NURT RELIGIJNY I ŚWIECKI W LITERATURZE ŚREDNIOWIECZA Początki dziejów naszego języka wiążą się z kształtowaniem się naszej państwowości i przyjęciem chrześcijaństwa w 966 roku. Państwo Mieszka I scalało wcześniejsze państwa plemienne. Każde z tych plemion posługiwało się swoim dialektem. Dialekty te różniły się między sobą. Nie były to jednak duże różnice, nie uniemożliwiały one porozumiewania się, ale daleko było do jednolitego języka polskiego. Najwcześniej zapisanymi polskimi wyrazami są nazwy miejscowe, nazwy rzek i plemion. Odnajdujemy je w tekstach łacińskich i dlatego są zniekształcone. Najstarszy dokument tego typu pochodzi z IX wieku. Jest to historyczno-geograficzny opis rejestrujący terytoria plemienne środkowej Europy. Rękopis ten został sporządzony przez autora pochodzącego z Bawarii. Wymienia on liczne nazwy, które odnosiły się do plemion zamieszkujących obszary późniejszego państwa polskiego. ?Dagome iudex? to najdawniejszy polski dokument, w którym Mieszko I oddał swoje państwo pod opiekę papieża. Sporządzony w X wieku, prawdopodobnie około 990 roku. Zachowały się jedynie kopie streszczenia z późniejszego okresu. Łacińska pisownia zniekształciła formę polskich nazw. Dokument wymienia nazwy plemion, rzek, grodów. Z XI wieku pochodzi kronika magdeburskiego biskupa Thietmara. Zawiera ona m.in. opis walk polsko-niemieckich w latach 1000-1015, Rękopis w języku łacińskim, nazwy polskie zniekształcone. Ważnym zabytkiem języka polskiego jest ?Bulla gnieźnieńska? sporządzona w roku 1136 w kancelarii papieża Innocentego II. Zawierała rejestr dóbr arcybiskupa gnieźnieńskiego zatwierdzonych przez papieża. Jest to dokument bardzo obszerny, dostarcza wiele materiału językowego. Na jego podstawie można już stosunkowo dużo powiedzieć o ówczesnej polszczyźnie. W tekst łaciński wpleciono 410 nazw polskich, są to głównie nazwy miejscowe i osobowe. Ze względu na znaczenie ?Bulli gnieźnieńskiej? dla badań historii polszczyzny Aleksander Bruckner (1956-1939, wybitny polski językoznawca) nazwał ją ?złotą bullą języka polskiego?. Pierwsze zdanie zapisane po polsku pochodzi z Księgi henrykowskiej, zawierającej dzieje klasztoru cystersów w Henrykowie (k. Wrocławia). Powstała w roku 1270, po łacinie. Zdanie polskie brzmi: ?daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj?. Najstarszym zabytkiem polskiej prozy kaznodziejskiej są ?Kazania świętokrzyskie?. Zachowały się w kopii oryginału z końca XIII wieku lub początku XIV wieku. Wskazują na to cechy językowe tekstu niespotykane w innych przekazach czternastowiecznej polszczyzny. ?Kazania świętokrzyskie? odnalazł dopiero w końcu XIX wieku Aleksander Bruckner, w petersburskiej bibliotece publicznej, wszyte w oprawę innego rękopisu. Nazwał je świętokrzyskimi, ponieważ księga, w której się przechowały były wcześniej własnością biblioteki klasztoru benedyktynów w Górach Świętokrzyskich. Kazania były adresowane do ludzi wykształconych. Przedstawiają obraz polszczyzny regionalnej, odmiany małopolskiej. ?Kazania gnieźnieńskie? pochodzą z początku XV wieku i również reprezentują polską prozę kaznodziejską. Nie ma w nich mazurzenia i dlatego uważa się, że pochodzą z obszaru Wielkopolski. Były adresowane do pospólstwa, napisane potocznym językiem. Miały charakter religijny. ?Kazania gnieźnieńskie? ukazują odmianę wielkopolską ówczesnej polszczyzny. Zabytkami o charakterze religijnym są również psałterze. Z końca XIV