SCENA TRZECIA
POD POSĄGIEM SOBIESKIEGO
GOSZCZYŃSKI
Wiatr dmie, że ogród cicho łka
za każdym liści szelestem….
1 GŁOS
Idą.
2 GŁOS
O, teraz słychać gwar…
3 GŁOS
W pałacu gasną sale.
GOSZCZYŃSKI
Zapada mgła. – – Ty jesteś, bracie?
l GŁOS
Jestem.
GOSZCZYŃSKI
Policz nas.
l GŁOS
Szesnastu ludzi.
GOSZCZYŃSKI
Po drzewach jakaś arfa gra
i ogród jęczy tłumem mar.
1 GŁOS
Jeźli się Książę obudzi…?
2 GŁOS
A jeźli nie przyjdą cale – ?
GOSZCZYŃSKI
Niepokój, ogień piersi żre,
jak Harpia; złość ssie krew.
Przysięgi, jako słowa czcze;
na marne poszedł siew.
l GŁOS
Już idą…
GOSZCZYŃSKI
Słyszę.
3 GŁOS
To szum drzew.
l GŁOS
Nie przyjdą.
GOSZCZYŃSKI
W ogród wstąpił czar.
1 GŁOS
Będziem wszystko bić w łeb,
w łeb i na odlew z obu stron.
GOSZCZYŃSKI
Gałązki obsiadł lśniący szron
i coraz gęstsze smugi mgły.
1 GŁOS
Już idą – –
2 GŁOS
Czy to ty?
l GŁOS
Tak ciemno.
GOSZCZYŃSKI
Ulituj się, ty Boże, nade mną; –
Sądzisz, że już koszar dopadli?
l GŁOS
Tak sądzę.
GOSZCZYŃSKI
Ta cichość mnie zabija. –
Nie wraca nikt.
l GŁOS
Wicher szumi.
GOSZCZYŃSKI
Czas mija.
l GŁOS
Na zimnie stoję godzin dwie.
GOSZCZYŃSKI
Milcz. – Ogień piersi pali,
ręka się niecierpliwa rwie.
1 GŁOS
Byleśmy się tam w paląc dostali,
tego łotra z pościeli zwlec.
2 GŁOS
Co powiesz, jakbyśmy go porwali – ?
l GŁOS
Co powiesz, jeźliby zdążył zbiec – ?
3 GŁOS
Mgieł gęstwa na ogród spada.
GOSZCZYŃSKI
Stoimy jako orłowie w chmurze.
Drzewa szepcą – miotem gałęzi,
a krzewy w słomianej uwięzi
przystanęły, równie jako my,
w oczekiwaniu i lęku.
3 GŁOS
Idą mgły.
GOSZCZYŃSKI
Wicher powiał szumem….
CHÓR
Ogród gada.
Przystanęli tak bohaterowie młodzi
na ogrodzie w bolesnej zadumie.
A oto przy drzew śpiewnym szumie
posąg staje we świateł powodzi.
GOSZCZYŃSKI
Wszakże on wskazuje – – tam.
NABIELAK
W stronę Belwederu wskazuje.
GOSZCZYŃSKI
Jak gdyby rozkaz daje nam.
NABIELAK
On wie i czuje
to, co czujemy my.
GOSZCZYŃSKI
Widzisz – ręka mu drży.
NABIELAK
To księżyc cień rzucił liści
i cień liści przemknął po ramieniu.
GOSZCZYŃSKI
Jak śnieg on biały w tym odzieniu…
NABIELAK
Wskazuje tam, a patrzy żywym okiem.
GOSZCZYŃSKI
Przykuł mnie wzrokiem.
NABIELAK
On wie i czuje.
GOSZCZYŃSKI
Patrz – drgnął – to. koń się wspina – !
NABIELAK
To cienie drzew.
GOSZCZYŃSKI
Bije godzina.
Przystanęli tak bohaterowie młodzi
na ogrodzie w bolesnej zadumie,
a oto przy drzew śpiewnym szumie
niewiast dwie pośrodkiem przechodzi.
Idą środkiem, śród młodych szeregu,
idą wolno ujęte uściskiem…
Nie powstrzymać tajemnic w ich biegu…
Noc ta dziwnym przemawia zjawiskiem:
DEMETER Z CÓRKĄ KORĄ ŻEGNA SIĘ:
KORA
Powiedzie mnie Orkus w noc,
w świat ciemny wichrów, burz;
nie zaznam słońca już,
nie zaznam twoich ust, twych ócz;
o matko, żegnaj dziecię.
