Wstęp
Utworzony w grudniu 1977 r. w celu zachowania wartości przyrodniczych tego obszaru dla potrzeb nauki, dydaktyki i turystyki kwalifikowanej. Powierzchnia Parku wynosi 53 655 ha, a jego strefy ochronnej 18 608 ha. Z tego lasy zajmują ponad 29 tys. ha, a rzeki i jeziora ok. 17 tys. ha. Reszta to użytki rolne i tereny zabudowane. Mazurski Park Krajobrazowy leży w województwie warmińsko-mazurskim i obejmuje swoimi granicami fragmenty gmin, znajdujących się w trzech powiatach. W granicach powiatu Pisz znajduje się 25 486 ha (gmina Ruciane Nida – 14706 ha, gmina Pisz – 9 270 ha, gmina Orzysz – 1510 ha). Powiat mrągowski obejmuje 26 814 ha (gmina Piecki – 15 326 ha, gmina Mikołajki – 10 740 ha, gmina Mrągowo – 748 ha). W powiecie szczycieńskim do Parku należy 1 355 ha gruntów z terenu gminy Świętajno Mazurski Park Krajobrazowy położony na pograniczu dwóch odmiennych form geomorfologicznych – moreny i sandrów, chroni wielkie bogactwo świata roślin i zwierząt, obfitość lasów, torfowisk, jezior i wód płynących. Przyroda Parku to: 60 jezior (powyżej 1 ha), łącznie z największym jeziorem w Polsce – Śniardwami, rzeka Krutynia, uznana za jeden z najciekawszych szlaków kajakowych w Europie, 11 rezerwatów przyrody, w tym rezerwat biosfery Jezioro Łuknajno, ok. 850 gatunków roślin naczyniowych, a wśród nich rzadko występujące, jak: storczyki (ponad 10 gat.), wełnianka delikatna, wielosił błękitny, lilia złotogłów, widłak wroniec, pełnik europejski, chamedafne północna, rosiczka okrągłolistna i dzwonecznik wonny, fauna: wilki, łosie, bobry, wydry i ponad 200 gatunków ptaków, a wśród nich bąk, bączek, bocian czarny, hełmiatka, gągoł, nurogęś, bielik, orlik krzykliwy, rybołów, kropiatka, zielonka, derkacz, dudek, puchacz, pluszcz, zimorodek, wąsatka, muchołówka białoszyja i orzechówka. Od kilku lat trwają przygotowania do utworzenia na części obecnego Parku Krajobrazowego Mazurskiego Parku Narodowego.
Rezerwaty
CZAPLINIEC – rez. ornitologiczny, pow. 17, 10 ha; chroni ponad 200 letni drzewostan sosnowy, gdzie niegdyś była kolonia czapli siwej.
CZAPLISKO – ŁAWNY LASEK – rez. ornitologiczny, pow. 7,62 ha; chroni ponad 200 letni drzewostan sosnowy, gdzie niegdyś była kolonia czapli siwej.
JEZIORO LISUNIE – rez. florystyczny, pow. 15,78 ha; obejmuje silnie zarastające jezioro i stanowiska rzadkich roślin wodnych.
JEZIORO ŁUKNAJNO – rez. faunistyczny, pow. 709,97 ha; chroni jedną z największych ostoi łabędzia niemego w Polsce. Od wiosny do jesieni stale przebywa tu kilkaset łabędzi (do 2500). Można tu obserwować ponad 175 gatunków ptaków, z których 95 gniazduje. W 1977 r. zostało uznane przez Unesco za rezerwat biosfery (MaB), a w 1978 r. wpisano jezioro na listę międzynarodowych rezerwatów Konwencji RAMSAR.
JEZIORO WARNOŁTY – rez. krajobrazowo-ornitologiczny, pow. 373,3 ha; chroni płytkie zarastające jezioro, stanowiące odnogę Śniardw. Jest to miejsce lęgowe wielu gatunków ptaków wodno-błotnych oraz miejsce żerowania rzadkich gatunków ptaków drapieżnych.