wieku pochodzi ?Psałterz floriański?. Nazwa pochodzi od klasztoru świętego Floriana w Austrii, gdzie ten psałterz odnaleziono. Ma on trzy wersje językowe: polską, łacińską, niemiecką. ?Psałterz puławski? pochodzi z XV wieku. Podobnie jak inne psałterze z tego okresu był tłumaczony z dawnych przekładów z XIII wieku. ?Biblia królowej Zofii? pochodzi również z XV wieku. Zwana jest biblią szaroszpatacką. Rękopis był przeznaczony dla żony Władysława Jagiełły – Zofii. Najcenniejszym zabytkiem polskiej poezji średniowiecznej jest ?Bogurodzica?, powstał między XII a XIV wiekiem. Ma ona charakter wiersza religijnego wzorowanego na tekstach łacińskich, ale jest utworem oryginalnym. W średniowieczu pełniła funkcję pieśni patriotycznej, był to też hymn koronacyjny pierwszych Jagiellonów. ?Legenda o świętym Aleksym? to wiersz staropolski, którego zapis pochodzi prawdopodobnie z 1454 roku. Opiera się na wzorze francuskim lub włoskim. Pierwotna wersja utworu powstała w V-VI wieku w Syrii, skąd około wieku X przeszła do Europy Zachodniej. Odtąd zaczęły powstawać liczne redakcje żywota świętego Aleksego, spisywane po łacinie i w językach narodowych. Utwór reprezentuje typ literatury hagiograficznej (żywotopisarstwo świętych). Utwory hagiograficzne były bardzo popularne w średniowieczu. Autor anonimowy. ?Legenda o świętym Aleksym? przedstawia wzorzec osobowy ascety-świętego. Bohaterem wiersza jest syn księcia Rzymu – Aleksy. Pochodził on z rodziny chrześcijańskiej, wychowany w atmosferze uwielbienia Boga. Kiedy miał 24 lata poślubił cesarską córkę Famionę. Darował jednak żonie dziewictwo. Po niespełnionej nocy poślubnej opuszcza dom rodzinny, a posiadane złoto, srebro i klejnoty rozdaje ubogim. Staje się żebrakiem proszącym o litość pod jednym z kościołów. Pewnego dnia Matka Boża zeszła z obrazu i przemówiła do klucznika tego kościoła by wpuścił Aleksego do środka ponieważ było zimno. Klucznik rozgłosił ten cud i Aleksego ogłoszono świętym. Ten jednak nie zabiegał o sławę i anonimowo wrócił do domu rodzinnego. Położył się pod schodami. Leżał tam nierozpoznany przez 16 lat i spadały na niego pomyje. Po 16 latach umiera, przed śmiercią spisał swoje dzieje w liście. Po jego śmierci działy się liczne cuda – dzwony same biły w kościołach, dzięki cudownej mocy ciała chorzy odzyskiwali zdrowie. Nikt nie mógł wyjąć listu z ręki zmarłego. Zrobiła to dopiero jego żona, która również pozostała ?czysta?. Z listu wszyscy dowiedzieli się o męczeństwie świętego Aleksego. Przykładem wiersza nie podejmującego tematyki religijnej jest utwór ?O zachowaniu się przy stole?. Zapis pochodzi z roku 1415. Autor był szlachcicem z Gocławic, na imię miał Przesław. Zmarł w 1419. Jest to najdawniejszy ze znanych wierszy obyczajowo-dydaktycznych. Rozpoczyna się i kończy apostrofą do Boga. Zawiera wskazówki co do zachowania się przy stole. Autor napomina mężczyzn by nie wybierali największych i najlepszych kąsków, by zwracali uwagę na innych biesiadników, zwłaszcza na kobiety. Utwór zawiera także pochwałę kobiet. Autor znał dwory polskie, a także obyczaje biesiadne sąsiadów zachodnich. Usiłował wszczepić wyższą kulturę bycia współczesnym mu Polakom, wraz z rycerskim kultem dla kobiety. Innym przykładem wiersza nie podejmującego tematyki religijnej jest anonimowy utwór ?Satyra na leniwych chłopów?, zapisany prawdopodobnie w 1483 roku. Podejmuje on temat konfliktu między panami a kmieciami. Ma cech