Sytuacja wewnętrzna i międzynarodowa Polski w latach 80 XVIII wieku była bardziej korzystna dla obozu reformatorskiego. Jego pozycję umacniała publicystyczna działalność pisarzy politycznych takich jak – Hugo Kołłątaj, czy Stanisław Staszic.
Zmieniła się też sytuacja gospodarczo – społeczna. TZN. Pod wpływem przyjmowania się wczesnokapitalistycznych form produkcji (druga połowa XVIII wieku), pod wpływem rozwoju manufaktur magnackich umacnia się rola mieszczan w życiu gospodarczym. Popierali oni obóz walczący o reformy Rzeczpospolitej. Mimo korzystniejszej dla obozu reformatorskiego sytuacji walka o reformy w Polsce była uzależniona od charakteru sytuacji międzynarodowej, od tego, czy zaborcy Polski nie będą koncentrowali się tylko na sprawie polskiej.
W latach 80 XVIII wieku korzystnym (dla Polski) elementem w sytuacji międzynarodowej stała się tzw. kwestia wschodnia. W sprawie tej chodziło o wojnę rosyjsko – turecką. Rosję w tej wojnie popierała Austria, a Prusy znalazły się w przejściowej opozycji. Król Polski będzie starał się wykorzystać kwestię wschodnią do walki o reformy. Licząc na poparcie Rosji, carycy Katarzyny II na reformy w Polsce doprowadził do spotkania w Kanionie. Katarzyna II jednak nie wyraziła zgody na nie. Jednocześnie powstał problem organizowania polskiego korpusu do poparcia Rosji w wojnie z Turcją. Pod pretekstem rozwiązania tej sprawy w 1788 roku zbiera się Sejm , który wkrótce odegra przełomową rolę w dziejach Polski jako Sejm Wielki lub Czteroletni. Od początku stał się szeroką walką o reformy w Polsce. Marszałkami Sejmu stali się Stanisław Małachowski i Ksawery Sapiecha. Sejm od początku został skonfederowany (decyzje przechodziły większością głosów i bez liberum veto).W czasie dyskusji powstały trzy obozy polityczne:
Hetmański – konserwatywny; działał w nim Rzewuski, Branicki, Szczęsny Potocki. Obóz by przeciwnikiem reform.
Obóz dworski (królewski) – reformatorski opowiadał się za reformami w oparciu o porozumienie z Rosją.
Obóz patriotyczny, który opowiadając się za reformami chciał je oprzeć o wewnętrzne własne siły i ewentualny sojusz z Prusami.
Obrady Sejmu przebiegały w podniosłej, patriotycznej atmosferze. W jej kształtowaniu dużą rolę odegrała Kuźnica kołłątajowska (Kołłątaj i pisarze z nim związani – Jakub Jasiński, Franciszek Salezy, Jezierski). Obok kuźnicy występowali też publicyści mieszczańscy. Do Warszawy docierały echa pierwszych wystąpień rewolucji francuskiej. Za radą Kołłątaja ówczesny prezydent w-wy – Jan Dekert wezwał na spotkanie w XI 1789 roku przedstawicieli 141 miast królewskich z całej Rzeczpospolitej.
Mieszczanie podpisali tzw. „akt zjednoczenia miast”, po czym w ciemnych strojach udali się tzw. „czarną procesją” na zamek do króla i Sejmu.
Tam przedstawiono postulaty, które później znajdą się w „prawie ustawy o miastach”. Czarna procesja wywołała panikę wśród niektórych konserwatywnych posłów, zaczęto mówić o początkach rewolucji podobnej do francuskiej. W tym samym czasie zaczęły się też wystąpienia chłopskie, które nasiliły się wiosną 1789 roku.
Wszystkie te fakty miały wpływ na atmosferę obrad Sejmu. W pierwszej kadencji obrad:
Zniesiono Radę Nieustającą,
Adama Pomińskiego z czasów pierwszego Sejmu Rozbiorowego uznano jako zdrajcę narodu, przeprowadzono sąd i usunięto z kraju, Sejm zażądał usunięcia obcych wojsk z Rzeczpospolitej.
Przyjął reformę wojskową planując stałą armię w liczbie 65 tys. (pierwotnie 100 tys.).Realizacja tej gwarantowała następną reformę:
Skarbową. W/g niej opodatkowano duchowieństwo i szlachtę. Duchowni mieli płacić podatek w wysokości 20% od swoich dochodów, a szlachta 10%. Reformę tę określa się jako tzw. „wieczystą ofiarę” lub „ofiarę 10 groszy”.
Również w pierwszej kadencji doszło do podpisania układu Polski z Prusami. Układ ten został podpisany w 1790 roku i miał charakter antyaustriacki.
W drugiej kadencji :
Pozbawiono szlachtę nieposesjonatów zasiadania i głosowania na sejmikach (ta decyzja pośrednio godziła w pozycję magnaterii, która wykorzystywała gołotę w walce politycznej).
W IV 1791 roku przyjęto ustawę o miastach (prawo o miastach):
mieszczanie uzyskali prawo nabywania ziem,
dostępu do urzędów,
uzyskiwania stopni oficerskich,
zasiadania w Sejmie z głosowaniem doradczym oraz decydującym w sprawach miast
zawierała ona zakaz więzienia mieszczan bez wyroku sądowego,
przewidywała szerszą nobilitację,
mówiła o zniesieniu zakazu zajmowania się rzemiosłem i handlem przez szlachtę, co pośrednio umacniało pozycję gospodarczą i społeczną mieszczan,
odnosiła się do 141 miast królewskich.
