W średniowieczu mają początek literatury narodowe większości krajów europejskich, w znacznej mierze wywodzące się z ustnej twórczości ludowej, dawnych wierzeń i folkloru. Był to okres rozprzestrzeniania się chrześcijaństwa, formowania się Kościoła, wielkich wędrówek ludów i tworzenia się nowych państwowości.
W życiu publicznym, kościelnym, naukowym i kulturalnym panował język łaciński, ale stopniowo wytwarzały się narodowe języki literackie.
Pierwsze dzieła literackie nawiązywały do tradycji antycznej, np. do twórczości i poglądów Platona, Cycerona, Horacego, Arystotelesa, starożytnej retoryki i poetyki.
Podstawowe kanony filozofii i kultury chrześcijańskiej, mające silny wpływ na twórczość literacką, stworzyli tzw. Ojcowie Kościoła w postaci gradualistycznego obrazu świata. W ich koncepcji rzeczywistość była zamkniętą stałą hierarchią bytów oraz zjawisk, na której szczycie znajdował się Bóg, a następnie stworzeni przez niego ludzie i rzeczy. Pisarz (głównie poeta) miał pełnić rolę odkrywcy praw boskich oraz kształtować chrześcijańskie wzorce etyczne i osobowe. Literatura średniowieczna charakteryzowała się istnieniem dwóch głównych ośrodków kulturotwórczych.
Były to: kościół i dwory szlacheckie. Kościół jako początkowe źródło inspiracji oraz miejsce rozwiązań estetycznych i postaw ideowych, znajduje konkurenta w postaci dworów szlacheckich. Powodem walki z kościołem była chęć zasłynięcia w świecie literatury, oraz przekazanie swoich postaw, myśli, dokonań. Literatura religijna opierała się głównie o Biblie i historie z życia świętych.
Główne utwory to:
apokryf (z gr. „apokryphos”- ukryty, opowieści o życiu Świętej Rodziny wykraczające poza przekaz ewangeliczny)
hagiografia czyli żywoty świętych składały się zazwyczaj z trzech części: życiorysu (vita), męczeństwa (passio) oraz czynionych przez osobę uważaną za świętą cudów (miracula).
Żywoty świętych w warstwie realistycznej są cennym źródłem historycznym, szczególnie w dziedzinie obyczajowości. Posługiwały się zwykle obiegowymi wątkami i sytuacjami, dostosowując je do lokalnych tradycji i wyobrażeń ludowych (legendy)
hymn (podniosły, uroczysty utwór ku czci Boga, bóstwa, ojczyzny, idei, wartości)
psalm (rodzaj hymnu pochwalnego, dziękczynnego lub błagalnego wzorowanego na pieśniach z Księgi Psalmów)
moralitet (moralizatorski utwór sceniczny, którego postaci alegorycznie przedstawiały walkę dobra ze złem)
mirakl (dramat oparty na cudownych wydarzeniach z życia świętych i męczenników)
misterium (gatunek średniowiecznego dramatu religijnego, obejmujący widowiska scenowe o tematyce zaczerpniętej ze Starego i Nowego Testamentu, z opowieści apokryficznych, wyrosły w XII-XIII w. z kościelnych obrzędów liturgicznych)
Literaturę świecką reprezentuje niemal wyłącznie literatura rycerska. Domeną literatury rycerskiej są dzieje sławnych królów, rycerzy oraz ich dam serca.
Epika rycerska rozwija się w czterech nurtach:
– wysławiająca ich nienaganną postawę
– opiewająca niezwykłe czyny
– opowiadając o miłości ponad wszystko
– wreszcie prezentując rycerzy szukających świętości.
Obok epiki powstaje liryka rycerska, poświęcona uczuciu miłości. Duże znaczenie miała twórczość bardów i skaldów, epikę heroiczną reprezentowały sagi, chansons de geste (np. francuska Pieśńo Rolandzie z końca XI w.). Opowieści kanterberyjskie G.Chaucera (XIV w.). Minstrele i żonglerzy rozpowszechniali kunsztowną poezję prowansalską, utwory liryczne tworzyli i wykonywali: minnesingerzy, meistersingerzy, waganci, goliardowie, truwerzy, związani również ze środowiskami mieszczańskimi. Ważną rolę odgrywał romans rycerski, nawiązujący do motywów antycznych, przeradzający się niekiedy w rozległe cykle legend, pełnych fantastycznych przygód np. Opowieści Okrągłego Stołu (o królu Arturze i jego rycerzach), Lancelot i Perceval Chrtiena de Troyes, Tristan i Izolda Gottfrieda ze Strasburga, Parzival Wolframa von Eschenbach. Rozwijała się także twórczość ludowa, ludyczna, „karnawałowa” (określenie M. Bachtina), atakująca hierarchiczny ład – humorystyczna i groteskowa, a nawet bluźniercza.
Nawiązywali do niej pisarze renesansowi, np. M.Rej.
Znane dzieła literatury zagranicznej:
– „Pieśń o Rolandzie”- najstarszy epos francuski z XI wieku.