opisu satyrycznego, piętnuje złe cechy chłopów. Już tytuł zawiera tezę o ich lenistwie, a cały utwór ją uwydatnia. Autor wytyka chłopom unikanie pracy, oszukiwanie, troskę o własne dobra. Przy interpretacji należy uwzględnić ówczesne realia społeczne: sytuacja poddanych nie była jeszcze rozpaczliwa. Chłopi gospodarowali wówczas na powierzchni ok. 16 ha, byli dość zamożni. Pańszczyzna w XIV wieku sprowadzała się do kilku dni w roku, w wieku XV było to już 1-2 dni w tygodniu, co zaczęło wywoływać konflikty i skargi sądowe wnoszone przez chłopów. Wiersz ten nie jest odosobnionym przykładem podjęcia tematu konfliktu międzystanowego. Średniowieczne teksty kaznodziejskie często obrazowały różne stany – szlachtę, mieszczaństwo, kler, chłopów, określały ich społeczne powinności, piętnowały wykroczenia. Popularność tego typu wypowiedzi wynikała głównie z troski o zachowanie panującego wówczas hierarchicznego modelu społeczeństwa feudalnego, które miało stanowić jedność dzięki współdziałaniu różnych stanów. ?Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią? to najdłuższy polski wiersz średniowieczny. Rękopis powstał w latach 1463-1465. Jest to utwór moralizująco-dydaktyczny, podejmujący popularną w średniowieczu myśl memento mori. Na początku utworu umieszczona jest apostrofa do Boga aby pomógł autorowi w stworzeniu dzieła. Utwór ma skłonić ludzi do zastanowienia się nad sobą i poprawy. Zawiera charakterystyczne dla ówczesnej epoki przeświadczenie o nieuchronnym końcu życia wszystkich ludzi. Mistrz Polikarp prosi Boga o łaskę. Widzi ją w kościele gdy jest sam. Widzimy symboliczny, przerażający obraz śmierci. ?Uźrzał człowieka nagiego Przyrodzenia niewieściego Obraza wielmi szkaradnego (?) Chuda blada, żółte lice Łszczy się jako miednica Upadł ci jej koniec nosa Z oczu płynie krwawa rosa (?) Nie było warg u jej gęby (?) Grożną kosę w ręku mając? Autor wykorzystał malarski motyw tańców śmierci. Mistrz Polikarp rozpoczyna dialog ze śmiercią. Ta mówi o swej wielkiej władzy nad ludźmi, niezależnie od ich stanu majątkowego, czy przynależności klasowej. ?Wszytki moja kosa skarze?. Szczególnie pastwić będzie się nad grzesznikami. Wyrówna wszystkie niesprawiedliwości. Wszyscy będą musieli cierpieć za swoje przewinienia: duchowni za nadużywanie jadła i napojów, szczególnie alkoholowych, sędziowie za przekupstwo, kupcy i handlarze za wszelkie nieuczciwości. Do nieba pójdą jedynie ludzie skromni i pobożni, którzy żyją w bojaźni bożej. Ci nie muszą lękać się śmierci. Utwór ten wyrasta z chrześcijańskich rozważań o śmierci obejmujących krąg tzw. czterech spraw ostatecznych – mękę, agonię i śmierć, sąd ostateczny, niebo lub piekło. Szczególnie burzliwy okres XIV-XV w. – kryzys cesarstwa i papiestwa, wstrząsy społeczno-gospodarcze, wojny, epidemie, fala głodu – budziły poczucie zagrożenia i niepewności życia, wzmagając zarazem pogardę dla świata i jego przemijających wartości. Uciechy, pokusy i wspaniałości życia ukazywano jako zwodnicze i podlegające nieubłaganej władzy śmierci. Tekst utworu ?Posłuchajcie bracia miłe? pochodzi z lat 70-tych wieku XV. Znajdował się w bibliotece w Górach Świętokrzyskich stąd inna nazwa ?Lament świętokrzyski?. Jest to najpiękniejsza pieśń religijna z XV wieku godna porównania z ?Bogurodzicą?. Charakterystyczna jest monologowa forma wypowiedzi i liczne zwroty w wołaczu. Występują liczne archaizmy np. maciora – matka, nie lza – nie można, bogactwo