Romantyzm polski był zjawiskiem złożonym pod względem ideowym i artystycznym. Zaczął się on rozwijać w warunkach wzmożonego ucisku politycznego i w atmosferze ruchu spiskowego, który doprowadził do wybuchu powstania listopadowego. Jego rozwój przypada na okres niewoli politycznej narodu, której etapami były: Wiosna Ludów (1848 r.) i powstanie styczniowe ( 1863 r.). Romantyzm polski przepojony był uczuciem narodowym, które określało charakter jego największych dzieł literackich.
Jedną z cech romantyzmu polskiego było uczulenie na przeszłość historyczną. Ten swoisty historyzm ujawniał się w licznych utworach na tematy historyczne które służyły do wypowiedzenia się o współczesności, ale które stanowiły również formę rozrachunku z przeszłością. Klęska powstania listopadowego i wielka emigracja, jaka potem nastąpiła, spowodowały, że poezja i publicystyka mogły się swobodnie rozwijać jedynie poza granicami kraju. Tam tez działali po 1831 roku wielcy poeci i wybitni publicyści. Dopiero po pewnym czasie literatura zaczęła rozwijać się w kraju, gdzie jednak rozwój ten był utrudniony z powodu ucisku politycznego.
Romantyzm bowiem który wydał wielkich poetów i pisarzy, jak Mickiewicz, Słowacki, Krasiński, Norwid, Lelewel, Mochnacki, Dembowski zaciążył na życiu duchowym narodu i kształtował jego oblicze moralne i narodowe w najcięższych okresach jego historii.
Społeczeństwo polskie i jego stosunek do zaborców w epoce romantyzmu najlepiej jest ocenić na podstawie twórczości Adama Mickiewicza a w szczególności jego III części ?Dziadów?. Klęska powstania listopadowego i nieobecność w nim poety, stosunek do dramatycznych dziejów narodu i poczucie odpowiedzialności za jego losy ? wszystko to stało się dla Mickiewicza powodem głębokich przeżyć osobistych i źródłem natchnienia.
III część ?Dziadów? jest utworem wielowarstwowym, złożonym pod względem ideowym i artystycznym. Wyróżnić w niej można sceny realistyczno ? historyczne oparte w części na własnych doświadczeniach, jak tez sceny o charakterze psychologiczno ? filozoficznym. Omawiana część ?Dziadów? powstała w 1832 roku w Dreźnie, dlatego często nazywana jest ?Dziady drezdeńskie?. Mickiewicz na swych kartkach papieru chciał ukazać Europie prześladowania i tortury jakie stosowała carska policja względem Polaków, pragnął zostawić pamiątkę narodowi polskiemu z ówczesnych czasów. Poeta poprzez swoje dzieło ukazał myśli i postawę narodu polskiego do zaborców.
III część ?Dziadów? odegrała w literaturze polskiej dużą rolę ze względu na ukazaną problematykę wyzwolenia narodu. Z podstawę posłużyły Mickiewiczowi przeżycia jego przyjaciół z czasów śledztwa. Bohaterem jednak nie jest zbiorowość, lecz fikcyjny kochanek Gustaw z IV części, który w celi więziennej przechodzi przeminę w Konrada ? bojownika o wolność narodu. W arcydziele swym poeta zawarł charakterystykę społeczeństwa polskiego przed powstaniem listopadowym. Ukazał je na przełomie lat 1823/1824, czyli w historycznym momencie:procesie filomatów i filaretów. Społeczeństwo ukazane przez Mickiewicza jest to samo które brało udział w powstaniu.
Cela więzienna (scena I) przedstawia młodzież patriotyczną, studentów uniwersytetu wileńskiego, którzy byli siła narodu i którym odebrano przyszłość. Byli to ludzie młodzi, ofiarni, solidarni i przepojeni nienawiścią do caratu. Młode pokolenie było głównym atakiem Nowosilcowa, który wiedział że aby utracić w narodzie uczucie polskości, oraz zastraszyć lud, należy gnębić młodzież.
