NA PRZYKŁADZIE ROMANTYZMU I POZYTYWIZMU ROZWAŻ PROBLEM SŁUŻEBNOŚCI LITERATURY, ORAZ PRZEDSTAW SWÓJ SĄD O MIEJSCU I ROLI TWÓRCY W ŻYCIU SPOŁECZEŃSTWA W TYCH EPOKACH. Zarówno twórczość romantyczna jak i pozytywistyczna mają funkcje utylitarne, twórcy tak romantyczni jak i pozytywistyczni mają misję do spełnienia. (1) Koncepcja poety i poezji w romantyzmie Poezja jako absolut, głos wnętrza, akt twórczy – niemal boska czynność kreacyjna, wyrażanie niewyrażalnego, wyrażanie uczuć jednostki i zbiorowości, ma odpowiedzialne zadania narodowe i społeczne. Poeta – geniusz, wieszcz, wybraniec. Do 1830 r. w okresie przedpowstaniowym Spór romantyków z klasykami – Kazimierz Brodzinski pisze O klasyczności i romantyczności tudzież a duchem poezji polskiej – 1818 r. W dziele tym propagował model poezji narodowej, odpowiadającej rzekomo sielskiej naturze Polaków (ironiczna aluzja w Dziadach – my Słowianie, my lubim sielanki). Poezja gminna jako wzór romantyczności (Wstęp do Ballad i romansów – program poezji romantycznej) Romantyczność – przeciwstawiona literaturze klasycystycznej, racjonalistycznemu doktrynerstwu i politycznej ugodowości – powstaje oparty na folklorze nowy typ literatury narodowej, wyzwanie rzucone racjonalistom – czucie i wiara silniej mówią do mnie, niż mędrca szkiełko i oko. Realizacja tych zadań poetyckich w Balladach i II i IV cz. Dziadów obrzędy ludowe, motyw winy i kary, sprawiedliwość, dramat nieszczęśliwej miłości. Konrad Wallenrod – początki romantyzmu politycznego – tyrtejska rola poezji, podtrzymującej w narodzie ducha walki o wolność, stworzenie bohatera bojownika i patrioty. Pochwała poezji jako strażniczki tradycji narodowych i jako zbiorowej pamięci (o wieści gminna, ty arko przymierza; o wieści gminna, ty stoisz na straży narodowego pamiątek Kościoła,… póki cię własny twój lud nie znieważy; pieśń ujdzie cało) Rola Halbana – A. Witkowska – Romantyzm – Przetrwać w pieśni gminnej, to stać się częścią śpiewanej tradycji ludu. Ten sposób tworzenia jest niezniszczalny, cios zadać mu może wyłącznie zatrata pamięci zbiorowej, a więc w pewnej mierze samoświadomości narodu. Z tą niezwykłą, ocalającą rolą pamięci zbiorowej związany jest Halban, wajdelota, czyli pieśniarz, jest jakby upersonifikowaną pamięcią. I tak po śmierci Wallenroda uchodzi od zagłady pamięć jego niezwykłego czynu. Zostaję przy życiu, aby sławę twego czynu… rozgłosić światu. Z tej pieśni wstanie mściciel naszych kości. W szerszym sensie rolę strażnika poezji pełni w ogóle cała poezja, bardzo romantycznie w utworze Mickiewicza uwznioślona, przeznaczona do sterowania świadomością narodu. Można nawet mówić o swego rodzaju wszechwładztwie poezji, zwłaszcza poezji tyrtejskiej, poezji heroicznego obowiązku, uzurpującej sobie prawo do rządu dusz. Poetycka manifestacja tyrteizmu w lirykach powstańczych Słowackiego. Klęska powstania jako moment przełomowy, skupienie życia politycznego i kulturalnego na emigracji, nowe zadania poezji i poety. Rozrachunek z klęską powstania i narodu: nasz naród jak lawa, sąd na przywódcami powstania (Kordian), krytyka spiskowców, podziemia (Kordian), krytyka narodu Grób Agamemnona – czerep rubaszny Poezja spierająca się o idee i tworząca idee wskazujące drogi do wolności – mesjanizm, prometeizm, winkelriedyzm. Poezja wieszcza, niezwykły akt kreacyjny, tworzący nieśmiertelną pieśń, źródło wielkości Gustawa Konrada – Ja Mistrz. Pieśń to wielka, pieśń – tworzenie; Taka pieśń jest