W takiej sytuacji spada na Polskę najazd szwedzki 1655-60.
Wobec najzdu szwedzkiego Rosjanie zawiesili działania wojenne przeciw Polsce, a nawet obiecali pomoc wojskową przeciw Szwedom.
Chmielnicki przyłączył się do Szwedów i w 1657 nawet porozumiał się ze Szwecją i Siedmiogrodem w sprawie rozbioru RP i założenia niezależnegp pań. na Ukrainie.Układ ten nie doszedł do skutku, bo Polacy poradzili sobie i ze Szwecją i z Siedmiogrodem, natomiast następca Chmielnickiego – Jan Wyhowski, doprowadził do ugody z Polską podpisując tzw. unię w Hadziaczu w 1658 – woj. kijowskie, bracławskie i czernihowskie miały tworzyć Wielkie Księstwo Ruskie.Starszyzna kozacka otrzymała przywileje szlacheckie, jej reprezentanci zyskali prawo zasiadania w sejmie, a biskupi prawosławni w senacie.Chłopi jednak widzieli w ugodzie nową próbę reformacji systemu pańszczyźnianego.Również w myśl zawartych tam postanowień miała powstać RP Trojga Narodów z Księstwem Kijowskim, jako trzecim członkiem RP .
Unia ta też się zbyt dł. nie utrzymała.
SPRAWA POLSKO-ROSYJSKA
Doszło do wznowienia wojny pol.-ros., tym razem już zwycięskiej dla Polski.W wyniku tej wojny ( 1660-67 ) Rosja i Polska zawarły rozejm w Andruszowie 30.01.1667 :
– Rosja otrzymała Smoleńsk, ziemię czernikowską i siewierską, Zadnieprze, na 2 lata (praktycznie na stałe) przypadł jej Kijów.
STOSUNKI POLSKO-SZWEDZKIE
Ofensywa ros. poważnie zaniepokoiła Szwecję, bo zagrażała posiadłościom szwedzkim w Inflantach.
W tym czasie Szwedzi mieli silną i dobrze wyszkoloną armię, co więcej była to armia bez zatrudnienia, bo skończyła się wijna 30-letnia.
W tym czasie na dworze króla szwedzkiego poj. się zdrajca – podkanclerzy Radziejowski, który miał osobisty zatarg z królem. Dokładnie poinformował szwedzkiego monarchę, że tak naprawdę Jan Kazimierz jest władcą nieudolnym, nie ma poparcia społ. szlacheckiego, no i możne rody magnackie są mu przeciwne.
Na dworze szwedzkim wahano się przez pewien czas, czy nie zawrzeć sojuszu z Polską i nie wystąpić przeciwko Rosji, ale ceną takiego sojuszu miało być zrzeczenie się Inflant oraz zrzeczenie się tytułu króla szwedzkiego przez ostatniego z Wazów.Tego typu warunki zostały odrzucone i w konsekwencji Szwedzi dokonali najazdu na ziemie RP.
Sytuacja RP w 1655 przedstawiała się tragicznie – z jednej str. wojna z Rosją, z drugiej powstanie na Ukrainie i wreszcie atak wojsk szwedzkich z dwóch stron : od str. Inflant i od str. Pom.Szczecińskiego.
Szlachta zebrana na pospolitym ruszeniu pod Ujściem ( Wielkopolska ) w 07.1655 poddała się Szwedom, a w paź. hetman wielki litewski Janusz Radziwiłł oddał Szwecji Litwę .
Szlachta polska sądziła, że wymienią jednego Wazę na drugiego.Liczyła też na to, że w miejsce nieudolnego i skompromitowanego Jana Kazimierza będzie miała wojennego pana, który poskromi Kozaków, odeprze Moskwę, zachowa nietknięte urzadzenia RP i szlacheckie przywileje.
Szwedzi szybko posuwali się w głąb kraju, a armie koronnee przeszły na str. najeźdźcy.Bronił się tylko Kraków pod wodzą Stefana Czarnieckiego, ale i on musiał skapitulować.
Król Jan Kazimierz schronił się wraz z dworem na cesarskim Śląsku, ale tak naprawdę Karol Gustaw zdobył więcej niż przewidywał i nie bardzo wiedział jak się w tej sytuacji zachować.
Chciał min. aby sejm w Warszawie złożył mu hołd, co więcej Szwedzi byli wyznania luterańskiego, a społ, polskie w swej podstawowj masie katolickie.Rozpoczęły się rabunki, grabieże, gwałcenie szlacheckich przywilejów, profanacja obiektów kultu.To oczywiście spotkał się z reakcją społ., najpierw w Wielkopolsce, później na Podkarpaciu, Małopolsce.Rozpoczęły się działania partyzanckie.
Szokiem psychologicznym, a jednocześnie inspiracją oporu była obrona klasztoru ojców Paulinów na Jasnej Górze 19.X – 12.XII 1655
29 .12.1655 w Tyszowcach dwaj hetmani koronni – Mikołaj Potocki i St. Lańckoroński, którzy odstąpili Szwedów, zawiązali konfederację wojskową.
W takich okolicznościach Jan Kazimierz w Nowy Rok przybył do kraju, rozesłał uniwersały wzywając cały naród do walki.
Do legendy przeszły tzw. śluby lwowskie Jana Kazimierza – 1656, gdzie zapowiadał ulżenie doli chłopów po skończeniu wojny ( odwoływanie do sądów, zmniejszenie pańszczyzny ).Wcześniej bo W 01.17.1656 elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm Hohenzollern uznał się lennikiem szwedzkim z Prus Książęcych.Cały kraj został ogarnięty działaniami partyzanckimi, zmobilizowano również duże siły wojskowe.Boh. tej wojny był St.Czarniecki, który przyjął taktykę wojny podjazdowej.Koleje militarne tej wojny były zmienne.
1656 Polacy zajęli W-wę, później przegrali bitwę pod W-wą, ale później znowu ją odzyskali ( kilka tygodni ) i wtedy monarcha szwedzki doszedł do wniosku, że sam nie jest w stanie swojej zdobyczy utrzumać.
Podpisano układ między księciem Siedmiogrodu – Jerzym Rakoczym, Bogdanem Chmielnickim i elektorem brandenburskim, a także księciem J.Radziwiłłem na temat podziału RP.Nic z tego jednak nie wyszło, bo polacy otrzymali poparcie polit. i wojskowe, min. Rosjan, którzy zawarli rozejm ( 11.1656 ), od Austrii, a także od chana tatarskiego.
Tak więc już w 1657 kraj był wolny od Szwedów, ale cena polit. też dość wysoka, albowiem za odstąpienie od Szwedów elektor brandenburski zarządał zniesienia lenna polskiego w Prusach Książęcych – traktat welawsko – bydgoski – 1657r..
W 1658 zebrał sie sejm polski z gotowością do przeprowadzenia pewnych reform.Na sejmie tym uchwalono wypędzenie Arian z Polski.
Wojna formalnie trwała do3.V .1660, do pokoju w Oliwie :
– Jan Kazimierz zrzekł się praw do tronu szwedzkiego,
– Szwedzi otrzymali większą część Inflant
Rzeczywiste skutki wojen polsko-szwedzkich ujawniły się w dziedzinie gosp. i społ. – kraj został bardzo zniszczony, liczba ludności spadła o 1/3, a zubożałe społ. dł. nie mogło się podnieść z upadku.
