Chłopi polscy stanowili tę warstwę, która najpóźniej budziła się do życia społecznego i politycznego. Złożyło się na to szereg przyczyn, między innymi późne zniesienia poddaństwa i uwłaszczenie. Najszybciej przebudzili się chłopi galicyjscy, chociaż ich położenie materialne było w porównaniu z innymi było najgorsze. Jednym z pierwszych działaczy, chcących poderwać chłopów do działalności, był ksiądz Stanisław Stojałowski. Od 1875 r. wydawał pisma „Wieniec” i „Pszczółka”, uczył chłopów nauki czytania i pisania, otwierał przed chłopem szerokie horyzonty. Dwukrotnie był więziony. W jego programie Stronnictwa Chrześcijańsko-Ludowego domagał się zmiany ustroju społecznego w kierunku uzgodnienia go z „prawem Chrystusowym”, wyrównania różnic stanowych, reformy prawa własności, zniesienia przywilejów społecznych, zapewnienia ludziom godziwych warunków życia.
Duży wkład w proces uświadamiania chłopów włożyli Bolesław i Maria Wysłouchowie. Założyli oni pismo „Przyjaciel Ludu”, którego celem było uświadamianie chłopów. Założyli również Towarzystwo Przyjaciół Oświaty, którego najaktywniejszymi działaczami byli Bronisław Deskur i Jan Stapiński. W roku 1895 powołano do życia Stronnictwo Ludowe, na którego czele stanął prezes – Karol Lewakowski. Od 1905 r. Stronnictwo Ludowe przyjęło nazwę Polskiego Stronnictwa Ludowego. W 1913 r. grupa prawicowych posłów dokonała rozłamu, przybierając nazwę PSL – „Piast”. Na czele tej grupy stanął Jakub Bojko i Wincenty Witos. Stworzona również została PSL – „Lewica” pod przewodnictwem Jana Stapińskiego, tworzyli ją radykalni działacze PSL. PSL – „Piast” było zwolennikiem stopniowych reform agrarnych, wzmocnienia średniej własności ziemskiej oraz głosiło solidaryzm spoleczny i narodowy. PSL – „Lewica” dążyła zaś do gruntownych zmian społecznych, zwalczało ustrój kapitalistyczny i szukało porozumienia z radykalnym ruchem robotniczym.
Najsłabiej organizacje rozwijały się na terenach Królestwa Polskiego. Zaczęto jednak uświadamianie mas ludu. Powstawały liczne Koła Oświaty Ludowej, a Konrad Prószyński opracował specjalny elementarz dla wsi „Promyk”. Zaczęto redagować różne pisma takie jak „Polak”, „Zorza”, „Gazeta Świąteczna”. W 1905 r. powstała pierwsza samodzielna organizacja chłopska w Królestwie – Polski Związek Ludowy. Założycielem jej i przywódcą był Stefan Brzeziński. Dzięki działalności takich ludzi jak: Maksymilian Malinowski, Tomasz Nocznicki, Irena Kosmowska, Jadwiga Dziubińska udało się stworzyć prawdziwie polityczny masowy ruch chłopski.
