, trudno też wyraźnie określić jego przynależność klasową. Widząc dom w Nawłoci i atmosferę w nim panującą, twierdzi, że czuje się jak bezpański pies
Żydzi warszawscy z okolic Świętojerskiej, Franciszkańskiej mieszkają w warunkach, które są nieludzkie: wnętrza domów są (…) obłupione z tynku (…) świeci nagi ceglany mur, lecz i on jest oślizgły z brudu, pełen werw i plam (…) Potworne są tam kloaki, ścieki, zlewy, rynsztoki.
Podobne obserwacje dotyczą Chłodka: spali na cudzym przy kominku, na ławkach i po zapieckach, nie mając własnego domu i nic zgoła, co by własnym nazwać można.
BUNT
Biblia Stary Testament
-Za pierwszych buntowników w Biblii uznaje się Adama i Ewę, którzy nie byli posłuszni woli Boga i zjedli owoc z drzewa wiadomości dobrego i złego, zdobywając w ten sposób umiejętność odróżnienia dobra od zła, za co zostali wygnani z raju: Ewa za karę miała w bólach rodzić dzieci, Adam – ciężko pracować, aby utrzymać rodzinę.
-Gdy Bóg przyjął ofiarę Abla (pasterza), a odtrącił ofiarę Kaina (rolnika), wówczas Kain zbuntował się przeciwko niejednakowemu traktowaniu, poczuł się odrzucony przez Boga i zabił Abla, za co Bób naznaczył go piętnem i skazał na tułaczkę. Kain zamieszkał na wschód od Edenu.
Biblia Nowy Testament
Przypowieść o synu marnotrawnym: przeciwko ustalonemu porządkowi zbuntował się młodszy syn i zażądał podziału majątku. Wziął swoją część i odszedł z domu, by wrócić później do ojca jako skruszonysyn marnotrawny, który zaznawszy największego upokorzeni, zrozumiał swój błąd.
Mitologia
-Najbardziej znanym buntownikiem jest Prometeusz, który wielokrotnie usiłował przeciwstawić się wszechwładzy Zeusa:
-podczas ofiary w Mekone podzielił wołu na dwie części. Zeus wybrał kości przykryte tłuszczem i odtąd te części miano mu składać w ofierze;
-wykradł ogień z Olimpu i podarował go ludziom, aby poprawić ich nędzne bytowanie na ziemi, nie uważał bowiem, że ogień należy się tylko bogom;
-przejrzał zamiary Zeusa i usiłował go przechytrzyć, ostrzegając przed otwieraniem puszki Pandory. Za swoje występki został skazany na przykucie do skał Kaukazu gdzie drapieżny ptak wydzierał mu odrastającą stale wątrobę. Od jego imienia na określenie postawy buntu wobec Boga i niezgody na taki kształt świata, w którym Stwórca zgadza się na istnienie cierpienia, utworzono termin „prometeizm”.
Sofokles „Antygona”
Jedyną osobą, która odważyła się zbuntować przeciwko autokratycznemu władcy, Kreonowi, była Antygona. Twierdziła, że: obowiązkiem jej jest pochowanie brata; prawa boskie są ważniejsze od praw ustanowionych przez człowieka; jednakowo kochała obu braci; ma prawo wybierać między życiem a śmiercią. Karą z bunt było zamurowanie jej w grocie.
J. Kochanowski „Treny”
Bunt jest najbardziej widoczny w trenach IX – XI, będących świadectwem kryzysu światopoglądowego. W trenie pada bluźniercze wyznanie: gdześkolwiek jest, jeśliś jest, które jest wyrazem niewiary w istnienie życia pozagrobowego, zaś w trenie XI siłę rządzącą światem i życiem człowieka nazywa nieznajomym wrogiem, który miesza ludzkie rzeczy, nie mając ani dobrych, ani złych na pieczy. Twierdzi również, że w tak urządzonym świecie nie ma znaczenia, czy ktoś żyje uczciwie i bogobojnie (kogo kiedy pobożność jego ratowała? Kogo dobroć przypadku złego uchowała). W trenach poeta wyraził również sprzeciw wobec filozofii stoickiej, która nie okazała się tarczą przeciw złu tego świata, a więc jest filozofią bezwartościową, więcej – nieludzką, jeśli każe zachować spokój wśród przejmującego bólu. W trenie XVII stwierdzi: bo mając zranioną duszę, rad i nierad płakać muszę.