siła, dzielność, Taka pieśń jest nieśmiertelność. Podważenie Mickiewiczowskiej poezji wodzowskiej w Kordianie i Beniowskim – zarzut usypiania narodu pijcie wino, idźcie spać; A mnie daj łzy ogromne i męki niespania – antymesjanizm Trzecia Osoba Prologu z przebudzonych rzeczy zerwę całun zgniły. Program Słowackiego to program nawiązujący do narodowej historii poprzez wskrzeszenie rycerskiej tradycji o podtrzymywanie nadziei na zmartwychwstanie. Sama poezja jako czyn patriotyczny i etyczny – siła fatalna, przerabiająca zjadaczy chleba w aniołów. Zarys nowego programu poetyckiego w Beniowskim – Nie pójdę z wami waszą drogą kłamną. Pójdę gdzie indziej – i Lud pójdzie za mną! Wyrażanie uczuć i myśli zbiorowych, wskazywanie drogi. Poezja jako absolutny ideał, zrodzona z wielkich myśli i boskiego natchnienie – ideał niemożliwy do realizowania w życiu – Za to, żeś nic nie kochał, nic nie czcił, prócz siebie i myśli twych, potępion jesteś, potępion na wieki! Poezjo, bądź mi przeklęta! Poezja utrwalająca znikający kształt życia Pan Tadeusz – widzę i opisuję Zamiar terapeutyczny ku pokrzepieniu serc – kojąca rola Pana Tadeusza, przeciwstawienie się degradacji emigrantów, nieprzystosowanych do życia na paryskim bruku. Soplicowski ład lekarstwem na chaos i pęd historii. Optymizm historyczny utworu – zapowiedź odrodzenia i przemian, obecność historii w poemacie, nadzieja na niepodległość. Opowieść o domu – gnieździe, centrum polszczyzny, Tam się człowiek napije, nadysze ojczyzny. Poezja Norwida przeciw romantycznej koncepcji sztuki zrodzonej z natchnienia, postuluje za sztuką wynikającą z pracy, uszlachetnioną przez miłość – Bo piękno po to jest, by zachwycało do pracy, praca by się zmartwychwstało. Poezja jako czyn etyczny – poszukiwanie i poznawanie prawdy; poezja myśli, intelektualna. (2) Koncepcja pisarza i literatury w pozytywizmie Program literacki sformułowany w artykułach prasowych i rozprawach, np. E. Orzeszkowa – Kilka uwag nad powieścią i P. Chmielowskiego Utylitaryzm w literaturze. Wychowanie nowego społeczeństwa – zainteresowanie go codzienną pracą powiększającą siłę gospodarczą i kulturalną narodu i przebudowa poglądu na świat – zamiast idealistycznych mrzonek nowoczesny światopogląd naukowy, prowadzący do skutecznego i celowego działania. Kreowanie nowego wzoru człowieka – nie wybitna, natchniona jednostka czy poeta, ale członek społeczeństwa, świadomy swego względem niego obowiązku. Nad Niemnem – wypowiedź Witolda o siostrze, krytyka rodziców, że wychowują ją na lalkę, nieprzydatną społeczeństwu do niczego, wypowiedź Benedykta o Różycu – Człowiek, który na świecie jedząc chleb nie pracuje, czy tam w nim błękitna krew płynie, czy popielata, czy czerwona, jest darmozjadem i niczym więcej. Arystokracja w Lalce to parę tysięcy ludzi, którzy wysysają cały kraj, topią pieniądze za granicą, przywożą stamtąd najgorsze nałogi. Pozytywistyczna koncepcja artysty rodzony brat ludzkości, a zarazem pokorny jej sługa. Gruntownie wykształcony, zorientowany w zdobyczach nauki. Twórca demokratyczny, docierający do całego społeczeństwa (a nie elitarny) Piszący dla wszystkich i o wszystkim, zwłaszcza o niższych warstwach społecznych. Dydaktyczny i wychowawczy cel literatury – dostarczanie wiedzy i kształtowanie postaw, tępienie przesądów, szerzenie kultu nauki, równanie wszystkich ludzi w prawach i obowiązkach, głoszenie potrzeby praktycznego działania, kształtowanie patriotyzmu pracy. Stosunek pozytywistów