KRÓLEWSKA SOSNA – rez. leśno-torfowiskowy, pow. 103,76 ha; chroni ponad 200 letni starodrzew sosnowy z domieszką dębu szypułkowego, świerka i brzozy brodawkowatej oraz 3 jeziorka dystroficzne z reliktową florą torfowisk wysokich. Atrakcją turystyczną jest obumarła pomnikowa sosna oraz dąb szypułkowy zwany Dębem Karola Małłka.
KRUTYNIA – rez. krajobrazowo-leśny, pow. 273,12 ha; utworzony dla ochrony zróżnicowanego krajobrazu polodowcowego Jeziora Krutyńskiego i górnego odcinka rzeki Krutyni (2,5 km) wraz z przyległymi lasami liściastymi i mieszanymi. Osobliwością rezerwatu jest krasnorost – Hildenbrandtia rivularis porastający kamienie i gąbka słodkowodna – Euspongilla lacustris.
KRUTYNIA DOLNA – rez. krajobrazowo-florystyczno-faunistyczny, pow. 969,33 ha; obejmuje dolny odcinek rzeki Krutyni i jeziora: Gardyńskie, Malinówko, Dłużec i Smolak oraz przyległe lasy, torfowiska i łąki. W obrębie rezerwatu Krutynia jest szeroka ok. 25 m i głęboka 2-5 m.
PIERWOS – rez. krajobrazowo-florystyczno-faunistyczny, pow. 605,48 ha; chroniący zróżnicowane ekosystemy leśne, torfowiskowe i wodne. Ochroną objęto płytkie, zarastające jezioro Pierwos, strumienie Pierwos, Gardynkę oraz ujściowy odcinek rzeki Krutyni, gdzie występują rzadkie rośliny i zwierzęta.
STRZAŁOWO – rez. leśny, pow. 14,12 ha; utworzony dla zachowania fragmentu lasu mieszanego. Spotykamy tu sosny o ładnym pokroju i dużej wysokości – 33 m.
ZAKRĘT – rez. torfowiskowo-leśny, pow. 105,8 ha; chroniący 3 jeziorka dystroficzne z reliktową florą torfowisk wysokich oraz otaczające lasy sosnowe z domieszką dębu szypułkowego w wieku 200 lat. Jeziorka pozwalają prześledzić zarastanie powierzchni wodnej i tworzenie się torfowisk z charakterystycznymi pływającymi wyspami (odrywające się fragmenty torfu).
Użytki ekologiczne
Wszystkie wyspy na jeziorach Parku w części byłego województwa suwalskiego, z wyjątkiem wysp objętych inną formą ochrony przyrody (parki narodowe, rezerwaty) oraz wysp wykorzystywanych rolniczo i wysp posiadających trwałą zabudowę. Wyspy leżą w granicach gmin Ruciane Nida, Mikołajki, Pisz, znajdują się w administracji Nadleśnictwa Maskulińskie i Pisz. Są to leśne wyspy jezior takich, jak Śniardwy, Tuchlin, Mikołajskie, Bełdany. Na Wyspie Kamieńskiej znajduje się stanowisko rzadkiej rośliny, jak kokorycz pełna. Wyspy Czarci Ostrów i Piaseczna są stanowiskami archeologicznymi.
Grąd Wygryny, gmina Ruciane Nida, Nadleśnictwo Maskulińskie, leśn. Ukta. Na powierzchni 18.78 ha chroniony jest fragment unikalnej w płn.-wsch. Polsce odmiany grądu z kokoryczą pełną.
Torfowisko Zełwągi, gmina Mikołajki, Nadleśnictwo Maskulińskie, leśn. Baranowo. Ochroną objęte jest stanowisko wierzby borówkolistnej, liczące około 400 pędów. Wierzba rośnie tu na torfowisku przejściowym pod okapem kilkudziesięcioletniego drzewostanu sosnowego.
Prawdowskie Wzgórze, gmina Mikołajki, Nadleśnictwo Maskulińskie, leśn. Mikołajki. Ochroną objęte jest piaszczyste wzgórze o powierzchni 1.5 ha, z występującym licznie rojnikiem pospolitym. Rojnikowi towarzyszy tu cała kolonia roślin ciepłolubnych.
