Ogólna charakterystyka konstytucji 3-go maja
Konstytucja – ( z łaciny constitutio – ustanowienie ), akt prawny o najwyższym znaczeniu, zwany też ustawą zasadniczą w celu podkreślenia jego wyjątkowego charakteru. Konstytucję wyróżnia :
1) szczególna treść – określa podstawy ustroju politycznego i społeczno – gospodarczego państwa, zasady organizacji i powoływania centralnych i lokalnych ogniw aparatu państwa oraz normuje podstawowe prawa i obowiązki obywatelskie.
2) najwyższa moc prawna – wszystkie inne akty prawne niższego rzędu muszą być z nią zgodne.
3) Szczególny tryb zmiany – może ona nastąpić tylko drogą ustawy uchwalonej przez: Sejm większością co najmniej 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, oraz Senat bezwzględna większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. Ponadto jej zmiana może nastąpić także przez ogólnonarodowe referendum.
I. Przygotowanie i charakter ustawy konstytucyjnej.
W sprzyjającej jak sądzono sytuacji międzynarodowej i wewnętrznej oraz w wyniku wzrostu dążeń reformatorskich zwołano do Warszawy sejm, który przeszedł do historii pod nazwą Czteroletniego albo Wielkiego ( 1778 – 1792 ). Sejm ten obradował „pod węzłem konfederacji”, co umożliwiło podejmowanie uchwał większością głosów. Pierwsze dwa lata działalności Sejmu Czteroletniego były mało produktywne, mimo że powołana deputacje do „poprawy formy rządu” rozwinęła dosyć żywą działalność. Natomiast w toku drugiego dwulecia obrad w pierwszych miesiącach 1791 r. zostały uchwalone trzy ważne ustawy a mianowicie: w marcu – ustawa o sejmikach, w kwietniu – ustawa o miastach królewskich oraz w maju Ustawa Rządowa, zwana Konstytucją 3 Maja. Obie poprzednie ustawy uznano za części składowe konstytucji majowej.
Nazwa Ustawa Rządowa tłumaczy się ówczesnym rozumieniem słowa „rząd”, które znaczyło to samo co ustrój państwowy. Ustawa ta regulowała prawa i obowiązki ogółu mieszkańców kraju oraz zasady organizacji władzy państwowej, stanowiła zatem ustawę zasadniczą, do której dostarczała wzorów rozwijająca się teoria nowoczesnego konstytucjonalizmu. Autorami Konstytucji 3 Maja byli: król Stanisław August Poniatowski, zmierzający na wzór angielski do monarchii parlamentarnej, a także do wzmocnienia pozycji tronu i rządu ; Ignacy Potocki, jeden z najczynniejszych wówczas polityków, dążył do zagwarantowania zreformowanemu sejmowi głównej roli w państwie oraz Hugo Kołłątaj, który dokonał ostatecznej jej redakcji oraz rozwijał program „łagodnej rewolucji”. Inaczej mówiąc, konstytucja miała być zespołem poczynań reformatorskich, wymierzonych przeciwko oligarchii, ale mających równocześnie zabezpieczyć sojusz szlachecko – mieszczański przed rewolta plebejską.
