Motywy romantyczne w literaturze polskiego pozytywizmu. Literatura pozytywizmu, choc z zalozenia opozycyjna do romantycznej, czerpala z niej motywy, przede wszystkim z powodu trwajacej nadal niewoli. Powtarzajacym sie problemem jest walka wyzwolencza za wolnosc nasza i wasza . Bohaterowie sa uczuciowi, zindywidualizowani, gleboko przekonani o swojej misji. Widac go w sienkiewiczowskiej Trylogii , pisanej dla utrzymania ducha narodowego wsród Polaków. Wypelniona jest walka heroiczna, nie zawsze zgodna z rycerskim kodeksem ( patrz Konrad Wallenrod ), której glówny bohater jest wzorowany na mickiewiczowskim Soplicy. Takze echa walk docieraja do nas z Lalki , której dwaj bohaterowie brali udzial w narodowych powstaniach i konspiracji. Najwiecej nawiazan dotyczy niedawnego powstania, a w szczególnosci przyczyn kolejnego upadku narodowego zrywu, polaczonego z represjami. Pewien rodzaj diagnozy stawia Prus w Omylce , ukazujac ludzi goloslownych, tchórzliwych, traktujacych patriotyzm jako mode i sposób zaimponowania towarzystwu. Skrytykowane sa tu wszystkie postawy wyczekiwania na obca interwencje, dobrowolne wystapienie zawsze patriotycznego ludu u boku szlachty czy boski plan cierpienia i zmartwychwstania drugiego narodu wybranego – Polski. Podczas gdy Prus rozprawia sie z krótkowzrocznymi organizatorami powstania, Eliza Orzeszkowa postanawia zmitologizowac heroizm buntowników za wolnosc. Nad Niemnem to powiesc ukazujaca owocna wspólprace szlachty i chlopów w walce o narodowa sprawe; jest to przyklad romantycznego zjednoczenia ludzi wszystkich stanów w imie idealu. Takze cykl opowiadan Gloria Victis to apoteoza walk powstanczych, bez wdawania sie w przyczyny ich upadku. Kolejny powtarzajacy sie motyw to milosc dwojga ludzi. I jak to w romantyzmie bywa, jest ona nieszczesliwa, napotyka na trudnosci w postaci opinii ludzi postronnych, wskazujacych na mezalians. Motyw Jana i Cecylii, Wokulskiego i Izabeli jest podobny do historii milosci Ewy i Jacka z Pana Tadeusza – choc koncza sie te historie róznie, to jednak odnajdujemy tu glebokie uczucie, wychodzace naprzeciw skostnialym ramom tzw. dobrego obyczaju . Mamy tez w literaturze pozytywizmu romantycznych idealistów, wykonujacych swój czysto pozytywny plan z bezprzykladnym oddaniem. Trzech idealistów w Lalce : Wokulski, Rzecki, Ochocki to przezytki poprzedniej epoki, egzystujace jedynie dzieki swojej nieprzecietnej osobowosci i checi do pracy w imie wykazania wlasnej szachetnosci. Nierealnosc ich zalozen i planów to kolejny motyw romantyczny w literaturze polskiego pozytywizmu. Podobnie cykl nowel dotyczacych zalozen nowej epoki : pracy organicznej, pracy u podstaw, asymilacji mniejszosci narodowych wypelniony jest bohaterami pelnymi samotnego zapalu, sklóconymi z filisterskim otoczeniem. Wykonuja oni swój szlachetny plan bez zwracania uwagi na koszty; pragna rozsadzic skostniale schematy.