DEMETER
Żegnaj mi, dziecię, żegnaj, córo;
Orkus cię czeka, Orkus wzywa,
musisz zejść k’niemu nieodbycie;
zejdziesz w kraj śmierci, poślubiona,
kędy cię żenię Moc straszliwa,
Moc niezbłagana, bezlitosna.
Pomnisz, pamiętasz wielą laty,
jakom płakała lubej straty
i skargi wodziłam żałosna.
KORA
Orkus mnie wzywa, idę żona,
przez letni jeno czas szczęśliwa,
gdy z tobą, matko, bliska tobie; –
a oto dzisiaj znów w żałobie,
drogą, co wiedzie do podziemu,
idziem i płaczem obie.
DEMETER
Pocałuj usta, całuj oczy;
tak-że się smutkiem lice mroczy
i całun biały cię otula,
a przedsię róż z twych lic nie płoszy – ?
KORA
O matko, przykrać ta koszula,
którą przywdzieję, ślubna jemu,
przemieszkująca tam w pustoszy.
O matko, przykreć to wezgłowie,
które podadzą służebnice,
gdy legnę w jego łożnice.
Jakoż uchylę moich losów?
Orkusa miłość jak oddalę?
Ja Orkusowi ślubowana,
czarem miłości zniewolona;
oto się już tajemnie palę
i oto już tajemnie płonę,
bym jego uznała pana,
a on przytulił mnie żonę.
DEMETER
O córo, żegnaj ukochana;
matczyne serce pogardzone;
już mnie nie trefić twoich włosów,
ostatni raz twe plotłam kosy;
już mnie nie stroić tobie szatki,
już idziesz precz od matki;
jeno mi dziwno, że twarz płonie,
że twoja twarz w rumieńcach;
tyżeś się stała rozkochana,
żeś w ślubnych wyszła wieńcach?
KORA
O matko, wstydem przed cię płonę,
a żar me piersi pali –
żeście mi poznać miłość dali;
wszakżeż wiedziecie mnie dziś żonę,
więc się ten płomień w licach trwali;
przetom spłoniona i rumiana,
żem, matko, mocno zakochana
i tobie wyznać muszę.
DEMETER
Jakoż te więzy twoje skruszę?
KORA
O, nie sąć one nieznośliwe.
DEMETER
Teć więzy ciebie mi odbiorą.
KORA
O matko – letnią wrócę porą.
DEMETER
Do lata, wiosny, czekać długo.
KORA
Muszę do czasu tam być sługą
i muszę jemu żoną.
DEMETER
Pierwejże z matką twą rodzoną
być tobie wolną i dziewiczą
niż tam w podziemiu niewolniczą.
KORA
O matko, przedsięś przepomniala:
w ogniach miłości stoję cała –
czas, bym odeszła już.
Żegnaj mi – żegnaj, matko, dziecię;
z wiosną mię drugą znów ujrzycie.
Odchodzę precz w kraj snów.
DEMETER
Odchodzisz w ciemnie wichrów, burz;
nie zaznasz słońca już….
KORA
Za drugą wiosną wrócę znów.
Tu przystanęła zapłoniona,
z objęć się matki uchyli;
przejrzysta kryje ją zasłona,
a w zadumanej jej postawie
widać, ze łzami mówi prawie;
a z ócz i czoła to zgadywać,
że jakąś tajemnicę sili,
którą kazano jej ukrywać.
Łzy te, co jej do ócz się cisną,
dziwnym weselnym blaskiem błysną.
Na ustach palec położyła
i tak do matki swej mówiła:
Pamiętasz, matko, jako lecie
ustroiłam się w żywe kwiecie
i biegłam do cię w śpiewie, z pola…?
DEMETER
Spominasz darmo dzień wesoły
na dniu, gdy obie płaczem społy,
że nieodmienna tobie dola,
że giniesz dla mnie, twej macierze,
gdy cię za żonę Orkus bierze
i za Styg wiedzie, ku otchłani,
gdzie będziesz włada i pani.
KORA
O matko, Hymen mnie powiedzie
w orszaku sług na przedzie;
pochodnię smolną spali jasną.
Sługom na czoła wieńce włoży
i śpiew zanuci pochodowy,
jako mam zacząć żywot inny,
zasiadłszy tron królowy.
DEMETER
O córko, rzucasz matkę własną;
w pochodniach, które dla cię płoną,
żywoty onych gasną.
KORA
Z wiosną, gdy pierwsze lody spłyną,
gdy pierwsze wichry powioną,
wrócę i żywot zacznę nowy.
DEMETER
Rzucasz mnie – to ostatnie chwile,
jako na ciebie patrzę żywą – ?!
KORA
Ja, matko, będę tam szczęśliwą.
DEMETER
A przedsię droga to cmentarna.
