Ktoś kiedyś powiedział, iż „Mickiewicz wielkim patriotą był”. Według mnie to zbyt mało, ponieważ niemal każdy jego utwór poświęcony krajowi, tęsknocie za ojczyzną, za wolnością – jest inny, inaczej ujmuje to wzniosłe uczucie. Tym samym temat staje się ciekawy, daleki od monotonnego, opartego na schemacie wyliczanki, czy wywodu. Mickiewicz pisał o najważniejszych sprawach epoki i swojego narodu. Dostrzegał wartości, które są ważne w każdym czasie, takie jak honor, poczucie godności narodowej i osobistej, sprawiedliwość, prawo do wolności. Utwory poety uczyły miłości do kraju, podtrzymywały przekonanie o konieczności walki o wolną Polskę i głosiły wiarę w zwycięstwo tej walki. Najważniejszymi utworami napisanymi przez Mickiewicza przedstawiającymi sytuację kraju i postawy ludzkie wobec zaborów były: „Konrad Wallenrod”, „Dziadów część III”, „Pan Tadeusz”, oraz liryka patriotyczna – „Do matki Polki”, „Reduta Ordona”.
W epoce romantyzmu Polska znajdowała się w specyficznej sytuacji politycznej. Od kilkudziesięciu lat pozostawała w niewoli trzech państw zaborczych. Polacy nigdy nie pogodzili się z niewolą narodową. Sytuacja polityczna spowodowała że romantycy polscy podporządkowali swe utwory tematyce walki o niepodległość. Ojczyzna pojmowana była nie tylko w kategoriach obywatelskiej służby, ale także w kategoriach uczuciowych i emocjonalnych. Żyła w sercach i umysłach Polaków, którzy nie tracili nadziei i nie rezygnowali z walki narodowo – wyzwoleńczej. Takim utworem przedstawiającym wielki patriotyzm i oddanie się Ojczyźnie jest „Konrad Wallenrod”.
„Konrad Wallenrod” jest prawdopodobnie najlepszym przykładem literatury tyrejskiej, zagrzewającej do boju. Autor napisał ją przebywając na zesłaniu w Rosji – aby zmylić rosyjską cenzurę zastosował w niej język ezopowy. Podstęp udał się doskonale, utwór ukazał się najzupełniej legalnie, w samym sercu kraju wroga – Petersburgu. Okazało się że zawarte w nim wezwanie do boju miało ogromną siłę oddziaływania. Utwór ten rozpalił serca młodych konspiratorów i stał się jednym z impulsów, które przyczyniły się do wybuchu powstania listopadowego. Rzeczywistym bohaterem utworu było współczesne Mickiewiczowi, walczące z caratem młode pokolenie patriotów polskich. Akcja utworu została osadzona w końcu XIV w. kiedy Krzyżacy zagrozili Litwie ostateczną zagładą. Bohater miał stać się przykładem płomiennej i ofiarnej miłości ojczyzny, miał uczyć że sprawa wolności narodu jest najważniejszą rzeczą w życiu człowieka. Konrad Wallenrod był bohaterem pokoleń podejmujących swój czyn i los z poczuciem ich tragicznej nieuchronności. A dzięki pieśni starego wajdeloty Halbana potomni mają możliwość oceny istoty dzieła bohatera, jest on bowiem „arką przymierza między dawnymi a młodszymi laty”.