G.G. Byron „Giaur”
Tytułowy bohater jest człowiekiem zbuntowanym wobec nudnego, schematycznego stylu życia. W Grecji, gdzie właśnie toczy się walka przeciwko narzuconej przez Turków niewoli, szuka intensywnych przeżyć. Niepokorny i hardy, Giaur nie akceptuje też obyczajowości teko kraju – uprowadza brankę z haremu Hassana. Po latach, podczas spowiedzi w klasztorze, odrzuci też wszelką wiarę i modlitwę: nie mów pacierzy, w skutek ich nie wierzę. Wcześniej o jego odwróceniu się od Boga narrator informuje: ani się kłania przed Bogurodzicą (…), przed Pańskim chlebem nie klęka.
A. Mickiewicz „Konrad Wallenrod”
Postępowanie Konrada Wallenroda także sprawiedliwa miłość do ojczyzny i chęć walki dlaniej.Średniowieczny wojownik łamie w rażący sposób zasady etyki rycerskiej: walczy podstępem, zdradza, przywdziewa maskę, by nie pokazać swego prawdziwego oblicza. Jako chrześcijanin – zabija i popełnia samobójstwo, skazuje na cierpienia ukochaną osobę. Konrad Wallenrod – to natura byroniczna: pełen sprzeczności zbuntowany wobec świata, niepokorny, bo nawet Halban często z trudem jego moc bezrozumną na więzi trzyma, gwałtowny, bezkompromisowy.
A. Mickiewicz „Dziady” cz. III
Jednym z młodych spiskowców, przetrzymywanych w klasztorze ojców bazylianów, jest Konrad – romantyczny Prometeusz, który widząc wszystkie cierpienia swego narodu, wydaje Bogu bitwę krwawszą niźli Szatan. Wyzywa Boga na pojedynek dlatego, że ten rządzi światem bez miłości, że ze spokojem patrzy na ból i poniżenie ludzi. Metafizyczny bunt Konrada ma mu zapewnić władzę nad ludzkimi uczuciami (rząd dusz), by wreszcie bluźnierczy poeta mógł uczynić ten świat szczęśliwszym (większe niż ty zrobiłbym dziwo, zanuciłbym pieśń szczęśliwą). Pojedynek z Bogiem został jednak przegrany, bunt daremny, nie w poświęceniu jednostki droga do wyzwolenia narodu.
A. Mickiewicz „Pan Tadeusz”
W młodości Jacek Soplica był samowolnym zawadiaką, hardym, pyszałkowatym sobiepanem, który nie bał się nikogo i niczego, który trząsł całym powiatem. Ta niepokorna, buntownicza natura nie pozwoliła mu pogodzić się z decyzją stolnika. Zabicie Horeszki było wyrazem niezgody na ingerowanie magnata w sprawę miłości jego córki i Jacka Soplicy. Jego buntownicza natura nie mogła pogodzić się z przymusem w żadnej formie.
J. Słowacki „Kordian”
Bohater to samotny indywidualista i buntownik, który znalazłszy w życiu cel (uwolnienie ojczyzny od tyrana), zechce poświęcić mu się bez reszty. Pomimo że Kordian przegra głosowanie w podziemiach katedry, nie przyjmie do wiadomości racji prezesa i będzie próbował sam zabić cara. Swoim opozycjonistom powie, że nie może spokojnie patrzeć, jak tysiące w kopalniach jęczą, a setki młodych Polaków wywieziono na Syberię. Za swój bunt zapłaci pobytem w szpitalu wariatów, później stanie przed plutonem egzekucyjnym.
F.M. Dostojewski „Zbrodnia i kara”
Raskolnikow nie akceptuje świata urządzonego tak, że jedni mają pieniądze, inni muszą się prostytuować, aby zarobić na utrzymanie rodziny (Sonia) i że jedni bogacą się kosztem innych (Alona Iwanowna). Buntuje się od przeciw Bogu, próbując stworzyć świat bez Boga, gdzie wszystkie prawa ustanawia człowiek. Rodion twierdzi: wszystko jest w rękach człowieka, a on pozwala sobie zdmuchnąć wszystko sprzed nosa. W swej matematyce ścisłej teorii dotyczącej uszczęśliwiania ludzi Raskolnikow nie uwzględnił właśnie…człowieka z jego także ludzką naturą i wyrzutami sumienia. Buntownik Rodion Romanowicz został pokonany cichą miłością Soni i jej pokorną wiarą.