?(….) WIDZIAŁEM ICH ? ZA KAŻDYM Z BAGNETEM
SZŁY WARTY
MAŁE CHŁOPCY, ZNĘDZNIAŁE, WSZYSCY JAK
REKRUCI
Z GOLONYMI GŁOWAMI; – NA NOGACH OKUCI
BIEDNE CHŁOPCY! (……)?
W scenie więziennej ukazani filomaci i filareci, których osadzono we więzieniu, są gotowi oddać swoje życie i poświęcić się dla dobra narodu, a tym samym obalić carat. Główny bohater Konrad także bardzo pragnie obalenia caratu i wyzwolenia narodu ? gotowy jest poświęcić swoje życie. Patriotyczna część społeczeństwa nie składała się tylko z młodzieży, ale także ze starszego pokolenia i duchowieństwa. Do tej bohaterskiej grupy ludzi walczących, należy zaliczyć Matki Polki, które wychowały swych synów na patriotów i one wpoiły im to głębokie uczucie miłości i szacunku do ojczyzny. Charakterystyczną cechą młodych ludzi był ich krytyczny stosunek do części społeczeństwa polskiego składającego się z arystokracji: kosmopolitycznej i serwilistycznej. Sceny VII i VIII ukazują właśnie tę część ugodową narodu polskiego, która jest zastraszona i podporządkowuje się caratowi. Dla arystokratów senator Nowosilcow jest przykładem osoby, która potrafi w sposób doskonały organizować bale i zabawy. Nie zwracają uwagi na to, że senator dręczy i prześladuje młodzież polską. Tematy kraju są dla arystokracji nudne i całkowicie obojętne. Taka postawa jest denerwująca dla patriotycznej młodzieży. Sfera arystokratyczna związana była z dworem i lojalnie z nim współpracowała. Ta część społeczeństwa nie miała szacunku do postaw patriotycznych i była ona obojętna na sprawy dotyczące ich narodu. Została niewzruszona niewolą ojczyzny i jej męczeństwem, poniżali się i łaszczyli przed władzą caratu. Arystokracja jest całkowitym zaprzeczeniem młodzieży polskiej, która to w przeciwieństwie do niej nie lęka się wroga. Młodzi ludzie są gotowi stawić czoła caratowi, nie myśląc o następstwach swojego postępowania. Kochają oni tak bardzo swoją ojczyznę, że są gotowi oddać dla jej uwolnienia spod zaborów swoje życie. Ich miłość jest takwielka, że nie będzie się zmniejszała lecz będzie w nich rosła. Rosjanie atakując młodzież chcieli doprowadzić do klęski przyszłego narodu, a także załamać go i zniszczyć jego przyszłość.
?(….) PONOĆ CAŁA POLSKA MŁODA
WYDANA W RĘCE HERODA. (….)?
Ludzie którzy mieli być przyszłością narodu byli tak odważni, że nie załamywali się w trudnych chwilach i nie poddawali się wrogowi. Ich miłość do ojczyzny była większa ponad wszystkie przeciwności, które ich spotykały i którym godnie i odważnie stawiali czoła. Rosjanie więźniów traktowali bardzo pogardliwie, okrutnie i bezlitośnie, myśląc, że uda się im wygasić w nich gorące uczucie patriotyzmu. Poeta poprzez napisanie tego dzieła dał przykład bohaterstwa ówczesnej młodzieży. Udowodnił, że nie tylko powstanie było dowodem bohaterstwa Polaków, ale nie załamywali się oni także w czasie trwania śledztwa Nowosilcowa. Mickiewicz w ?Dziadach drezdeńskich? skrytykował arystokrację, nie potępiał ich w sposób okrutny, lecz ze zrozumieniem dla ich postępowania. Byli oni ludźmi zastraszonymi przez carat i służalcze łaszczyli się przed władzami rosyjskimi.