epitetów przymiotnikowych np. krwawe gody, miłe narodzenie, miły syn, ciężka chwila. Utwór jest monologiem Matki Bożej, która opłakuje swego ukrzyżowanego Syna. Stojąc pod krzyżem skarży się na swój los, ponieważ współcierpi z Jezusem. Boleje ponieważ nie może być bliżej syna i mu pomóc. Pragnie podeprzeć zwisającą głowę Chrystusa, otrzeć z niego krew, napoić. Matka Boża zwraca się z wyrzutem do Anioła Gabriela, że spotkało ją nieszczęście, a przy zwiastowaniu obiecywał jej radość. Zwraca się także do kobiet by prosiły Boga, aby uchronił ich dzieci od takich cierpień. Utwór niezwykle wymowny, podkreśla cierpienie Maryi. Uwydatnia przede wszystkim ludzki wymiar matczynego cierpienia. ?Nie mam ani będę mieć jinego Jeno ciebie, Synu, na krzyżu rozbitego? WZORCE OSOBOWE ŚREDNIOWIECZA Ideał świętego i ascety Określał reguły życia pobożnego człowieka, który wyrzekając się dóbr doczesnej egzystencji, pokutš, ubóstwem i dobrymi uczynkami oraz ciągłą myślą o Bogu przygotowywał się na śmierć, która powadzić miała do wiecznego zbawienia w niebie. Egzystencja ziemska ascety naznaczona była ciągła pamięcią o śmierci (memento mori), a jego życie podporządkowane było właściwemu przygotowaniu się do godnego, chrześcijańskiego zgonu (ars moriendi – sztuka umierania). Opisywaniu żywotów świętych służyły utwory hagiograficzne składające się zwykle z takich samych części. Najpierw autor prosił siły wyższe o pomoc, czytelników o wyrozumiałość i wyjaśniał co skłoniło go do napisania dzieła. Później przedstawiał żywot świętego: cudownie zapowiedziane narodziny, cnotliwa młodość, lub czystości, ucieczka od bogactwa, nadprzyrodzone zdolności świętego, interwencje boskie w jego sprawie, jego asceza i umartwianie się. W końcu następuje śmierć męczeńska, której towarzyszš liczne cuda. Czasami dodawane jeszcze były cuda wokół relikwii. Ideał władcy Określał przymioty charakteryzujące doskonałego monarchę rządzącego państwem, a więc odwagę, waleczność, mądrość, wierność wobec Boga i religii chrześcijańskiej oraz sprawiedliwość i troskę o poddanych. W literaturze przykładem takiego władcy jest Bolesław Chrobry opisany przez Galla Anonima w Kronikach. Idealny rycerz Był człowiekiem odważnym, bohaterskim, walecznym, kierującym się honorem. Wierny wobec przyjaciół i damy swego serca za najwyższe wartości uznawał służbę Bogu, królowi i ojczyźnie oraz świętą walkę w obronie chrześcijaństwa. Idealnych rycerzy wychwalano w pieśniach (chansons de geste) oraz w romansach rycerskich. Najbardziej wyrazistą realizacja ideału rycerza jest tytułowy bohater Pieśni o Rolandzie. ASCETA żyje w ubóstwie przyjmuje pogardę i cierpienie z pokorą ucieka od sławy, rozgłosu modli się do Boga umartwia swoją duszę i ciało anonimowość pokora św. ALEKSY Rozdał swój majątek i ruszył na wędrówkę po świecie. Cały czas spędzał na modlitwie, żebrał, inni ludzie go nie obchodzili. Chodziło mu o całkowitą anonimowość. Chciał aby nikt go nie znał i mógł całkowicie poświęcić się Bogu. Został uznany za świętego (Maryja zeszła z ołtarza i kazała klucznikowi wpuścić go do kościoła). Ponownie wyrzekł się sławy i powrócił do rodzinnego miasta i zamieszkał na schodach własnego domu. Po jego śmierci wszystkie dzwony w Rzymie zabiły. ŚWIĘTY św. FRANCISZEK W Asyżu założył zakon franciszkanów. Rozdał swój majątek. Wędrował po kraju wygłaszając kazania, które nawoływały do miłości do bliźniego, RYCERZ bogobojny odważny zawsze