Zanieczyszczenie powietrza następuje wskutek wprowadzenia doń substancji stałych, ciekłych lub gazowych w ilościach, które mogą oddziaływać szkodliwie na zdrowie człowieka, klimat, przyrodę żywą, glebę, wodę lub spowodować inne szkody w środowisku.
Wzrost zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego związany z rozwojem przemysłu i komunikacji wywołał potrzebę ochrony powietrza oraz zabezpieczenia gospodarki i człowieka przed szkodami powstającymi wskutek emitowania zanieczyszczeń do atmosfery. Ochrona powietrza przed zanieczyszczeniem polega na zapobieganiu przekraczania dopuszczalnych stężeń i ograniczeniu lub eliminowaniu wprowadzonych do powietrza ilości tych substancji przez zakłady produkcyjne, usługowe, pojazdy mechaniczne, hałdy, wysypiska i inne źródła zanieczyszczeń.
Podstawowymi środkami prawnymi ochrony powietrza przed zanieczyszczeniem jest normowanie wielkości dopuszczalnych stężeń substancji zanieczyszczających oraz normowanie emisji zanieczyszczeń, co regulują przepisy:
Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska z 31 stycznia 1980 r.
Rozporządzenie MOŚZNiL z 12 lutego 1990 r. o ochronie powietrza przed zanieczyszczeniami oraz załącznik o dopuszczalnych stężeniach substancji zanieczyszczających powietrze
Rozporządzenie MOŚZNiL z 17 kwietnia 1987 r. w sprawie dopuszczalnych do wprowadzenia do powietrza atmosferycznego rodzajów i ilości substancji zanieczyszczających wytwarzanych przez silniki spalinowe
Rozporządzenie Rady Ministrów z 23 grudnia 1987 r. w sprawie wysokości, zasad i trybu nakładania oraz ściągania kar pieniężnych za nieprzestrzeganie wymagań ochrony środowiska
Dalsze środki prawne ochrony powietrza przed zanieczyszczeniami to:
– obowiązek instalowania i eksploatacji urządzeń ochronnych
– obowiązek dokonywania pomiarów stężeń substancji zanieczyszczających
– obowiązek ograniczenia zanieczyszczeń powietrza w sytuacjach smogowych i nadzwyczajnych zagrożeń.
Ustawa z 31 stycznia 1980 roku o ochronie i kształtowaniu środowiska została poważnie znowelizowana 28 sierpnia 1997 r. , z uwzględnieniem zachodzących zmian społeczno-ekonomicznych i dotychczasowego orzecznictwa sądowego.
W istotny sposób zmieniono rozdział3 dotyczący problematyki ochrony powietrza przed zanieczyszczeniem (art. 25-32). Ochrona ta realizowana jest określonymi w ustawie – co do zasady, lecz sposób stosowania tych rozwiązań prawnych określony jest również w przepisach wykonawczych. Artykuł 29 ustawy rozszerzył przedmiotowy zakres upoważnienia ustawowego do wydania nowych rozporządzeń i określił szczegółowo problematykę będącą przedmiotem delegacji. Jednym z aktów wykonawczych jest rozporządzenie MOŚZNiL z 28 kwietnia 1998 r. w sprawie dopuszczalnych wartości stężeń substancji zanieczyszczających w powietrzu. Określa ono:
• listy substancji zanieczyszczających oraz dopuszczalne wartości stężeń tych substancji w powietrzu
• obszary, na których obowiązują dopuszczalne wartości stężeń
• zakres i warunki dotrzymywania dopuszczalnych wartości stężeń
• czas obowiązywania dopuszczalnych wartości stężeń.
Reguluje więc część problematyki, która dotychczas zawarta była w rozporządzeniu z 12 lutego 1990 r. w sprawie ochrony powietrza przed zanieczyszczeniem.
Porównując przepisy rozporządzenia z 1998 r. z poprzednimi przepisami można zauważyć zmiany o charakterze merytorycznym. Podstawową jest niewątpliwie uszczegółowienie listy substancji zanieczyszczających powietrze, co ma znaczenie dla ochrony powietrza oraz dla jednostek organizacyjnych wprowadzających zanieczyszczenia.
Podmiot zamierzający emitować którąkolwiek z substancji znajdujących się na liście zobowiązany jest ubiegać się o decyzję ustalającą rodzaje i ilości tych substancji dopuszczonych do wprowadzenia do powietrza, tzw. decyzję o dopuszczalnej emisji. Jest to podstawowy prewencyjny instrument prawny w zakresie ochrony powietrza.