Mickiewicz najlepiej scharakteryzował społeczeństwo polskie poprzez słowa Piotra Wysockiego zamykające VII scenę:
?(….) NASZ NARÓD JAK LAWA
Z WIERZCHU ZIMNA I TWARDA,
SUCHA I PLUGAWA
LECZ WEWNĘTRZNEGO OGNIA STO LAT
NIE WYZIĘBI;
PLWAJMY NA TĘ SKORUPĘ
I ZSTĄPMY DO GŁĘBI. (….)?
Na podstawie przedstawionych przeze mnie argumentów można powiedzieć, że zniewolony naród polski porównany do lawy dzieli się na patriotów oraz osoby którym los kraju jest zupełnie obojętny. T a twarda i plugawa skorupa to polska arystokracja, pogodzona z niewolą natomiast płynąca pod spodem gorąca magma to patriotyczna, nienawidząca carskiego zaborcy młodzież polska. Zacytowane słowa można jednak zinterpretować w inny sposób ? naród, żeby przetrwać musiał na zewnątrz stwardnieć na kamień, aby pod skorupą pozornej obojętności móc zapłonąć gorącym i wielkim płomieniem. Ta warstwa zewnętrzna to ludzie, którzy postanowili poświęcić się dobrowolnie lub przymusowo. Wyzbyli się wszelkich idei, wartości i nadziei, aby chronić wnętrze, czyli ludzi młodych, którzy gdy nadejdzie odpowiednia chwila oddadzą życie za wolność i niepodległość Polski.
Oceniając społeczeństwo polskie w dobie romantyzmu należy także zwrócić uwagę na następne dzieło Adama Mickiewicza, którym był ?Pan Tadeusz?. Epopeja ta powstała w Paryżu w czerwcu 1834 roku, leczpoeta pracował nad dziełem od grudnia 1832 roku. Początkowo Mickiewicz miał zamiar napisać krótki utwór o miłości Tadeusza i Zosi, ale przyjaciele emigranci namówili go do poszerzenia dzieła. Najważniejszą przyczyną powstania ?Pana Tadeusza? było rozczarowanie Mickiewicza do Wielkiej Emigracji, w której chciał widzieć awangardę narodu wiodącego go do niepodległości i spełnienia wielkiej misji uwolnienia wszystkich narodów cierpiących w jarzmie niewoli politycznej. Jednak ujrzał emigrację rozbitą i zgnębioną wygnaniem. Ludzie załamywali się moralnie, zaczęły się szerzyć zawiść i intrygi. Poeta wiedział, że przyczyną tego zła było oddalenie od ojczyzny, tęsknota za nią a także trudne warunki życia w obcym kraju. Dlatego Mickiewicz napisał dzieło które by przybliżyło oddaloną ojczyznę i osłodziło gorzkie chwile na emigracji. Wszystkie te myśli autor uwidacznia w Epilogu. ?Pan Tadeusz? ukazywał i budził uczucia patriotyczne, nawoływał do zgody i jedności narodowej. Zawierał pochwałę walki o wolność i wzywał do niej.