dotrzymywać słowa dbać o honor i sławę patriota uwielbienie Boga i poświęcenie dla obrony wiary wzorzec dydaktyczny zyskiwał władzę, stawał się godnym szacunku propagował postawę wygodną kościołowi kościół akceptował rycerzy, bowiem w nich upatrywał szerzenie chrześcijaństwa WŁADCA DOSKONAŁY troszczy się o kraj i o poddanych dobry rycerz dobry chrześcijanin (miłosierny) sprawiedliwy i wyrozumiały bronił granic szybkość podejmowania trudnych decyzji dobro ogółu przedkłada nad dobro własne Przyczyny wykreowania takich wzorców osobowych kościół zyskiwał władzę i wzbogacał się (bogaci ludzie chcąc zostać ascetami często oddawali swój majątek kościołowi) życie doczesne jest chwilowym, krótkim etapem życia ducha upokorzenie szło w parze ze zbawieniem Krzyż i miecz były symbolami ideałów średniowiecznego człowieka. Wytyczne dla życia duchowego i materialnego człowieka tworzyły dwór i kościół. Tu zrodziły się ideały etyczne: rycerza i świętego. Teocentryczny system średniowiecza stworzył ideę o wyższości dóbr duchowych nad materialnymi. Ideę tą wyrażała sztuka i literatura średniowiecza. Propagowała określony ideał etyczny, wyrzeczenie się wartości doczesnych. Człowiek miał dążyć do zbawienia – nadrzędnego celu życia. Drogą do tego była asceza. Częste motywy w literaturze średniowiecznej związane z tym ideałem etycznym – myśl o śmierci, marność nad marnościami i wszystko marność. Pod koniec XI, w XII i XIII w. pojawia się w literaturze religijnej pesymizm. Przejawy: naturalistyczne obrazy śmierci i agonii, katastroficzne obrazy śmierci, końca świata, sądu ostatecznego. Powstał wtedy hymn Tomasza z Coleno ?Dies Irae?. Obok pesymizmu nurt refleksji na temat dobrej śmierci chrześcijanina. Teologowie opracowują zasady dobrego umierania. Popularne stają się w literaturze religijnej: żywotopisarstwo, hagiografia. Przedstawiają one ideał epoki – ideał ascety. Literatura hagiograficzna idealizuje życie świętych i ascetów. Najsłynniejsze legendy o świętych – ?Złota kronika? biografia własna Varaigne. Legenda z łac. to opowieść godna czytania. Wśród ascetów średniowiecznych wyróżnia się święty Aleksy. Autentycznie żył w IV w., jego legenda zaczyna się w IX w. W IX w. zaczynają powstawać w Europie różne utwory hagiograficzne o nim. Wielka popularność tego tematu. Polska wersja ?Legendy o świętym Aleksym? pochodzi z XV w.. Święty ukazany jest jako jedyny syn księcia Rzymu. W wieku 24 lat poślubia cesarską córkę. Dokonuje wyboru – odrzuca ziemskie przyjemności, rozkosze. W Bogu odnajduje sens życia. Oddaje żonie pierścień i dziedzictwo. Następnego dnia wyjeżdża ze złotem i srebrem, które rozdaje ubogim. Staje się żebrakiem, leży pod kościołem, tam z ołtarza schodzi obraz i mówi klucznikowi by wpuścił Aleksego do kościoła bo jest zimno. Klucznik rozgłasza cud i Aleksy staje się sławny, ucieka do rodzinnego miasta. Przez 16 lat leży pod schodami, gdzie spadają na niego pomyje. Potem opisuje w liście swoje dzieje i umiera – dzwony same biją w kościołach, ludzie są uzdrawiani dzięki cudownej mocy ciała. Nikt nie mógł wyjąć listu z jego ręki prócz żony. Ludzie dowiedzieli się o męczeństwie świętego Aleksego. W legendach podkreślano cnoty świętych praktykowane przez nich w życiu heroicznym. Nieprawdopodobne umartwienia np. Aleksy 16 lat pod schodami ojca. Święci – najdoskonalszy ideał, wzorzec do naśladowania. Kronika Wielkopolska daje przykład władcy ascety – Przemysława (nie myje się, zakłada włosienicę). Model umartwiania ciała obcy był ascezie franciszkańskiej. Święty Franciszek sprzeciwiał się skrajnym praktykom wobec ?brata ciała?. Ideał ascezy franciszkańskiej ?Kwiatki świętego Franciszka? – zbiór legend o nim. Adaptacja łacińskiego tekstu sporządzona w XIV w. przez włoskiego mnicha. Franciszkanizm stworzył nowy typ ascezy – pogodnej, prostej wiary. Istotą była wszechogarniająca miłość poddana nakazom ewangelicznym: miłosierdzia i ubóstwa. Franciszek na nowo odczytał Ewangelię, gdy kościół odszedł od istoty – nie był ubogi. Asceza dla niego – radość w przeżywaniu Boga, w każdym stworzeniu odnajduje Boga. Odrzucał upokarzanie ciała. ŚREDNIOWIECZNA HAGIOGRAFIA : DWA IDEAŁY ŚREDNIOWIECZNEGO ŚWIĘTEGO ( ŚW. ALEKSY (ASCETA) ? ŚW. FRANCISZEK (KULT UBÓSTWA) Święty Franciszek był postacią niezwykłą. Wszystkie dobra materialne oraz bogactwa nie miały dla niego żadnego znaczenia. Było to bardzo dziwne, gdyż pochodził on z rodziny kupieckiej, a w młodości lubił roztrwaniać pieniądze na różnego rodzaju zabawy. Najkrótszą drogę do zbawienia i osiągnięcia świętości upatrywał w ubóstwie oraz chęci pomagania innym. Jak się przyjęło, w życiorysie świętego nie może zabraknąć niesamowitych, zaskakujących wydarzeń. Tak też jest w przypadku Biedaczyny z Asyżu. Otóż bardzo kochał wszystkie stworzenia. Przebywał w ich towarzystwie, rozmawiał z nimi i jednocześnie poddawał się rozmyślaniom. Święty Franciszek obcował nie tylko z ptakami, ale oswajał także drapieżne bestie, takie jak wilki pożerające ludzi. Znane są też inne niezwykłe wydarzenia, które miały miejsce dzięki interwencji świętego. Na uwagę zasługuje odrodzenie i otrzymywanie podwójnej ilości wina ze zniszczonych przez wiernych winnic okalających jeden z włoskich kościołów. asceza – umartwianie się, świadome życie w ubóstwie asceta – człowiek świadomie żyjący w ubóstwie, umartwiający się. Święty Aleksy był prawdziwym ascetą. Mimo że był synem książęcym i dano mu za żonę cesarską córkę, postanowił jej nie tknąć i czym prędzej opuścić rodzinny kraj. Zatrzymał się w zamorskim państwie. Zabrane ze sobą srebro i złoto rozdał kapłanom i studentom teologii, zaś szaty rozdał miejscowej biedocie. Wkrótce też stał się cierpiącym głód i chłód nędzarzem. Po pewnym czasie powrócił do rodzinnego miasta. Nie udał się jednak do ojca i nadal, w zapomnieniu, prowadził żebraczy tryb życia. Przez szesnaście lat mieszkał pod schodami jednego budynku, często śpiąc w pomyjach i nieczystościach, aż do chwili odejścia z tego świata. 4. BOGURODZICA JAKO NAJSTARSZY LITERATURY POLSKIEGO ŚREDNIOWIECZA ?Bogurodzica? jest najwspanialszą i najstarszą polską pieśnią religijną. Nie znamy dokładnej daty jej powstania. Jej powstanie wiąże się z okresem pomiędzy wiekiem X i XIV, a najczęściej przyjmuje się pierwszą połowę wieku XIII. Z powstaniem ?Bogurodzicy? w X wieku wiąże się legenda, przypisująca jej autorstwo świętemu Wojciechowi. Był on jednak biskupem przybyłym z Czech i prawdopodobnie nie znał dobrze języka polskiego. Autor pieśni jest nieznany, mógł nim być wykształcony mnich średniowieczny. ?Bogurodzica jest wzorowana na uroczystych tekstach łacińskich. Nie jest to jednak przekład, ale utwór oryginalny. Najstarszy zachowany odpis ?Bogurodzicy? tzw. Krakowski pierwszy pochodzi z roku 1407. Obejmuje on dwie zwrotki. Pierwsza skierowana jest do Matki Bożej, druga do Jezusa za pośrednictwem Jana Chrzciciela. Z 