A oto jak doszło do procesu uchwalenia konstytucji majowej. W końcu kwietnia 1791r. komitet „siedmiu wiernych” – zakończył prace nad tekstem konstytucji. Na okoliczność święta Wielkanocy Sejm zawiesił obrady, większość posłów opozycji opuściła stolicę, twórcy konstytucji postanowili wykorzystać tę okoliczność i zgłosić projekt pod obrady. Dyskusje nad owym projektem wyznaczono pierwotnie na dzień 5 maja. Żeby uzyskać dla konstytucji poparcie posłów i senatorów, zapoznano z jej tekstem kilkadziesiąt osób. W ten sposób sprawa przestała być tajemnicą. Twórcy projektu aby zapobiec przeciwdziałaniu opozycji, zdecydowali się przyspieszyć całą akcję i dlatego sesję sejmu zwołano na dzień 2 maja. Tego samego dnia w Pałacu Radziwiłłowskim, na publicznym zebraniu został odczytany tekst konstytucji, następnie jej zwolennicy w liczbie 83 posłów i senatorów zebrali się w domu marszałka Małachowskiego w celu podpisania następującej „asekuracji”: „W szczerej chęci ratunku Ojczyzny w okropnych nad Rzecząpospolitą okolicznościach projekt pod tytułem Ustawa Rządu […] do jak najdzielniejszego popierania przyjmujemy, zaręczając to nasze przedsięwzięcie hasłem miłości Ojczyzny i słowem honoru”. Do rana liczba zwolenników konstytucji wzrosła do 101 osób, przeciwników było 72. Łącznie w Warszawie przebywało 182 posłów i senatorów. Dnia 3 maja wojsko otoczyło Zamek Królewski w którym obradował sejm co miało zagwarantować powodzenie całego przedsięwzięcia. Sesja rozpoczęła się o godzinie 11. Pan Małachowski zaproponował, żeby odczytać relacje polskich przedstawicieli zagranicznych wskazujące na niebezpieczeństwo nowego rozbioru. Następnie Ignacy Potocki poprosił króla, by ten zaproponował środki ratunku. W odpowiedzi Stanisław August stwierdził, że grono obywateli ułożyło projekt ustawy, który ma wzmocnić państwo i zaproponował jego odczytanie. Rozpoczęła się burzliwa dyskusja, która trwała ok. 7 godzin. W czasie dyskusji oprócz zwolenników i przeciwników konstytucji trzykrotnie głos zabierał sam król. W momencie gdy Stanisław August podniósł rękę aby zabrać głos po raz czwarty zwolennicy konstytucji wzięli to za znak zaprzysiężenia przez Niego konstytucji, zaczęli wznosić okrzyki „Wiwat konstytucja”, „Wiwat król”. Król widząc ogólna aprobatę dla konstytucji wszedł na krzesło i wezwał Biskupa krakowskiego aby przeczytał mu rotę przysięgi. Po zaprzysiężeniu powiedział: „Iuravi Domino, non me poenitebit” ( Przysięgam Bogu i nie będę tego żałował). Następnie wezwał wszystkich obecnych aby poszli wraz z nim do katedry celem złożenia uroczystej przysięgi. Dnia 5 maja deputacja konstytucyjna zdecydowała się podpisać ustawę. Wpisano ją następnie do księgi sądowej grodzkiej. Konstytucja 3 Maja weszła w życie. Uchwalono ją w drodze sui generis – zamachu stanu.
Ustawa Rządowa była pierwszą w Europie, a drugą po amerykańskiej nowoczesna konstytucją na świecie. Składała się z jedenastu rozdziałów a mianowicie:
I. Religia panująca – rozdział ten dotyczy religii rzymskokatolickiej. Pozostawała ona religią panującą. Odejście od niej traktowano jako odszczepieństwo.
II. Szlachta ziemianie – konstytucja zapewniała stanowi szlacheckiemu swobody, wolności, prerogatywy, pierwszeństwa w życiu prywatnym i publicznym.
III. Miasta i Mieszczanie – konstytucja stwierdzała iż prawo o miastach stanowi jej cześć integralną poprzez rozszerzenie na posesjonatów miejskich szeregu przywilejów np.: zasady neminem captivabimus, prawa obejmowania niektórych urzędów, nabywania ziemi, udziału w wyborach plenipotentów.
IV. Chłopi włościanie – konstytucja zastrzegała, że zawarte miedzy chłopami a szlachtą układy dotyczące ich bytowania i wzajemnych obowiązków – zamiany pańszczyzny na czynsz, wykupu i uwłaszczenia – podlegać będą opiece władz państwowych.