KORA
Tajemnic tobie część uchylę:
Nie jestem ci ja, matko, ubogą;
bogate podziemu spichlerze:
z każdego owocu się bierze
nasienie i skrzętnie kryje;
tam przechowują się ziarna,
a jak je przyniosę na świat,
to każde kwiatem odżyje
i owoców urodzi mnogo.
DEMETER
Patrz! wszystkie pędy pomarnieją,
gdy nocą wichry powieją;
patrz, oto martwy konar drzew.
KORA
Pamiętaj, matko, wczesny siew.
Spieszno mi odejść, spieszno tam,
gdzie stróżką ziarn być mam
i zgarnąć wszystek płód.
Rzeczy tajemne tam się dzieją;
nie mogą się beze mnie stać.
DEMETER
Opuszczasz mnie, mnie twoją mać –
do serca podszedł chłód;
już idziesz, biegniesz, spieszysz….
Marnieją moje letnie chudoby;
o bezlitosna, ty się cieszysz,
a mnie ostawiasz groby.
KORA
Z tajemnic moich, matko, znaj:
Jest inny tamten kraj,
kędy są wiecznotrwałe siły;
z tych coraz nowy rośnie pęd
i wzejdą, i będą rodziły.
Tam wszelki żywot ma swój byt
i czeka, aż dlań błyśnie świt,
i czeka, aż dlań przyjdzie czas:
zajaśnieć pełnią kras.
DEMETER
A te zwarzone kędyż legną;
imże w barłogu zimnym gnić…?
KORA
Umierać musi, co ma żyć…
DEMETER
Ty na śmierć wiedziesz twe służebne!
Poznaję miłość twą przeklętą
i moc, i słowa twe wróżebne.
KORA
My oto, matko, zmartwychwstaniem
na wielkie siewu święto.
DEMETER
Już palą dla cię pochodnie!!
(Wchodzi Hymen i jego orszak z pochodniami i muzyką i otaczają Korę).
KORA
Z tajemnic moich, matko, wiedz:
Gdy wszystko żywe musi lec
pod ręką, która znaczy kres,
śmierć tych użyźnia nowe pędy
i życie nowe sieje wszędy.
Więc smutna, matko, tym rozstaniem,
ale weselna tajemnicą,
szaty przyoblekłam godnie. –
Poniechaj żalu, niechaj łez.
DEMETER
Obłędna, stamtąd nikt nie wraca;
przysięgą zguby więzisz duszę.
KORA
Gdy więzy śmierci skruszę
i zieleń pędów nowych rzucę
na niwy, łęgi, na zagony –
o matko, Bogów godna praca! –
sposobić każ lemiesze, brony…
DEMETER
Śmierć biorąc żywa, spełniasz zbrodnię!
KORA
(stała się poważna)
Zaś w nieśmiertelnych wieńcu wrócę.
MUZYKA
(weselna zaczyna grać).
DEMETER
Noc cię uwodzi w wieczność ciemną!
KORA
(stała się rozkazująca)
Pochodnie święte nieść przede mną!!
Przede mną weselne pochodnie!!!!
(Orszak muzyką weselną otacza Korę i uprowadza)
(do podziemu).
DEMETER
(przepada na ogrodzie).
l PODCHORĄŻY
(wbiega nagle)
Piotr nas Wysocki śle.
Sam idzie.
GOSZCZYŃSKI
Gdzie?
l PODCHORĄŻY
We mgle.
Ku koszarom kawalerii na bój.
Chce ich dopaść uśpionych co tchu.
Gdzie twoi?
GOSZCZYŃSKI
Czekają tu.
l PODCHORĄŻY
To wszyscy?
GOSZCZYŃSKI
Tylu wystarczy.
l PODCHORĄŻY
A reszta?
GOSZCZYŃSKI
Czekać daremne.
1 PODCHORĄŻY
Ja drogę wam wskażę do domu.
2 PODCHORĄŻY
(nadbiega).
1 PODCHORĄŻY
Wysocki przydzielił nas dwóch.
My znamy przejścia pałacu.
Strzec bacznie wszystkich wyjść,
by Książę sam po kryjomu
nie uciekł.
GOSZCZYŃSKI
Patrzaj, drga we wichrze liść
i drzewa grają szumem.
A przyniosłeś naboje, ładunki?
2 PODCHORĄŻY
W tej puszce – rozdzielcie, bierz.
GOSZCZYŃSKI
Więc Wysocki dobędzie koszary?
l PODCHORĄŻY
By ino wpadł znienacka do leż.
NABIELAK
Gotowi?
GOSZCZYŃSKI
Gotowi.
1 PODCHORĄŻY
Za mną!
(Pada strzał w pobliżu).
GOSZCZYŃSKI
Słychać strzał!