1408 roku pochodzi odpis krakowski drugi. Liczy on już 14 zwrotek. Do dwóch pierwszych dołączono pieśni pasyjne (wielkanocne) i pieśni litaniczne skierowane do różnych świętych. O ogólnonarodowym znaczeniu ?Bogurodzicy? świadczy umieszczenie jej we wstępie do Statutu Łaskiego z 1506 roku – także pierwszy drukowany. Statut Łaskiego był zbiorem praw polskich. Z kroniki Jana Długosza dowiadujemy się, że Bogurodzica była śpiewana przed bitwami pod Grunwaldem i Warną. Miała wtedy charakter pieśni patriotycznej. Był to hymn koronacyjny pierwszych Jagiellonów. Bogurodzica straciła swe znaczenie w drugiej połowie wieku XVI. Z zapomnienia wydobył ją nurt poezji patriotycznej XIX wieku (narodowo-wyzwoleńczej). Świadczy o tym między innymi przedruk Bogurodzicy przez Niemcewicza w ?Śpiewach historycznych?. Nawiązuje do niej także Juliusz Słowacki w hymnie napisanym na wieść o wybuchu powstania listopadowego pt. ?Bogurodzica?. Do pieśni tej nawiązuje Sienkiewicz w ?Krzyżakach? i ?Potopie? oraz młodzi poeci okresu okupacji np. Baczyński – ?Modlitwa do Bogurodzicy?. Pierwsza strofa to apostrofa do Matki Boskiej, którą autor w imieniu zbiorowości prosi o pozyskanie dla ludzi łaski jej syna – Chrystusa. Druga strofa to apostrofa do Chrystusa. Za pośrednictwem Chrzciciela autor prosi o spełnienie próśb ludzi. Zwrotki przedziela powtarzający się zwrot ?Kyrieleison?. Kompozycja utworu i jego intelektualny charakter przypomina porządek naukowego traktatu godzącego (zgodnie z wymogami scholastyki) prawa wiary i rozumu. Matka Boga, Dziewica, Pośredniczka jawi się tutaj jako wyposażona w godności przypisane jej dogmatycznie. Dalsze osoby występujące w tekście – Chrystus, Bóg i Jan Chrzciciel – tworzą z Marią święty zespół czterech osób. Jest to liczba symboliczna, odnosi się do czterech cnót (męstwo, sprawiedliwość, umiarkowanie, roztropność). Liczba ta obok trójki, dziewiątki, dziesiątki, bywała często eksponowana w średniowiecznej sztuce np. z kwadratowych kamieni budowano wczesnośredniowieczne romańskie świątynie. Jak typowy wiersz średniowieczny ?Bogurodzica? jest wierszem rymowo-zdaniowym (asylabicznym). Nie przestrzega jednakowego rozmiaru sylabicznego w każdym wersie. Typowy dla utworów średniowiecznych był także ich meliczny charakter, ?Bogurodzica? znakomicie nadaje się do śpiewania. Występują rymy wewnętrzne – ?Bogurodzica, dziewica? i rymy zewnętrzne – ?sławiena, zwolena?. Charakterystyczna jest także intonacja rosnąco-opadająca. Wynika ona ze zgodności zdań lub jednorodnych członów zdań z długością wersu. W ?Bogurodzicy? odnajdujemy wiele starych form językowych, dziś już nie stosownych. Przykładem są zmiany fonetyczne – brak przegłosu, tłumaczony wpływem czeskim, związany z hipotezą autorstwa świętego Wojciecha. Przegłos to dawny proces fonetyczny polegający na przejściu w określonej pozycji ?e? w ?a? lub ?o?: słowiena – sławiona zwolena – zwolona Obecnie nie używane formy trybu rozkazującego: zyszczy, spuści, napełń, słysz. Cechą charakterystyczną jest niezgodność przypadków: Bogu + rodzica r.m. lp, C + r.m. lp, D Zmieniona forma ?Bogarodzica? pojawiła się w drugim odpisie krakowskim. W utworze tym występuje wiele archaizmów np.: Gospodzina, Krzciciela, zwolena, Bożyc. Bożycze to forma wołacza od rzeczownika Bożyc (syn Boga). Jest to forma petronimiczna z języka rosyjskiego. Zwrot ?Bogiem sławiena? dzisiaj zastępujemy rzeczownikiem z przyimkiem: przez Boga sławiona. 