do poezji i prozy – dystans do poezji romantycznej, zbyt subiektywnej, elitarnej. Uprzywilejowana pozycja prozy w pozytywizmie jako najbardziej odpowiedniej dla realizacji celów społecznych, łatwo czytelna, dająca możliwość popularyzowania programu społecznego i duże możliwości wychowawcze przez komentarz odautorski. WNIOSKI ODNOŚNIE ROMANTYZMU Literatura romantyczna wypływała z uczuć nieskończoności, przepełniona uczuciem, musiała się odznaczyć odpowiednią siłą ekspresji, aby miała wystarczającą siłę oddziaływania – taki właśnie jest bohater romantyczny, miotany różnymi uczuciami Dowody na programowy charakter epoki i literatury romantycznej – Manifest: Mierz siły na zamiary, a nie zamiar podług sił – bezpośrednie zwroty do czytelników, wskazujące drogę postępowania. Literatura propagująca ideały romantyczne – Romantyczność – czucie i wiara silniej mówią do mnie, niż mędrca szkiełko i oko. Wiara w dualizm świata, w niezwykłe właściwości prostego ludu, a jednocześnie literatura stawia sobie za zadanie spełnienie obowiązku wobec własnego narodu i miała mu objawić prawdy żywe. Miała pomagać narodom poznać się w jestestwie swoim. Po upadku powstania listopadowego literatura faktycznie zaczyna przewodzić narodowi – organizuje jego świadomość, kształtuje duszę narodu. Twórcy romantyczni uważani byli za jednostki wybitne, mieli fuck tycznie misję do spełnienia – umiejętne poruszanie zbiorową wyobraźnią i zbiorowymi emocjami. Literatura staje się siłą polityczną, siłą ideową – a to tylko dzięki ogromnemu zaangażowaniu się twórców. Literatura romantyczna miała ogromną siłę oddziaływania, głównie za względu na wykorzystanie nowych środków literackich – pisano o wszystkim, poruszano nawet tematy, o których wcześniej pisać nie wypadało – motywy ludowe, baśniowe, sceny tortur, egzekucje, opisy natury, prowincjonalne obyczaje, itd… Mieszano gatunki, estetyki – łączono sytuacje tragiczne z komicznymi, motywy realne z fantastycznymi, wyszukane poetyckie metafory i wulgaryzmy. To całe nowatorstwo – nowa problematyka, nowe środki wyrazu – rozszerzy automatycznie zasięg swego oddziaływania – literatura czytana teraz nie tylko przez wytworne towarzystwa, ale także przez litewskie pomywaczki – jak złośliwie oceniali klasycy. Romantycy stworzyli model literatury ogólnonarodowej, dostępnej dla wszystkich. WNIOSKI Z POZYTYWIZMU Literatura przedstawiała wzorce osobowe, gotowe do naśladowania, np. Nad Niemnem – postawą Justyny i Witolda – wzorce pozytywne, oraz wzorce negatywne, przed którymi przestrzegano – Różyc, pni Emilia. Literatura pozytywistyczna zawierała cały program epoki, jasno wyznacza drogę postępowania swoim czytelnikom Trzeba z żywymi naprzód iść, po życie sięgać nowe. Bohater literatury pozytywistycznej był człowiekiem zwykłym, przeciętnym, z nie wybujałą indywidualnością, toteż literatura polska przedstawiła wzorce możliwe do naśladowania, praktyczne, pozytywne – realne, ścisłe, pewne, a przede wszystkim użyteczne, dające się zastosować w codziennym życiu. Literatura pozytywistyczna nie wymagała od ludzi heroicznych wyczynów, samotnego buntu, romantycznej walki, wymagała natomiast humanitaryzmu, nakładała na ludzi odpowiedzialność za innych; tego wymagała praca organiczna, a wraz z nią praca u podstaw – odpowiedzialność za lud, który należało uzdrowić, pozytywiści mieli za zadanie zająć się również kwestią żydowską – zmienić stosunek Polaków do Żydów, a także zintegrować oba