2 PODCHORĄŻY
To Wysocki już wyszedł z ogrodu.
Wystrzałem sygnał wam dał.
GOSZCZYŃSKI
A pokłońmy się białemu królowi…
2 PODCHORĄŻY
Gotowi?!
NABIELAK
Gotowi!
CHÓR
Gotowi!
(wybiegają).
DEMETER
(wchodzi)
Gdzieżeś, córo, co byłaś mi ptakiem,
radosnym letnim śpiewakiem – ?
Zda mi się, jeszcze płacz twój słyszę
i słuchem gonię w głuchą ciszę,
i zapłakana żalem dzwonię,
i w skardze słucham własnych jęków,
jakoby twoich, córko, lęków.
A tyżeś może tam wesoła – ?
Płoniesz Hymenu płomieniami – ?
Cóż będzie, córo, z mymi dniami?
Cóż będzie z długą ciemną nocą
dla mnie, gdy cale światłem ninie
oczy twe dla mnie nie migocą
i jeden dzień za drugim spłynie,
i noc za nocą spadnie,
a ciebie przy mnie nie będzie – ?
Tyżeś już zaszła w te otchłanie,
gdzie Orkus straszny władnie,
skąd moc cię moja nie dobędzie – ?
(nawołująca)
Hekate, córko Tytana Taurydy;
światłonośna niewiasto,
dzierżąca pochodni dwoje – zjaw się,
ty czujna wszelkim skargom i żalom;
ty, co obecna jesteś, gdy matki rodzą;
ty, co samotnych strzeżesz pustkowi
i drogom rozstajnym stróżujesz. Zjaw się!
(Spod ziemi wychodzi:)
HEKATE
(pochodni dwoje dzierży w ręku)
Oto stoję!
DEMETER
Córkę mi wydarto, porwano i uwięziono;
straciłam ją sprzed oczu, pięknolicą i młodzieńczą.
Gdzie jest, gdzie zanikła,
zatraciłam pamięć i nie wiem,
i przeto ciebie wzywam, leć, goń, szukaj;
o ty, która odgadujesz tajemnice bogów
i ludzi przywodzisz do utraty rozumu
i do szału, leć ty i świeć dwojgiem świateł głowni płonących,
i odnaleź córkę moją najmilszą.
(oddala się w ogród).
HEKATE
Do mnie, Eumenidy lotne;
wy, które zamieszkujecie Tartaru rozległe pustkowia skalne.
Dalej! wy, kroczące w mroku i chmurą otoczone ciemną.
Przybądźcie! Krzywda się stała!
EUMENIDY
(wychodzą spod ziemi).
HEKATE
Wy, wylęgłe z kropel krwi,
padłych na ziemię czarną;
ze krwi mordowanego zrodzone,
a przeto krwawymi łzami płaczące.
Porwano oto pełne życie
w pełni świeżości kras
i uwiedzione w noc i grób,
i uwiedzione na rozdroża i łęgi zapadłe.
Patrzajcie, krzywda się stała:
Oto wszystko widzicie umarłe,
powiędłe i zgasłe, i zbladle;
ziemia się stalą jako trup,
drzewa obnażone z szat,
zdeptany owoc i kwiat.
Hej, wy Eumenidy lotne,
do zemsty! do zemsty, mściwe!
Krzywdy się stały straszliwe.
Zburzona spokojność chat
i cichość małżeńskiego łoża.
Szałem obejmujcie dusze,
niechaj w obłędzie krwią poją się ciała
i duch się świetli zbrodniami,
pognany w męczarń katownie.
Do zemsty! Krzywda się stała!
Zapalcie czerwone głownie!!
EUMENIDY
(Już zapalają swoje żagwie
i nagle w blasku łun czerwonym
oczy ich świecą krwią ociekłe.
Na głowach węże, w splot wiązane,
czoła im bolem prężą,
a one bolem, raną wściekłe,
wsłuchane w słowa te wołane).
HEKATE
Nie spoczniem, aż trzykroć razy
księżyc się odmieni złoty.
Poprzysięgnijcie loty
nie spocząć, wy niestrudzone,
aż krzywdy będą pomszczone.
Wojna, wojna, wam żer i wasza obiata!
Na świat, na świat, wy mściwe!
Upadajcie ludziom na pierś i kark
i ssajcie ze serca krew,
niech znają Boży gniew.
Wężami przegońcie park
i dalej, dalej i dalej,
lotami sięgnijcie świata!
Rózga niech mściwa obali!
Ziemia oto we skardze zadrżała:
Krzywda, krzywda się stała!!!!
EUMENIDY
(rozbiegają się po ogrodzie).
HEKATE
(zapada się).