Największymi osiągnięciami Sejmu Czteroletniego były postanowienia dotyczące reformy ustrojowej państwa, którą przeprowadzono patrioci ogłaszając konstytucję 03 maja 1791 roku.
Konstytucja została przeprowadzona w formie zamachu stanu (pod nieobecność konserwatywnych posłów – nie wrócili oni jeszcze z świąt wielkanocnych).
Przygotowywanie konstytucji trwało dość długo, redagowanie odbywało się w tajemnicy. Największy wpływ na ukształtowanie treści ustawy miał król Stanisław August Poniatowski, także poseł Piattoli oraz Ignacy Potocki, a także Hugo Kołłątaj.
W atmosferze dość napiętej przy obecności tylko 1/3 posłów, przy nacisku mieszczan W-wy, którzy zgromadzili się na Placu Zamkowym i znaleźli na galeriach gmachu Zamku Królewskiego rozpoczęto słynną sesję. W dodatku stworzono wrażenie jakoby Rzeczpospolitej groził drugi rozbiór. Wtedy Poniatowski oświadczył, że jedyny ratunek widzi w przyjęciu ustawy rządowej, po czym natychmiast odczytano jej projekt i poddano dyskusji. W reakcji na te fakty histerycznie oponował zwolennik Branickiego poseł Suchorzewski, ale Izba Poselska przyjęła ustawę, po czym odbyło się uroczyste zaprzysiężenie konstytucji. Następnego dnia niewielka grupka posłów złożyła manifest protestacyjny. Nie spowodował on jednak żadnych konsekwencji. Protesty unieważniono. Przyjęta ustawa była pierwszą reformą przeprowadzoną w Polsce w XVIII wieku bez obecności obcych wojsk w kraju. Polska wykazała jakie rozwiązania ustrojowe odpowiadałyby jej potrzebom i tradycjom. Ta ustawa była drugą na świecie konstytucją po amerykańskiej z 1787 roku. Po raz pierwszy regulowała dwie zasadnicze sprawy:
organizację władz państwowych
prawa i obowiązki obywateli.
Po raz pierwszy określenie obywatela i narodu odnosiło się nie tylko do samej szlachty, ale też do mieszczan i chłopów. Konstytucja zachowywała dotychczasowe , ogólne przywileje szlachty, zwiększała jednak prawa dla mieszczan (całą ustawę o miastach włączono do niej), pozbawiała jednak wyraźnie dotychczasowych praw gołotę szlachecką. Konstytucja pozbawiała szlachtę prawa najwyższej zwierzchności nad chłopem, dokładnie stwierdzała że chłopów przejmuje się „pod opiekę państwa i rządu krajowego”. Zapewniała też wolność osobistą nowym osadnikom zza granicy. Zachęcała też panów do zawierania z poddanymi umów dotyczących ich świadczeń. W ten sposób konstytucja otwierała drogę do integracji państwa w stosunku między poddanymi, a szlachtą. Sprawa chłopska została postawiona jako ogólnopaństwowa.
Najbardziej istotne zmiany wprowadzała do funkcjonowania państwa (organizacji najwyższych władz państwowych).W/g niej nastąpiło dalsze scalenie państwa polskiego i litewskiego, tzn. Zostały zlikwidowane odrębne instytucje centralne, wprowadzono wspólne wojsko i skarb, zachowano jednak odrębności prawne, ale szlachta litewska uzyskała prawo obsadzania połowy stanowisk w organach centralnych. Tym samym konstytucja znosiła dotychczasowy dualizm państwowy utrwalony w następstwie unii lubelskiej z 1569 roku. Konstytucja oparta była o monteskiuszowski podział władzy tylko państwowej, chociaż tylko częściowo ją realizowano. Najwyższym organem władzy pozostawał sejm. Nie tracił szlacheckiego charakteru, lecz usprawniono jego działanie. Dla sejmu ustanowiono dwuletnią kadencję. W tym czasie sejm miał być „zawsze gotowy”. W razie potrzeby sejm zwoływał sejm lub marszałek. W głosowaniu zniesiono liberum veto, podejmowano więc decyzje większością głosów ustawodawstwo, a także uchwalanie podatków i kontrola innych organów państwowych. Konstytucja znosiła instrukcje poselskie . Od tej pory stały się tylko zaleceniami nie zawsze obowiązującymi. Co 25 lat miał zbierać się sejm konstytucyjny i tylko on mógł zmieniać fundamentalne podstawy prawa w Polsce.
Konstytucja wprowadzała monarchię dziedziczną w miejsce elekcyjnej. Przewidywał, że tron po Stanisławie Auguście miał trzymać jeden z Vetinów z linii saskiej. W ten sposób starano się zmniejszyć możliwość ingerencji państw obcych w sprawy polskie. Konstytucja znosiła odpowiedzialność monarchy, co poprzednio było źródłem rokoszów i konfederacji. Odpowiedzialni przed sejmem byli ministrowie (właśnie w Polsce w/g niej po raz pierwszy w świecie wprowadzano odpowiedzialność ministrów przed parlamentem). Konstytucja powoływała nowy system władzy wykonawczej tzw. „Straż Praw”. Składała się ona z króla (który jej przewodniczył), prymasa, pięciu ministrów, policji spraw wew., interesów zagranicznych, wojny, skarbu), następcy tronu, marszałka sejmu z głosem doradczym. Ministrów powoływał król.