H. Sienkiewicz „Potop”
Bohaterem-buntownikiem (wzorowanym na Jacku Soplicy), który jestgotów walczyć o wszystko z całym światem, który nie przyjmuje nigdy odmowy i sprzeciwu, bo zwykł sobie wszystko sam brać, jest Andrzej Kmicic. Natura niepokorna, zawadiacka, typ kresowego watażki, który przyzwyczajony jest rozkazywać, a nie słuchać. Dlatego chyba było mu tak łatwo zapanować nad czamułem tatarskim, że to on umiał skręcić karki niepokornym, a sam dał się okiełznać tak naprawdę jedynie Oleńce.
G. Zapolska „Moralność pani Dulskiej”
Przeciw tyranii Dulskiej usiłował zbuntować się Zbyszko. Swoim trybem życia (wizyty w kawiarniach, nocne powroty do domu) i zachowaniem (prowokacyjnie zaczepne odpowiedzi, np. czy jest kawa w tym zakładzie?, słownictwo) oraz pseudowyzwolonymi poglądami Zbyszko próbował zdystansować się wobec kołtuństwa matki. Oświadczył nawet, że ożeni się z Hanką. Jego bunt był jednak krótkotrwały i pozorny, bo młodzieniec w gruncie rzeczy i tak wiedział, że będzie Felicjanem, będzie obierał czynsze, będzie rodził Dulkich, całe legiony Dulskich (…), bo się urodził po kołtuńsku, a całej warstwy kołtuńskiej nic wypełnić nie zdoła.
S. Żeromski „Ludzie bezdomni”
Przeciwko takiemu stanowi, że lekarze są lekarzami ludzi bogatych, że leczą tylko choroby, a nie przeciwdziałają ich przyczynom, buntuje się doktor Judym, który sam pochodzi z nizin społecznych i uważa, że ma wobec najuboższych dług do spłacenia. Jego wystąpienie z odczytem u doktora Czernisza zapoczątkowuje walkę z kliką lekarzy, którzy podobnie jak Węglichowski, swoją działalność ograniczają do wypisywania recept dla biednych, zaś rzetelnie leczą tylko bogatych (umieją pilnie tępić mikroby w sypialni bogaczy). Buntownicza postawa Judyma znalazła apogeum w scenie kłótni z Węglichowskim i Krzywosądem. Doktor nie mógł opanować ogarniającej go szewskiej pasji.
W.S. Reymont „Chłopi”
Największym buntownikiem w gromadzie Lipczan jest Antek, który nie chce pokornie godzić się na status prawie parobka w gospodarstwie ojca. Antek to rogata, niepokorna dusza, z trudem powstrzymuje emocje, nie może spokojnie zaakceptować prawa: ojca grunt, to i jego wola. Zazdrości ojcu posiadanych morgów, władzy, bogactwa i Jagny (będzie o nią z Maciejem rywalizował). Jego hardej natury nie złamało nawet wypędzenie z rodzinnego domu i bieda, jaką poznał, mieszkając w Bylicy.
W. Gombrowicz „Ferdydurke”
Jest to powieść o buncie przeciw wszechwładzy i wszechobecności formy. Aby się od wszelkiej formy wyzwolić, Józio przymierza się do kolejnych środowisk: szkoły, z której ucieczka jest buntem przeciwko skostniałej gębie i pupie szkolnej. mieszczańskiego domu stwarzającego wrażenie nowoczesności, gdzie udaje się Józiowi skompromitować pseudobunt Młodziakowej wobec tradycji; ziemiańskiego dworku, gdzie utrwaloną formą od wieków było, że pan dawał w mordę, a cham brał w mordę. Kolejne ucieczki (bunty Józia) potwierdzą,że przed gębą nie ma ucieczki. Jest to też powieść, która stanowi wyzwanie przeciwko tradycyjnej formie powieściowej (por. fragmenty autotematyczne, kompozycja, narracja).
Witkacy „Szewcy”
Wszystkie rewolucje były wynikiem niezadowolenia i chęci panowania. Szewcy np. nie mogli pogodzić się z tym, że warstwy panujące (arystokracja, inteligencja) prowadzą życie na innym poziomie, nawet jedzą co innego (kompleks langusty), iv nawet dziwek mają pod dostatkiem, więc rewolucja jest drogą zdobycia tych przywilejów.
H. Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”
Sam tytuł sugeruje wyścig z Bogiem. Niepokorny, który taką próbę podejmuje, jest Marek Edelman. Po raz pierwszy zrobił to podczas wojny na Umschlagpatzu, ratując niektórych spośród tysięcy wywożonych na śmierć. Później, po wojnie, taki wyścig podjął jako kardiochirurg, rozpoczynając walkę o życie pacjentów, tzw. przypadków beznadziejnych i często udawało mu się przechytrzyć Boga, który złośliwie chciał zdmuchnąć płomień świecy życia
CIERPIENIE
Biblia Stary Testament
Hiob, z powodu zakładu między Bogiem a Szatanem, znosi liczne cierpienia – traci cały dobytek, umierają jego dzieci, wreszcie sam zostaje dotknięty trądem, co odbiera mu szacunek u ludzi, bo chorobę traktowano jako karę za szczególnie ciężkie grzechy. Księga Hioba stawia pytanie o sens cierpienia. Jedyną odpowiedź, jaką można w niej odnaleźć, to ujęcie cierpienia jako próby, której Bóg poddaje człowieka, by sprawdzić jego wiarę i ufność. Hiob mimo cierpień nie załamał się, zachował wiarę i ufność, więc Bóg wynagrodzi go.
Biblia Nowy Testament
Modlitwa Chrystusa w Ogrójcu (Getsemani) jest wyrazem skrajnego cierpienia psychicznego. Świadom swego losu, Jezus błaga: Abba, Ojcze, jeśli możliwe oddal ode mnie ten kielich, by potem zgodzić się z wolą Ojca. Chrystus znosi straszliwe cierpienia: jest biczowany, poniżany, musi dźwigać krzyż, na którym potem długo umiera. Jego cierpienie ma moc zbawczą. Przez Jego mękę ludzkość zostaje oczyszczona i odkupiona. Zanim umrze, cierpi święty Szczepan, pierwszy męczennik, który zostaje ukamienowany.
Mitologia
-Demeter cierpi, kiedy Persefona znika bez śladu. Gdy Zeus podejmie decyzję, że dziewczyna będzie przez pół roku przebywała z mężem w Hadesie i przez pół roku z matką na ziemi, cierpienie stanie się udziałem Demeter przy każdym rozstaniu.
-Orfeusz cierpi po śmierci żony. Wyraża swoje uczucia w pieśniach, które są tak wymowne, że wzruszają nawet dzikie zwierzęta. Jego cierpienie jest tak wielkie, iż udaje się do królestwa Hadesa, by ubłagać boga, żeby przywrócił mu żonę.
-Prometeusz za to, że pomagał ludziom przeciw bogom, zostaje skazany na niekończące się cierpienie. Przykuty do skał na Kaukazie codziennie nawiedzany jest przez sępa, który wyjada mu nieustannie odrastającą wątrobę.
„Legenda o św. Aleksym”Aleksy skazuje się na fizyczne i duchowe cierpienie, by służyć Bogu. Znosi wszelki ból i upokorzenia, by zyskać zbawienie. Rodzice Aleksego cierpią, bo nie wiedzą, co dzieje się z ich synem. Wszelkie poszukiwania nie dały żadnego rezultatu – ukochany jednak zaginął bez śladu.
„Pieśń o Rolandzie”
Król Wilki cierpi, widząc ciała zabitych w wąwozie Ronsewal swoich najlepszych rycerzy, a wśród nich Rolanda. Jego cierpienie jest tak wielkie, że płacze i mdleje.
G. Boccaccio „Dekameron” – „Sokół”
Federico delli Alberighi cierpi, ponieważ jego ukochana, Monna Giovanna, nie odwzajemnia jego uczucia. Później, kiedy dowie się, że kobieta odwiedzi go, by prosić o sokoła, którego właśnie, żeby ją uczcić, podał na obiad, ponownie pogrąży się w cierpieniu, gdyż nie może spełnić jej życzenia. Ale jego cierpienia znajdą szczęśliwe zakończenie – wzruszona stałością uczucia Monna poślubi go.