V. Rząd czyli oznaczenie władz publicznych.
VI. Sejm czyli władza prawodawcza.
VII. Król. Władza wykonawcza.
VIII. Władza sądownicza.
IX. Regencja.
X. Edukacja dzieci królewskich.
XI. Siła zbrojna narodowa.
Ogólnie rzecz biorąc rozdziały te mówią o treści i systematyce ustawy. Obejmują wszystkie zasadnicze kwestie ustroju społecznego, wynikające z nich uprawnienia poszczególnych stanów, zagadnienia obrony integralności terytorialnej Rzeczypospolitej. Konstytucja stanowiła dokument, swego rodzaju broszurę agitacyjną, która tłumaczyła w każdym swoim rozdziale, konieczność przyjęcia rozwiązań przy użyciu argumentów dopasowanych do mentalności, poziomu wykształcenia, przyzwyczajeń odbiorców – mas szlacheckich, które trzeba było pozyskać. Stąd posługiwanie się terminologią zakorzeniona w świadomości potocznej. Ogromny jest dorobek konstytucji w dziedzinie ustrojowej. Na pierwszy plan wysuwa się zasada zwierzchnictwa narodu: „Wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu”. Konstytucja formułowała również wzorowaną na Monteskiuszu, koncepcje „rządu umiarkowanego” oraz trójpodział władz na: ustawodawczą ( stanowienie prawa w stanach zgromadzonych), wykonawczą ( wykonywanie prawa, król i Straż Praw ) i sadowniczą. Wyrazicielem woli narodu jako źródła władzy jest sejm, czyli władza prawodawcza, składająca się z dwóch izb – poselskiej i senatorskiej. Kompetencje stanu były ograniczone, w zakresie ustawodawstwa uzyskał on prawo veta zawieszającego. Konstytucja ograniczała uprawnienia króla. Utracił on moc sankcjonowania ustaw, zachował jednak uprawnienia do zwoływania izb, które zbierać się miały również w określonych sytuacjach z mocy ustawy. Posiadał prawo inicjatywy ustawodawczej, ale realizowanej wespół ze Strażą Praw. W jego imieniu i za jego podpisem miały być ogłoszone ustawy. Pozycja króla w systemie organów państwowych uległa głębokiemu przeobrażeniu. Przyjęto zasadę „rex regnat sed, non gubernat” ( król panuje, ale nie rządzi ). Najwyższą władzę wykonawczą włożyła konstytucja w ręce Straży Praw, która wyznaczona była do dozoru całości i egzekucji praw. Składała się z króla, prymasa jako głowy duchowieństwa, przewodniczącego Komisji Edukacji Narodowej oraz 5 ministrów. Straż była swego rodzaju radą ministrów pod przewodnictwem króla. Władza sądownicza powinna być dokonywana przez odpowiednio wybierane i ustanawiane magistratury a nie przez króla czy władze prawodawczą. Doniosłą rolę odegrała Ustawa Majowa w procesie kształtowania nowoczesnego narodu polskiego, rozwijaniu postaw patriotycznych, tworzenia klimatu walki o całość i wolność Rzeczypospolitej. Ideologiczna warstwa norm konstytucyjnych spowodowała, że Ustawa 3 Maja przeszła do tradycji narodu jako dowód jego wielkości w dobie upadku, stając się symbolem dążeń niepodległościowych, działań zmierzających do wzmocnienia państwa i rozszerzenia swobód jego obywateli. Konstytucja 3 Maja obowiązywała krótko bo tylko 14 miesięcy, do czasu przystąpienia króla do Targowicy.
II. Co znosiła Konstytucja 3 Maja?
– dualizm wewnętrzny Rzeczypospolitej – liberum veto – wolna elekcja – zakaz nabywania dóbr ziemskich przez mieszczan i zakaz piastowania przez mieszczan wyższych urzędów i godności państwowych oraz wyższych szarż oficerskich ( z wyłączeniem kawalerii narodowej )
– prawa kardynalne – konfederacje – uprawnienia szlachty nieposesjonatów – moc wiążącą instrukcji sejmikowych – prawo oporu – urząd starosty.
III. Znaczenie konstytucji
– próba uratowania I Rzeczypospolitej, wprowadzenie ustroju monarchii konstytucyjnej
– osłabienie roli magnaterii, zakończenie okresu oligarchii magnackiej, nadanie praw mieszczanom miast królewskich dało nadzieje na zwiększenie znaczenia tego stanu, a w perspektywie na wykształcenie się nowożytnej burżuazji.
– pierwsza demokratyczna konstytucja w Europie.