Opisując w epopei narodowej społeczeństwo i jego stosunek do zaborców Adam Mickiewicz dużą uwagę skupił na szlachcie polskiej, z którą był związany. W utworze ukazał zarówno zalety, jak i wady szlachty. Mimo pewnych wad poeta ocenił szlachtę dość korzystniej, pokazał, że dominującą cechą złej szlachty polskiej jest jej patriotyzm. Nawet Stolnik Horeszko jest patriotą, podejmował walkę z Moskalami, cenił tradycje i obyczaje szlacheckie. Hrabia natomiast jest przykładem kosmopolity, który cenił sobie obce wzory, lekceważy cechy narodowe i obyczaje. Jednak w zajeździe walczył przeciw Moskalom, a potem wraz z Tadeuszem wstąpił do wojska. To świadczy o jego patriotyzmie. Przykładem patrioty jest Sędzia. Świadczy o tym chociażby wystrój jego dworku w Soplicowie. Na ścianach wiszą portrety znanych i zasłużonych patriotów (Jakub Jasiński, Tadeusz Kościuszko). Posiadał również zabytkowy zegar, który co godzinę wygrywał „Mazurka Dąbrowskiego”. Cenił również tradycje narodowe i obyczaje. Współpracował z ks. Robakiem przy przygotowywaniu powstania. Mężnie walczył podczas zajazdu. Podkomorzy jest dumny ze sprawowanego urzędu, choć jest on mało znaczący. Jest przywiązany do tradycji narodowych. Świetnie wodzi Poloneza. Najgorętszym patriotą jest Jacek Soplica, pełniący rolę emisariusza, walczący w oddziałach poza granicami Księstwa. Gerwazy i Protazy są zwykłymi służącymi, wiernymi i oddanymi swym panom. Gerwazy starał się za wszelką cenę zdobyć zamek dla Horeszków. Dzielnie walczył z Moskalami. Wojski jest typowym rezydentem. Umie świetnie organizować polowania, sławny był ze świetnej gry na rogu na zakończenie polowania. Pełnił w Soplicowie rolę marszałka dworu. Prawdziwym patriotą jest Tadeusz, który dzielnie walczy z Moskalami w czasie bitwy. Następnie wraz z Hrabią udaje się za granicę Księstwa i wstępuje do wojska. Telimenato kosmopolitka, lekceważy narodowe obyczaje, zapatrzona jest w cudze wzory. Zaletą szlachty jest także gościnność. Autor ma nadzieje, że wszystkie dobre cechy szlachty polskiej pomogą odzyskać niepodległość.
Kolejnym poetą, któremu bliski był status emigranta i przymusowego podróżnika, był Juliusz Słowacki. Żył on w latach, w których wciąż na nowo przejawiały się walki o wolność. Po upadku powstania listopadowego zaczął zastanawiać się nad przyczynami jego klęski. W związku z tym w swoim dramacie ?Kordian? ocenia postawę polskiego społeczeństwa i jego rolę w powstaniu. ?Kordian? to przede wszystkim bezwzględna krytyka przywódców powstania listopadowego. Według Słowackiego ów zryw narodowy nie mógł zakończyć się sukcesem, gdyż na jego czele stali przywódcy, którzy od początku nie wierzyli w zwycięstwo. Ich konserwatywne poglądy (Józef Chłopicki), ostrożność, asekuranctwo (Czartoryski), opieszałość (Jan Skrzynecki), ugodowość (Krukowiecki) i nieudolność w prowadzeniu działań wojennych doprowadziły do pogrzebania szansy na odzyskanie niepodległości.
Kolejną przyczyną upadku powstania było powierzenie władzy w ręce osób zadowolonych z ich pozycji społecznej, bądź w których zniknął już młodzieńczy zapał i optymizm. Następny błąd to zawierzenie zakorzenionemu w tradycji narodowej przesądowi, jako ze starsi wiedzą lepiej i mogą podejmować rozsądniejsze i mądrzejsze decyzje. Słowacki pokazał, więc wyraźny podział między młodych, zahartowanych ludzi a starych, zmęczonych życiem. Autor dramatu ocenia naród polski także za pomocą przygód głównego bohatera. Kordian kierując się hasłem ?Polska Winkelriedem narodów?, gdyż uważa, że jego ojczyzna, za cenę własnej wolności umożliwia innym narodom odzyskanie niepodległości. Ideę tę postanawia zrealizować poprzez zamordowanie cara. Zawiązany w tym celu spisek nie sprawdził się jednak. Spiskowcy przestraszyli się zadania, które sami sobie wyznaczyli. Na taką postawę wpływ miał przede