J. Kochanowski „Treny”
Śmierć dziecka rodzi wielkie cierpienie. Podmiot liryczny trenów, zrozpaczony ojciec, nie potrafi znaleźć wytłumaczenia dla tego, co się stało. Cierpienie powoduje kryzys światopoglądu i wiary w ludzką mądrość. Rodzi też wątpliwości wobec Boga, który w swoim okrucieństwie uderza w człowieka w najmniej spodziewanym momencie.
J.A. Morszyn „Do trupa”
Trup jest w lepszej sytuacji niż człowiek zakochany. Nie doświadcza już niczego i prochem rozsypie się w małej chwili. Natomiast zakochany nieustannie cierpi w piekielnej śrzeżodze i jest żywiołem wiecznych ogniów.
J.W. Goethe „Cierpienia młodego Wetera”
Werter cierpi z powodu nieszczęśliwej miłości do Lotty. Dziewczyna jest narzeczoną innego mężczyzny i miłość Wetera nie może być spełniona. Młodzieniec podejmuje próbę ucieczki od tego cierpienia, ale okazuje się, że jest to niemożliwe. W końcu popełnia samobójstwo.
G.G. Byron „Giaur”
Giaur cierpi, bo kobieta, którą kochał, została zabita przez Hassana. Doraźnym lekarstwem na to cierpienie okazuje się chęć zemsty, dla której Giaur żyje. Ale gdy już jej dokona, cierpienie wróci ze zdwojoną siłą.
A. Mickiewicz „Romantyczność”
Karusia cierpi, ponieważ jej ukochany Jasieńko umarł i pozostała na świecie sama. Skarży się: Źle mnie w złych ludzi tłumie, Płaczę, a oni szydzą… Samotność i niezrozumienie stają się przyczyną obłędu dziewczyny.
A. Mickiewicz „Dziady” cz. II
Duchy dzieci nie mogą trafić do nieba, ponieważ nigdy nie zaznały cierpienia, które jest elementem pełnej ludzkiej egzystencji.
Zły Pan musi po śmierci znosić straszliwe cierpienia wiecznego głodu, szarpany przez ptaki, bo nigdy nie był człowiekiem, nigdy nie okazał serca swoim poddanym. Zosia cerpi, miotana wiatrem między niebem i ziemią, bo nigdy nikogo nie kochała.
A. Mickiewicz „Dziady IV”
Gustaw cierpi z powodu nieszczęśliwej miłości. Kobieta, którąkochał, poślubiła innego mężczyznę. Cierpienie Gustawa pogłębia jeszcze samotność i niezrozumienie przez ludzi, prowadzi go do szaleństwa i samobójstwa.
A. Mickiewicz „Sonety krymskie”
Podmiot liryczny sonetów, pielgrzym, cierpi, bo ma świadomość, że nigdy nie powróci do ojczyzny, do której tęskni.
A. Mickiewicz „Konrad Wallenrod”
Konrad cierpi, bo musiał odrzucić kodeks rycerski, by skutecznie ratować Litwę przed Krzyżakami. Jego cierpienie jest tym większe, że skazany jest na samotność wśród wrogów i ma świadomość, że unieszczęśliwił ukochaną kobietę. Aldona cierpi, kiedy Konrad ją opuszcza, ale wie, że czyni to z poczucia obowiązku wobec Litwy i miłości do ojczyzny.
A. Mickiewicz „Dziady” cz. III
Cierpi Konrad, bo widzi cierpienia swojego narodu. Jako poeta-wieszcz skupia je w sobie (Nazywam się Milion, bo za miliony kocham i cierpię katusze). To cierpienie rodzi bunt przeciw Bogu, którego Konrad oskarża o nieczułość i brak miłości.
Cierpienia Polski mają równie głęboki sens jak cierpienia Chrystusa, bo są niejako przygotowaniem do zmartwychwstania w chwale. Przez owe cierpienia Polska staje się Mesjaszem narodów.
Cierpi pani Rollison, bo nie zna losu swojego uwięzionego syna. Cierpienie matki staje się symbolem cierpienia wszystkich natek-Polek, których synowie zostali uwięzieni przez Rosjan, bo nie godzili się na los niewolników.
A. Mickiewicz „Pan Tadeusz”
Jacek Soplica cierpi, kiedy Stolnik daje mu do zrozumienia, że nie ma co liczyć na rękę Ewy. Próbuje leczyć swój ból alkoholem i małżeństwem z inną kobietą. Ale nie jest to lekarstwo skuteczne i cierpienie popycha Jacka do zabójstwa Horeszki.