5. OBRAZ BOGA, ŚWIATA I CZŁOWIEKA W EPOCE ŚREDNIOWIECZA I RENESANSU ŚREDNIOWIECZE RENESANS BÓG Teocentryzm, zawsze jest on uznawany za postać panującą nad światem, a więc człowiek musi się jemu podporządkować Bóg był nadrzędną istotą rządzącą nad światem, istotą wszechmocną (choć nie wiem co to znaczy, bo stwierdzenie może wszystko jest logicznie bez sensu), istotą która stworzyła ten świat i człowieka na swoje podobieństwo i dała mu władzę nad ziemią i wszelkim stworzeniem na ziemi; poza tym pojawiły się trzy filozoficzne koncepcje, porządkujące stosunki Bóg, człowiek i reszta stworzenia ŚWIAT Na dalszym planie CZŁOWIEK człowiek musi się podporządkować Bogu scholastyka uznaje, że człowiek powinien zająć się dowodzeniem prawd religijnych poprzez wiarę; augustynizm ( Wyznania św. Augustyna) pokazuje człowieka, jako istotę zawieszoną między zwierzętami i aniołami oraz dodatkowo rozdartą wewnętrznie przez sprzeczne uczucia pochodzące z ciała i duszy; uważa, że istota ludzka została przez Boga umieszczona w hierarchii świata raz na zawsze i nie powinna jej zmieniać, aby nie naruszyć ładu świata (etyka tomizmu tego zabraniała) franciszkanizm ( Kwiatki św. Franciszka ) opisuje radosną wersję wiary, opartej na miłości do stworzenia i miłosierdziu, ubóstwie oraz braterstwie; dominowały postawy całkowicie poddane postaciom z Biblii: Bogurodzica jest właściwie apostrofą do Matki Boskiej i prośbą do niej o spełnienie modlitwy; Pieśń o Rolandzie prezentuje postawę rycerza, podporządkowaną Bogowi, własnemu honorowi oraz ojczyźnie i jest to właściwie postawa tyrtejska, ale rozbudowana o zestaw zasad moralnych, którymi ma się on kierować oraz cały złożony rytuał, każdej prawie czynności (od pasowania do śmierci); Boska Komedia Dantego opisuje pielgrzymkę do zaświatów, dokonując właściwie podsumowania całej wiedzy średniowiecznej Antropocentryzm . Fascynacja człowiekiem i wszystkimi sprawami związanymi z życiem ludzkim, wykształtował się ideał renesansowego humanisty, człowieka wyzwolonego z pęt autorytetu kościelnego, krytycznego i odważnego w poszukiwaniu prawdy, uniwersalnego, wszechstronnie wykształconego , znającego języki obce, historię, retorykę, gramatykę, orientującego się w estetycznych kanonach piękna, stawiającego na pierwszym miejscu jednostkę, jako wartość najwyższą, autonomiczną i niezależną. Był to przy tym człowiek społecznie zaangażowany , oddany ojczyźnie patriota. Hasłem głównym jest : ?Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce 6. UTWORY ŚREDNIOWIECZNE OBRAZUJĄCE OBYCZAJOWOŚĆ I ŚWIATOPOGLĄD SPOŁECZEŃSTWA Jednym z przykładów średniowiecznych utworów świeckich jest Satyra na leniwych chłopów . Jest ona dziełem anonimowego autora, jednak jej treść wskazuje na to, że był to szlachcic. Dowodem na to może być zarzucanie chłopom lenistwa, co z innego punktu widzenia można uważać za przemyślane stawianie biernego oporu przeciw wyzyskowi, który był podstawą bytu szlachty średniowiecznej. Innym utworem poetyckim napisanym w XV wieku jest Wiersz o chlebowym stole . Jego autorem jest szlachcic z Gosławic, Przecław Słota (lub Złota). W utworze tym, będącym pierwszym na ziemiach polskich podręcznikiem dobrego wychowania, poeta, znając obyczaje panujące na dworach zachodniej Europy, porusza kwestię zasad obowiązujących biesiadników, między innymi ich stosunku do kobiet, które według katolickiego autora są wiernymi kopiami Matki Boskiej.