Równolegle z rozszerzeniem listy substancji zanieczyszczających powietrze zmieniono również dopuszczalne ich stężenie w powietrzu. W zależności od rodzaju substancji polega ona bądź na zwiększeniu, bądź na ich zmniejszeniu. Te dwie korekty oznaczają niewątpliwie nałożenie dodatkowych rygorów na jednostki organizacyjne nie tylko dopiero powstające, ale również już istniejące. Podmioty ubiegające się o wydanie decyzji o dopuszczalnej emisji po raz pierwszy będą musiały uwzględnić w swoim wniosku nowe substancje, które znalazły się na liście. Natomiast te, które uzyskały wymaganą decyzję w okresie obowiązywania rozporządzenia z 1990 r., a emitują również substancje, które znalazły się teraz na liście rozporządzenia z 1998 r. zobowiązane są do złożenia wniosku o wydanie nowej decyzji. Często związane to będzie z koniecznością podjęcia określonych działań inwestycyjnych w celu faktycznego ograniczenia emisji substancji zanieczyszczających.
Istotna zmiana związana jest z dopuszczalną emisją zanieczyszczeń na tzw. obszarach specjalnie chronionych. Rozporządzenie z 1990 r. zawierało definicję legalną pojęcia takich obszarów. Zgodnie z § 1 ust. 2 obejmowały one tereny:
uzdrowisk
ochrony uzdrowiskowej
parków narodowych
rezerwatów przyrody
parków krajobrazowych.
Przyjęta wówczas zasada polegała na tym, że dopuszczalne stężenie określonego rodzaju substancji zanieczyszczającej powietrze, umieszczonej na liście załącznika nr 1 do tego rozporządzenia, zależało od tego, czy obszar jej emisji jest obszarem specjalnie chronionym, czy też nie. W zdecydowanej większości na obszarach specjalnie chronionych dopuszczalne stężenie ustalono na niższym poziomie aniżeli na pozostałych. Wyjątkiem były sytuacje, w których dopuszczalne poziomy stężeń na obu rodzajach obszarów były takie same, np. benzen. W rozporządzeniu z 1998 r. nie wspomniano o instytucji obszarów specjalnie chronionych. Nie oznacza to jednak rezygnacji z objęcia wzmożoną ochroną niektórych z nich.
W rozporządzeniu z 1998 r. w § 2 ust. 2 przewiduje się odrębne określenie list niektórych substancji zanieczyszczających oraz dopuszczalne wartości ich stężeń w powietrzu na enumeratywnie określonych obszarach:
parków narodowych
leśnych kompleksów promocyjnych
ochrony uzdrowiskowej
na których znajdują się pomniki historii wpisane na Listę Dziedzictwa Światowego.
Nie są one objęte jedną kategorią obszarów specjalnie chronionych i dlatego oddzielnie dla każdego z nich ustalono dopuszczalne wartości stężeń niektórych substancji.
Zastanawiając się nad kierunkiem zmian wynikających z rozporządzenia z 1998 r., przede wszystkim pozytywnie należy ocenić ograniczenie możliwości dotychczas nie kontrolowanej emisji przez rozszerzenie listy substancji zanieczyszczających powietrze. Ta zmiana zmierzała w kierunku pełniejszej realizacji jednej z podstawowych zasad ochrony środowiska, czyli zapobiegania. Oznacza ona konieczność podejmowania działań, które zapobiegną powstawaniu szkód, a także wstrzymania się od działań, które mogą spowodować szkody. Nie ma wątpliwości, że rozszerzenie listy substancji zanieczyszczających powietrze powinno doprowadzić do ograniczenia ich ilości w powietrzu, a równocześnie ułatwić możliwość badania i kontroli stanu zanieczyszczenia powietrza i podejmowania działań mających na celu utrzymanie stanu zanieczyszczenia na poziomie uznanym za bezpieczny. Z tych samych względów pozytywne jest, że w stosunku do niektórych rodzajów substancji zaostrzono maksymalnie wartość dopuszczalnych stężeń. Trudno natomiast wytłumaczyć, dlaczego niekiedy powiększono poziom dopuszczalnej emisji.
Krytycznie należy ocenić przyjęte w rozporządzeniu z 1998 r. zasady ochrony powietrza przed zanieczyszczeniami na tzw. obszarach specjalnie chronionych. Co prawda, utrzymano wzmocnioną ochronę – chociaż niestety w ograniczonym zakresie – na niektórych obszarach specjalnie chronionych, wprowadzając ich nowe kategorie, tj. leśne kompleksy promocyjne oraz obszary, na których znajdują się pomniki historii wpisane na Listę Dziedzictwa Światowego. Jednak równocześnie zrezygnowano z objęcia szczególną ochroną rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych. Oznacza to, że są one traktowane pod względem dopuszczalnego maksymalnego poziomu stężeń substancji zanieczyszczających na równi z każdym innym terenem.
Praktyczne zastosowanie nowych przepisów i związane z tym doświadczenia pozwolą w przyszłości na pełną weryfikację omówionych wad i zalet.