Gerwazy cierpi, widząc śmierć swojego ukochanego pana. Owo cierpienie przeradza się w nienawiść do Sopliców, których będzie teraz prześladował.
J. Słowacki „Rozłączenie”
Rozłączenie z kobietą, którą kocha, powoduje, że podmiot liryczny wiersz cierpi samotny w obcym świecie.
J. Słowacki „Hymn”
(„Smutno mi, Boże…”) Świadomość przemijania i tęsknota do ojczyzny, do której nigdy nie wróci, sprawiają, że podmiot liryczny cierpi, ale to cierpienie połączone jest ze smutną rezygnacją i zgodą na los.
J. Słowacki „Kordian”
Kordian cierpi, bo nie może znaleźć celu w życiu. Jaskółczy niepokój sprawia, że w jego sercu jest sto żądz, sto uczuć, sto uwiędłych liści. Cierpienie Kordian powoduje także odrzucenie jego miłości przez Laurę, która traktuje go jak dziecko, nieświadome jeszcze tego, czym jest uczucie.
B. Prus „Lalka”
Wokulski cierpi, bo kocha kobietę, która nim gardzi i uważa za kogoś gorszego od siebie, kupca. Rzecki cierpi, gdy Szlangbaum podejrzewa go, że mógłby coś ukraść ze sklepu. To cierpienie prowadzi do śmierci starego subiekta.
S. Żeromski „Ludzie bezdomni”
Doktor Judymcierpi, ponieważ musi wybrać między szczęściem osobistym a obowiązkiem wobec własnej klasy. Przeklęty dług, który przyszło mu spłacić, spowoduje, że rozstanie się z Joasią i będzie samotnie pracował wśród ubogich. Joasia Podborska cierpi po śmierci rodziców (utrata domu), gdy przyszło jej samotnie wychowywać braci. Cierpienia przysporzy jej także Judym, decydując o ich rozstaniu.
Z. Nałkowska „Medaliony”
Wojna i okupacja niosą ze sobą straszliwe cierpienia, które sprawiają, że ludzie wychodzą z tego doświadczenia ze zdruzgotaną psychiką.
T. Borowski „Opowiadania”
Ludzie w obozie cierpią z powodu głodu i nieustannego zagrożenia śmiercią. To cierpienie osłabia ich wrażliwość moralną i prowadzi do sytuacji, w której jedynym pragnieniem staje się przeżycie.
H. Kall „Zdążyć przed Panem Bogiem”
Marek Edelman opowiada o: cierpieniu Żydów w warszawskim getcie (choroba głodowa, śmierć najbliższych, wywózki z Umschlagplatrzu do obozu, całe powstanie, które dla Żydów było tylko wyborem tylko innego rodzaju śmierci).
G. Herling-Grudziński „Inny świat”
Cierpienia spowodowane pobytem w sowieckim łagrze są tak wielkie, że ludzie tracą godność. A jednak Grudziński wyraża przekonanie, że nawet mimo takiego ogromu cierpień można zachować w tych warunkach człowieczeństwo.
A. Camus „Dżuma”
Cierpienia umierającego syna sędziego Ottona powoduję przemianę wew. księdza Peneloux. Prowokują też doktora Rieux do stwierdzenia, że nigdy nie pogodzi się ze światem, na którym umierają w cierpieniach niewinne dzieci.
DOM
Mitologia
Boginią ogniska domowego była Hestia (córka Kronosa i Rei, siostra Zeusa i Hery). Ślubowała dziewictwo, ni miała własnego domu, ale stała na straży wszystkich innych ognisk domowych. Była uosobieniem gospodyni domowej. Jako jedyna wśród bodów nie miała świątyni, bowiem był nią każdy dom.
Homer „Odyseja”
Król Itaki, Odys, bardzo niechętnie opuszcza swój dom, gdzie żyje dostatnio i spokojnie z żoną Penelopą, synem Telemachem i ojcem Laertesem, urządza uczty dla przyjaciół, rządzi mądrze narodem. Po dwudziestu latach tułaczki powraca do domu w stanie nie zmienionym, a w nim wierną żonę i dorosłego syna.
