Literatura pozytywizmu, choć z założenia opozycyjna do romantycznej, czerpała z niej motywy, przede wszystkim z powodu trwającej nadal niewoli. Powtarzającym się problemem jest walka wyzwoleńcza \”za wolność naszą i waszą\”. Bohaterowie są uczuciowi, zindywidualizowani, głęboko przekonani o swojej misji. Widać go w sienkiewiczowskiej \”Trylogii\”, pisanej dla utrzymania ducha narodowego wśród Polaków. Wypełniona jest walką heroiczną, nie zawsze zgodną z rycerskim kodeksem ( patrz \”Konrad Wallenrod\” ), której główny bohater jest wzorowany na mickiewiczowskim Soplicy. Także echa walk docierają do nas z \”Lalki\”, której dwaj bohaterowie brali udział w narodowych powstaniach i konspiracji. Najwięcej nawiązań dotyczy niedawnego powstania, a w szczególności przyczyn kolejnego upadku narodowego zrywu, połączonego z represjami. Pewien rodzaj diagnozy stawia Prus w \”Omyłce\”, ukazując ludzi gołosłownych, tchórzliwych, traktujących patriotyzm jako modę i sposób zaimponowania towarzystwu. Skrytykowane są tu wszystkie postawy wyczekiwania na obcą interwencję, dobrowolne wystąpienie zawsze patriotycznego ludu u boku szlachty czy boski plan cierpienia i zmartwychwstania drugiego narodu wybranego – Polski. Podczas gdy Prus rozprawia się z krótkowzrocznymi organizatorami powstania, Eliza Orzeszkowa postanawia zmitologizować heroizm buntowników za wolność. \”Nad Niemnem\” to powieść ukazująca owocną współpracę szlachty i chłopów w walce o narodową sprawę; jest to przykład romantycznego zjednoczenia ludzi wszystkich stanów w imię ideału. Także cykl opowiadań \”Gloria Victis\” to apoteoza walk powstańczych, bez wdawania się w przyczyny ich upadku. Kolejny powtarzający się motyw to miłość dwojga ludzi. I jak to w romantyźmie bywa, jest ona nieszczęśliwa, napotyka na trudności w postaci opinii ludzi postronnych, wskazujących na mezalians. Motyw Jana i Cecylii, Wokulskiego i Izabeli jest podobny do historii miłości Ewy i Jacka z \”Pana Tadeusza\” – choć kończą się te historie różnie, to jednak odnajdujemy tu głębokie uczucie, wychodzące naprzeciw skostniałym ramom tzw. \”dobrego obyczaju\”. Mamy też w literaturze pozytywizmu romantycznych idealistów, wykonujących swój czysto pozytywny plan z bezprzykładnym oddaniem. Trzech idealistów w \”Lalce\”: Wokulski, Rzecki, Ochocki to przeżytki poprzedniej epoki, egzystujące jedynie dzięki swojej nieprzeciętnej osobowości i chęci do pracy w imię wykazania własnej szachetności. Nierealność ich założeń i planów to kolejny motyw romantyczny w literaturze polskiego pozytywizmu. Podobnie cykl nowel dotyczących założeń nowej epoki : pracy organicznej, pracy u podstaw, asymilacji mniejszości narodowych wypełniony jest bohaterami pełnymi samotnego zapału, skłóconymi z filisterskim otoczeniem. Wykonują oni swój szlachetny plan bez zwracania uwagi na koszty; pragną rozsadzić skostniałe schematy.