Łąka Krutynia, gmina Ruciane Nida, Nadleśnictwo Maskulińskie, leśn. Ukta. Łąka stanowi enklawę w rezerwacie przyrody „Krutynia Dolna”. Jest to ekstensywnie użytkowana, wilgotna łąka z licznie występującymi storczykami, szerokolistnym i krwistym.
Jeziorko dystroficzne Zaułek, leżące koło miejscowości Stare Kiełbonki w gminie Piecki, Nadleśnictwo Strzałowo, leśn. Prusinowo. Ochroną objęto małe jeziorko z otaczającym lasem o pow. 26.47 ha. Taflę wodną otacza torfowisko wysokie z reliktową florą polodowcową.
Łąki Morysie, gmina Piecki, obr. Lipowo, o pow. 19.7 ha. Są to śródleśne łąki, stanowiące enklawę w rezerwacie przyrody „Pierwos”. Z bardziej interesujących roślin występuje tu pełnik europejski.
Pomniki przyrody
Pomnikami przyrody na terenie Mazurskiego Parku Krajobrazowego uznano do 1998 r. 93 obiekty. Są to najczęściej stare dęby, występujące pojedynczo lub w grupach, o ciekawych kształtach sosny, malownicze aleje lipowe i głazy narzutowe. Część z nich można łatwo zobaczyć, gdyż znajdują się we wsiach, aleje doprowadzają do miejscowości i osad lub zabudowań leśniczówek. Stare drzewa, aleje oraz zadrzewienia śródpolne (jabłonie, grusze, jarzębiny i inne), które pełniły kiedyś oprócz dekoracyjnej roli w krajobrazie, ważną rolę jako miejsca odpoczynku i schronienia w czasie posiłków pracujących w polu ludzi i zwierząt, są nieodzownym elementem w kształtowaniu malowniczego mazurskiego krajobrazu. Niekiedy wiążą się z nimi legendy, uczucia ludzi, którzy w ich sąsiedztwie przeżyli życie lub upamiętniają imiona zasłużonych ludzi w naszym regionie. Godnymi obejrzenia i łatwymi do odszukania w terenie są między innymi: „Zakochana Para”, para drzew, gdzie dąb obejmuje konarami sosnę, rosnąca 200 m na zachód od wsi Krutyń, przy drodze prowadzącej do „Krutyńskiej Plaży” nad Jeziorem Mokrym; dąb szypułkowy – obw. 200 cm, wys.18 m, sosna zwyczajna – obw. 275 cm, wys. 18 m, „Mazurski Dąb Bartny”, dąb bartny, we wnętrzu którego pszczoły założyły barć; pszczoły wymarzły w czasie ostrej zimy w 1979 r., dąb zachował nadal status pomnika; dąb szypułkowy – obw. 315 cm, wys. 28 m, „Dąb nad Mukrem” im. Karola Małłka, rosnący na wschodnim brzegu Jeziora Mokrego w rezerwacie „Królewska Sosna”, ok. 1 km od miejscowości Zgon, przy drugiej zatoce od Zgonu; dąb szypułkowy – obw. 520 cm, wys. 30, „Królewska Sosna”, martwa, przy drodze biegnącej wzdłuż Jeziora Mokrego na wschodnim brzegu naprzeciwko ścieżki prowadzącej do „Dębu nad Mukrem”, ok. 1 km od miejscowości Zgon; sosna zwyczajna – obw. 360 cm, wys.35 m, Głaz narzutowy – różowy granit na płw. Kusnort na południowy wschód od Mikołajek, największy głaz narzutowy w Mazurskim Parku Krajobrazowym, obw. 1 215 cm, wys. 2 m.
Ścieżki przyrodnicze
W celu poznania przyrody Mazurskiego Parku Krajobrazowego, opracowano kilka ścieżek przyrodniczych. Część z nich została oznakowana w terenie i opisana w krótkich informatorach, w które zaopatrzyć się można, wyruszając w drogę.