narody, żyjące na tej samej ziemi od tylu lat. Literatura pozytywna obarczała organicznoków odpowiedzialnością także za kwestię kobiecą, za ich dramatyczną sytuację po powstaniu styczniowym. Jak widać, były to zadania trudne, wymagające żmudnej, długotrwałej pracy, ale zarazem nie były to zadania niemożliwe do wykonania. Z perspektywy czasu możemy ocenić owoce pracy organicznej, stopień realizacji założeń. W dwóch kwestiach – kobiecej i żydowskiej pozytywiści mieli naprawdę trudne zadanie – musieli przełamać głęboko zakorzenione stereotypy. W zasadzie można się pokusić o stwierdzenie, że stereotypy te istnieją nadal, bo nadal w wielu kręgach panoszy się antysemityzm i panuje niechęć do zatrudniania kobiet. Natomiast rola pozytywizmu jest nie do przecenienia jeśli chodzi o kwestię chłopską. To właśnie pod wpływem epoki zaczynają powstawać pierwsze organizacje chłopskie, wymowne jest to, że powstała w latach 80-tych pierwsza partia chłopska – Stronnictwo ludowe, przyjęło wkrótce przymiotnik Polskie i do programu swojego dołącza postulat odzyskania niepodległości. Na tym gruncie literatura pozytywistyczna odniosła pełny sukces – najniższe warstwy społeczne – chłopi zaczęli się czuć Polakami, nabrali poczucia przynależności narodowej – co bez wątpienia zaprocentowało w przyszłej walce o niepodległość – kiedy to chłopi okazali się wielką siłą militarną. WNIOSKI OGÓLNE Obie epoki nałożyły na literaturę zadania utylitarne, gdyż literatura zarówno romantyczna jak i pozytywistyczna miały za zadanie wykształcenie społeczeństwa według pewnych zasad. Można zauważyć, że cele obu epok były w zasadzie podobne, odmienne były jedynie środki oddziaływania. Romantyzm posługiwał się bogatą ekspresją, uzyskiwaną przez tajemniczość, ludowość, mieszanie różnych estetyk, pozytywizm natomiast nie przebierał w środkach wyrazu, jasno przedstawiał, czego wymaga od czytelnika. Romantyzm poprzez swoją literaturę wyzwalał w narodzie ducha walki przeciw zaborcy, walki bez względu na ocenę zemsta, zemsta, zemsta na wroga, z Bogiem, a choćby i mimo Boga. Pozytywizm zaś tylko pozornie odrzucał walkę, w rzeczywistości propagował tylko inny sposób – walkę bezkrwawą, za pomocą pracy organicznej, umacniającej Polaków. Mówi się zawsze o przeciwieństwach romantyzmu i pozytywizmu, nie zauważa się podobieństw. A przecież obie epoki wyrosły na podobnych gruntach – Polski zniewolonej, obie przygotowywały naród do walki. Różnice dotyczyły jedynie jej sposobów – romantycy nie mogli w swej dumie znieść biernego poddania się niewoli, toteż gotowi byli przelać krew, choćby nadaremnie. Pozytywiści natomiast mieli trochę zdrowego rozsądku oraz cierpliwości, nie obawiali się zhańbienia poprzez czekanie na odpowiedni moment, moment, w którym całe społeczeństwo będzie gotowe do wystąpienia w obronie ojczyzny. Taki moment nastąpił w 1914 r., w którym Polacy dali świadectwo, że wciąż są Polakami. I nie polała się wówczas krew nadaremnie, bo była to krew, dzięki której utworzono znów suwerenne, niepodległe państwo. Zasługi w utworzeniu II RP miały obie epoki. Romantyzm rozwinął bowiem Polakach ducha walki narodowowyzwoleńczej, dzięki któremu nie zapomnieli o swojej przynależności narodowej i o tym, że jak każdy naród mają prawo do własnej ojczyzny. Natomiast pozytywizm poprzez swą ogólnodostępna literaturę nauczył ludzi cierpliwości, przygotował społeczeństwo, uświadomił, spowodował, że nie tylko te górne warstwy poczuły przynależność narodową.