„Legenda o św. Aleksym”
Bardzo szczególny dom rodziców Aleksego: zamożny, książęcy, gdzie długo nie było potomka, a gdy się wreszcie narodził, dorósł, porzucił dom rodziców, ich bogactwo rozdał biednym. Natomiast swoją nowo poślubioną żonę pozostawił wśród obcych jej ludzi i odszedł. Gdy po kilkunastu latach powrócił wynędzniały do domu rodzinnego, żył znowu długo, nie znany nikomu, mieszkając pod schodami, jako żebrak, pozwalając się poniżać.
M. Rej „Żywot człowieka poczciwego”
Dom ziemianina, który żyje zgodnie z rytmem natury, gospodaruje mądrze, z przyjemnością pracuje w ogrodzie i sadzie, bo wie, że zimą (starość) będzie mógł spokojnie korzystać z tych dobrodziejstwnatury, które zgromadził latem i jesienią. Dom zgodny, harmonijny, gdzie gospodarz z żoną i dziećmi przechadza się po swoim ogrodzie, bogatym we wszystko, jak mitologiczna Arkadia.
J. Kochanowski „Pieśń świętojańska o Sobótce” (Pieśń Panny XII)
Jest pochwałą życia na wsi, która daje poczucie bezpieczeństwa i stabilności (inaczej niż życie żeglarza). Dom tu pokazany nie razi przepychem, choć niczego nie brak jego mieszkańcom (sady obradzają, pszczoły miód dawają). W tym domu panuje zgoda, harmonia (gospodyni wspiera męża radą, dzieci wychowane są w szacunku dla starszych). Wizerunek arkadyjski.
W. Szekspir „Makbet”
Dom zbrodniczy. Ponieważ rzecz źle zaczęta tylko złem się krzepi i Makbet, wstąpiwszy na drogę występku, musi już nią kroczyć (jedna zbrodnia pociąga następne), małżonkowie szybko stają się sobie obcy, więc dom ich po niedługim czasie zamienia się w ruinę.
I. Krasicki „Żona modna”
Za sprawą modnej Filis spokojny, tradycyjny dom szlachecki został „wywrócony do góry nogami” i to zarówno w jego zewnętrznym kształcie (przebudowa ogrodu, zmiana wyglądu komnat), jak też rytmie życia (ciągłe zabawy i bale) oraz organizacji (zwalnianie starych, wiernych służących).
A. Mickiewicz „Pan Tadeusz”
Dom-dworek w Soplicowie, gdzie panuje kult narodowych pamiątek , gdzie każdy, kto tu trafi, czuje się bezpiecznie i zna swoje miejsce zarówno podczas posiłków, przy stole, jak też podczas spaceru. Dom życzliwy wszystkim, gościnny. Gospodarz, Sędzia, bardzo dba o to, aby w jego domu były zachowane tradycje i panowały porządek, harmonia, życzliwość, wyznaje bowiem zasadę: tym ładem (…) domy i narody słyną, z jego upadkiem domy i narody giną. Połączenie pojęcia domu w dwóch sensach: jako rodziny i jako ojczyzna.
B. Prus „Kamizelka”
Ubogi dom dwojga bardzo skromnych ludzi, których wzajemna miłość i wielkie oddanie wnoszą w smutną codzienność wiele ciepła. Przykład tego, że niekoniecznie trzeba mieć pałace, żeby być szczęśliwym. Harmonię burzy śmierć męża.
B. Prus „Lalka”
W kamienicy Łęckich różne domy, będące ilustracjami warunków życia wielu warstw społecznych: baronowej Krzeszowskiej, dla której czas zatrzymał się w momencie śmierci córki; pani Stawskiej – skromny dom, którego mieszkanki wstydzą się swego ubóstwa, funkcjonujący dzięki pracy pani Stawskiej; „goły i wesoły” domy studentów, których nie stać nawet na opłacenie komornego.
Dom państwa Łęckich, gdzie zachowuje się pozory dawnej świetności, żyje na kredyt, a do płaceni długów dla upominających się natarczywie Żydów wzywa się „przyjaciela domu”, Wokulskiego. Miejsce, w którym takiemu parweniuszowi jak Stach Wokulski zawsze da się odczuć niskie pochodzenie.
M. Konopnicka „Mendel Gdański”
Dom starego Żyda, który samotnie wychowuje wnuka, ucząc go szacunku dla nauki
