„mendel Gdański” Marii konopnickiej jest najlepszym przykładem opisu wydarzeń na tle religijnym w Rzeczpospolitej. Autorka w swojej noweli potępia rosnacy antysemityzm w Polsce. Jej zdaniem spowodowane to było z zazdrością i niechęcią polaków do narodu żydowskiego.Zazdrości o ich majątki, którego w większości dorobili się ciężką i monotonną pracą.
Główny bohater Mendel Gdański to stary Żyd, od urodzenia mieszkający w Gdańsku, zrośnięty z miastem, jego dziejami i mieszkańcami. Od 27 lat mieszkał na tej samej ulicy, w tej samej izbie, gdzie prowadził niewielki zakład introligatorski. Lubili go i szanowali sąsiedzi, a i on przywiązał się do nich i pomagał w razie potrzeby. Wychowywał dziesięcioletniego wnuka, Jakuba. Wnukowi stara się wpoić aby wierzył w siebie i że nie jest gorszy od swoich rówieśników, ponieważ wszyscy są równi. Lecz w Polsce narastała fala antysemityzmu i niechęci do Żydów. W szkołach zaczęto prześladować dzieci pochodzenia żydowskiego. polacy oceniali ludzi nie po tym jacy są lecz po tym skąd pochodzą „Żyd zawsze Żydem”. Warszawiacy pewnego dnia napadli na dom starego Żyda i ranili jego wnuka.
Konopnicka poruszając problem nie tolerancji niezmiennie krytykuje podsycanie nienawiści do innych narodów, ukazuje ich współżycie w codziennych miedzy ludzkich i sąsiedzkich stosunkach. Głosi pozytywistyczne hasła , pracy organicznej i pracy u podstaw , gdyby tłum był świadomy , społeczeństwo miało zaspokojone swe podstawowe potrzeby, nie cierpiało nędzy ni głodu , nie pozwalałoby sobą manipulować, nie widziałoby sensu w burzeniu harmonii i ładu świata w którym żyją. Porządnym ludziom, uczciwym należy się szacunek, prawo do odrębności ale jednocześnie poczucia wspólnoty z narodem