– „Dzieje Tristana i Izoldy”- legenda celtycka z XIII wieku.
– Dante Alighieri – „Boska Komedia”, poemat epicki w 100 pieśniach, arcydzieło literatury włoskiej przedstawiające wędrówkę poetycką po piekle, czyśćcu i raju, 1307 rok.
– Francois Villon – „Wielki Testament”, poemat francuski
Średniowieczna literatura polska w języku łacińskim i rodzimym, rozwijają się później (bo do XI w.) od wielu innych literatur narodowych w Europie, dzieliła z nimi swoiste podobieństwo charakteru, wynikającej z powszechnego wówczas obowiązującego modelu kultury, i losów. Łatwiejsze będzie więc wymienienie tego, co w naszym piśmiennictwie nie wystąpiło bądź się nie dochowało, niż sumować wszelkie zbieżności. Rozmaitość zachowanych tekstów wskazuje na istnienie twórczości religijnej i świeckiej, na obecność utworów różnogatunkowych, w tym prozaicznych i wierszowanych, wreszcie dzieł obcojęzycznych przyswajających naszej kulturze poprzez polskie tłumaczenia, np. Psałterze, piętnastowieczna Biblia królowej Zofii, adaptacje religijnych romansów.
Szybko, zwłaszcza w XV w., rozwijająca się twórczość o tematyce świeckiej ujawnia przy tym swoisty rozmach. Zważywszy iż wyrastała ona samodzielnie, na gruncie rodzimym, można z uznaniem podkreślić szerokość jej tematyki, uczulenie na realia i aktualne wydarzenia krajowe, wreszcie zdolność sprawnego, a nawet artystycznego wyrażania nowych treści. Pewne zachowane z tego czasu teksty widomie odzwierciedlają określone inspirujące je procesy i konflikty ideowo-społeczne.
Warto wskazać zatem, spośród dzieł nie cytowanych w antologii, np.: Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego będący doraźną, niemal publicystyczną reakcją na zamordowanie w 1461 r. Kasztelana Tęczyńskiego przez mieszczan krakowskich, którzy ujęli się za znieważonym przez magnata rzemieślnikiem. Wiersz ten ma znamiona pamfletu politycznego skierowanego przeciw mieszczanom i jest przykładem stałego już przenikania do literatury antagonizmów klasowych.
Z kolei konflikty instytucjonalno-religijne ilustruje np. Pieśń o Wiklefie Andrzeja Gałki z Dobczyna, który propagując poglądy czternastowiecznego reformatora angielskiego naraził się hierarchii kościelnej. Zwierzchność katolicka, zagrożona ruchami prereformacyjnymi,zwłaszcza husytyzmem, spotykała się niejednokrotnie z ostrymi atakami, m.in. w tzw. Kazaniach husyty polskiego napisanych po łacinie, ale wygłaszanych-co znamienne- w języku polskim. Autor wspomnianego zbioru piętnował ostro chciwość i niemoralność kleru, nie oszczędzając przy tym także stanu szlacheckiego.
Z inspiracji husytyzmu wyrosły też zapewne niektóre idee Jana Ostroroga, wybitnego autora łacińskiego traktatu o projekcie reformy państwa w duchu polityki świeckiej, propagującej m.in. uniezależnienie się Polski od Rzymu. Całościowe spojrzenie na dorobek naszej średniowiecznej literatury nie skłania do pesymistycznego osądu. W ciągu niedługiego czasu, zwłaszcza w XV stuleciu, pojawiło się wiele różnej miary utworów, w tym wiele wybitnych. Odegrały one doniosłą rolę w procesie kształtowania się naszego języka, kultury, cywilizacji i świadomości narodowej, przygotowały grunt dla świetnego rozwoju sztuki słowa w następnej epoce. Można podkreślić jeszcze zdobycze sztuki, tempo przyjmowania nowych wynalazków, gwałtowny wzrost w XV w. sieci szkół parafialnych, wreszcie rozwój polskiej myśli naukowej, świetnie reprezentowanej przez stosunkowo wcześnie, bo w 1364 r. Powstały w Krakowie uniwersytet. Nauczano tam sztuk wyzwolonych np. gramatyki, dialektyki, retoryki, arytmetyki, geometrii, astronomii, muzyki) oraz prawa, teologii i medycyny. Wychowankiem Akademii Krakowskiej by genialny Mikołaj Kopernik.
Główne dzieła literatury polskiej:
– „Satyra na leniwych chłopów” – XV wiek.
– „Legenda o świętym Aleksym”
– „Bogurodzica”
– „Lament świętokrzysk”
– „Żywot świętego Wojciecha” – XI wiek
– Gall Anonim – „Kronika polska” – XI/XII w.
– „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”
– „Żywot świętego Stanisława” – XIII wiek.
– Wincenty Kadłubek- łac. „Kronika”
– „Kazania świętokrzyskie”
– „Bulla gnieźnieńska” – 1136 rok.
– Jan Długosz- łac. „Historia Polski”