I Krutyń i okolice
Rezerwat – „Zakręt” – ścieżka prowadzi przez rezerwat torfowiskowy „Zakręt”, wokół jednego z trzech jeziorek dystroficznych. Umożliwia poznanie roślinności torfowiskowej z osobliwością roślinną, jaką jest owadożerna rosiczka oraz podziwianie „pływających wysp torfowiskowych”. Ścieżka dostosowana jest do poruszania się wózkami inwalidzkimi. Długość ścieżki – ok. 3 km + 0,5 km – powrót do Krutyni.
Rezerwat – „Krutynia” – ścieżka prowadzi z miejscowości Krutyń przez rezerwat Krutynia, wzdłuż brzegu rzeki, do Jeziora Krutyńskiego. Ścieżka umożliwia poznanie krajobrazu kształtowanego przez ostatnie zlodowacenie. Rzeka płynie tu malowniczym jarze, porośniętym przez lasy mieszane. W rezerwacie spotkać można zimorodki, wydry, norki amerykańskie oraz poznać rośliny runa leśnego. Na kamieniach w rzece Krutyni zobaczyć można krasnorost ldebrandtia rivularis, świadczący o czystości wody. Długość ścieżki – ok. 2,5 km + 2,5 km – powrót do Krutyni.
Krutyń – Zgon – ścieżka przyrodnicza prowadzi na zachód od wsi Krutyń, wzdłuż wschodniego brzegu mezotroficznego Jeziora Mokrego oraz przez rezerwat „Królewska Sosna”. Umożliwia poznanie przyrody rezerwatu „Królewska Sosna” i podziwianie pomnikowych drzew: „Zakochana Para”, „Dąb nad Mukrem im. Karola Małłka”, „Królewska Sosna”, która jest już martwym drzewem. Długość ścieżki ok. 8 km + 4 km – powrót do Krutyni.
Krutyń – Rosocha – ścieżka prowadzi z Krutyni na południe wzdłuż rzeki Krutyni, a następnie wśród lasów i młodników w kierunku wsi Zgon, aż do śródleśnych, torfowiskowych jeziorek, otoczonych borem bagiennym. Ścieżka umożliwia poznanie różnic pomiędzy naturalnym i hodowlanym lasem oraz poznanie różnowiekowych hodowli leśnych. Długość ścieżki – ok. 6,5 km + 4 km – powrót do Krutyni.
Rosocha – Wojnowo – ścieżka prowadzi przez głazowiska koło wsi Rosocha i wsi Wojnowo, wchodzące w skład moreny czołowej, ciągnącej się wzdłuż drogi Zgon – Ruciane. Można porównać tu morenę czołową zbudowaną z dużych bloków skalnych z sandrową równiną, rozciągającą się na południe od szosy Zgon – Ruciane. Wycieczkę zakończyć można zwiedzeniem zabytków architektury sakralnej i mieszkalnej rosyjskich osadników z połowy XIX wieku, we wsi Wojnowo. Długość ścieżki ok. 3km + ok. 11 km – powrót do Krutyni.
II Mikołajki i okolice
Rezerwat – „Jezioro Łuknajno” – to ścieżka przyrodnicza, prowadząca od cmentarza w Mikołajkach do wież widokowych nad Jeziorem Łuknajno. Wieże widokowe umożliwiają obserwację łabędzi zatrzymujących się na jeziorze, w czasie wędrówek (do 2 500 osobników) oraz innych ptaków wodno-błotnych, a także ptaków drapieżnych. Atrakcją rezerwatu jest możliwość obserwacji żerującego bielika. Długość ścieżki – ok. 6,5 km + 4 km – powrót do Mikołajek.
Muzeum przyrodnicze
W centrum wsi Krutyń, w zabytkowej stodole mazurskiej znajduje się Muzeum Przyrodnicze, które przedstawia zwierzęta, występujące na terenie Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Kolekcja liczy niespełna 200 eksponatów i stale powiększa się. Przeważają wśród nich ptaki: drapieżne, krukowate, wodne. Zwierzęta, które trafiają do naszego muzeum są najczęściej ofiarami zderzenia się z samochodami poruszającymi się po drogach Parku, ogrodzeniami, liniami energetycznymi (duże ptaki). W sieciach rybackich i kłusowniczych giną często ptaki wodne.