wszystkim reprezentant starszego pokolenia, Prezes. Mąci on w głowach młodych ludzi, strasząc ich represjami i sądem Bożym. Osamotniony w walce, Kordian mimo podjęcia wyzwania nie potrafi wykonać wyroku. Poprzez takie ukazanie spiskowców Słowacki stwierdza, że naród polski nawet w obliczu walki o wyzwolenie ojczyzny nie potrafi wyzwolić się spod nakazów zawartych w polskiej tradycji. Natomiast przedstawienie ?spiskowców? jako chwiejnych, niezdecydowanych, skłóconych ze sobą, w pełni oddaje atmosferę jaka panowała w tym czasie w społeczeństwie polskim, co przyczyniło się do klęski powstania. Społeczeństwo polskie możemy też dostrzec w scenie, w której przed katedrą zgromadzony tłum oczekuje na koronację cara. Ludzie przyszli się najeść, napić i oglądnąć widowisko, jakim zapewne jest zaprzysiężenie cara. Nie zdają sobie sprawy z własnego prymitywu i nieuświadomienia. Nie dostrzegają ogromu zła jakie czeka ich w przyszłości ? widzą tylko pełne jedzenia stoły. Nagle w tłumie pojawia się żołnierz, przykładwiernego patrioty, który walczy o wolność i w jednej z bitew poniósł dotkliwe rany. Ludzie zamiast poczuć respekt i szacunek wobec starego żołnierza naśmiewają się i drwią z jego ułomności. Jedynie niektórym zależy na dobru ojczyzny jak i jej obrońcach, dlatego też przestrzegają żołnierza przed zbyt głośnym wyrażeniem swoich uczuć i przekonań. W tej scenie Słowacki ukazuje wielkie zacofanie i ignorancje społeczeństwa nie czułego i obojętnego na cierpienia rodaków.
Tak, więc zarówno Słowacki jak i Mickiewicz poddali osądowi naród polski. Ukazali jego słabe strony, przez co chcieli pobudzić zapewne jego ambicję i nakłonić do podjęcia wielkiej, wspólnej, ogólnonarodowej próby odzyskania utraconej wolność.
Adam Mickiewicz w ?Dziadach części III? pokazuje różne postawy Polaków wobec siebie i wobec zaborcy. W scenie pt. ?Salon Warszawski? ? widzimy inteligencję polską, która żałuje, że po wyjeździe senatora Nowosilcowa nie ma już dobrych balów. W senatorze widzą oni dobrego organizatora balów, a nie dostrzegają, iż jest on ciemiężycielem narodu Polskiego. Mickiewicz zwraca uwagę na niepokojące zjawisko zwane kosmopolityzmem. Arystokracja polska nie czuje związku z polską kultura, natomiast chętnie przyjmuje obce wzorce.
W scenie ?Bal u Senatora? możemy dostrzec jak obłudna i zakłamana jest dama, która mówi obraźliwie o Nowosilcowie, by później prawić komplementy w jego obecności.
Adam Mickiewicz w ?Panu Tadeuszu? pisze o kraju lat dziecinnych , który był pełen szczęścia i beztroski. Warto jest go wspominać. Mickiewicz chce powrócić do przeszłości, gdy Polacy byli panami swoich działań. Pisząc:?Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie święty i czysty, jak pierwsze kochanie? chce powiedzieć, że marzy o tym by Polska znowu była taka jak kiedyś. Autor również docenia rolę młodzieży polskiej walczącej o niepodległość. Uważa, że młodzi są nadzieją Polski.
Juliusz Słowacki w ?Kordianie? skrytykował przywódców powstania listopadowego. W scenie p.t. ?Przygotowanie? będącą sceną fantastyczną, przedstawione są ich wady. Czartoryski i Niemcewicz to nieudolni dyplomaci, Skrzynecki był zbyt dumny by wykonać rozkazy, Krukowiecki był zdrajcą, gdyż zostawił wojsko na polu walki. Przez ich nieudolność, chęć zrobienia kariery i tchórzostwo powstanie upadło. Za to Słowacki obwinia ich ,oraz ich wady. Winą obarcza także obojętność ludu, wyobcowanie powstańców, spiskowców oraz ogólną izolację społeczną.
Wiek XIX był trudnym okresem dla narodu polskiego. Polacy byli nękani wieloletnimi zaborami wiedzieli, ze konieczna jest walka o niepodległość. Poeci marzyli o wyzwolonej Polsce. Chcieli nakłonić Polaków do walki poprzez pokazywanie ich wad, oraz marzeń o przyszłej wyzwolonej Polsce. W swych utworach pokazywali ludziom co maja w sobie zmienić