Głównym bohaterem utworu jest Litwin, który w dzieciństwie został porwany przez Krzyżaków . Dziecku krzyżacy nadali imię Walter Alf. W zamku Krzyżackim znajdował się litewski wajdelota Halban. To on opowiadał Alfowi o jego pochodzeniu i losach, śpiewał mu litewskie pieśni, opowiadał o Ojczyźnie. Walter wielokrotnie chciał powrócić do Ojczyzny, ale Halban tłumaczył mu, że jeszcze nie nadeszła odpowiednia pora – Afl miał najpierw poznać wszelkie arkana sztuki rycerskiej, wszelkie tajemnice wroga. Kiedy Walter wziął udział w walce, od razu wraz z Halbanem dał się wziąć do niewoli. Przybył do Kowna, a książe Kiejstut dał wiarę opowieściom Waltera. Pozostał on na dworze księcia, uczył Litwinów nowoczesnych metod walki, wkrótce też podjął za żonę córkę księcia Aldonę. I tu rozpoczyna się dramat, gdyż Waltera dręczyła sytuacja ukochanej ojczyzny, która była ustawicznie nękana przez Krzyżaków. Zrozumiał też, że Litwini nie są w stanie pokonać wroga w otwartej walce. Jako średniowieczny rycerz, ceniący nade wszystko, wzdragał się przed podstępnymi metodami walki, wiedział jednak, że nie ma innego wyboru. Po dramatycznym pożegnaniu z Aldoną opuszcza Litwę. Wkrótce jako giermek Konrada Wallenroda udaje się do Palestyny. Konrad ginie w tajemniczych okolicznościach, a Walter podszywa się pod jego postać, przyjmuje śluby zakonne, walczy w Hiszpanii, a po śmierci Winrycha zostaje wybrany mistrzem zakonu. Rządzi zakonem nieudolnie, Krzyżacy często przegrywają, wydaje się jakby Litwini znali wszelkie posunięcia Krzyżaków. Konrad decyduje się do przystąpienia do decydującej walki. Prowadzi to Krzyżaków do druzgocącej klęski. Niestety bohater zostaje zdemaskowany, podsłuchano bowiem jego rozmowy z tajemniczą pustelnicą, którą była w istocie Aldona. Wówczas bohater, aby uniknąć krzyżackiego sądu popełnia samobójstwo, co powoduje też śmierć jego żony Aldony.
Konradzie mówi się jako o bohaterze tragicznym. Tragiczne było jego życie gdyż, aby osiągnąć wyższy cel sięga po środki nieetyczne – zdradę i podstęp. Przeżywa konflikt – musi wybierać między honorem, a obowiązkiem walki. Poświęca własne życie, młodość i szczęście dla dobra narodu. Mickiewicz ukazał pod postacią Wallenroda tragizm Polaków, którym przyszło żyć pod zaborami. Pisarz przytacza pieśń wajdeloty Halbana, która wyraża poprzez swoje słowa chęć walki o wolność Ojczyzny. Postać głównego bohatera jest dla współczesnych wzorem prawdziwego patrioty. „Konrad Wallenrod” nie jest jedynym dziełem, które poświęcone jest krajowi innym wielkim i ważnym utworem są „Dziady” część III.
„Dziady” z niezwykłą siłą wyrazu przedstawiają prześladowania, jakim władze carskie poddały Polaków. Obraz cierpień niewinnych młodych ludzi, przerażające okrucieństwo carskich urzędników – to główny problem utworu.
Mickiewicz włącza ten problem w porządek metafizyczny, stawiając cierpienia Polski na równi z męką Chrystusa. Rozważając nad sensem cierpienia narodu, wysuwa teorię mesjanizmu polskiego. Głosi ona, iż nasz naród jest narodem wybranym, walczącym w imię dobra i sprawiedliwości z carem – reprezentantem zła, wysłannikiem szatana. Polakom sprzyjają siły anielskie, a ich ofiara zrównana jest z ofiarą Jezusa. Tak jak On skonał na krzyżu, aby zbawić cały świat, Polska zginie pokonana przez Rosję i inne państwa zaborcze – cierpiąc za wolność wszystkich narodów. Tak jak Chrystus, kraj nasz odrodzi się, by dzięki tej ofierze powstał nowy, wspaniały świat bez przemocy i zniewolenia jednych narodów przez drugie. „Dziady” część III powstały po upadku powstania listopadowego.
Mickiewicz przedstawił w utworze wielki patriotyzm, poświęcenie się jednostki w imię Ojczyzny. Ukazane jest to w „Wielkiej Improwizacji” Konrada. Mickiewicz uczynił go poetą. Konrad wygłasza monolog, który jest owocem niezwykłego natchnienia poetyckiego, a jednocześnie kreuje on bohatera, jako wielkiego patriotę, gotowego oddać swe życie w obronie własnego narodu. Konrad nosi takie samo imię jak poprzedni bohater Mickiewicza – Wallenrod, co wskazuje na to, że obie postacie reprezentują tą samą ideę – nie mogą pogodzić się z niewolą swego kraju. „Wielka Improwizacja” to oskarżenie Boga o obojętność wobec narodu. W szczytowym momencie uniesienia Konrada ogarnia poczucie niezwykłej potęgi, równej mocy boskiej. Bohater mówi o swej wielkiej miłości do Ojczyzny, którą tak bardzo pragnie widzieć wolną i szczęśliwą. W tym celu żąda od Boga, aby mu dał moc panowania nad światem, wówczas będzie rządził ludźmi czystym aktem woli – uczuciem. Bunt przeciwko Bogu wyraża się w trzech bluźnierstwach: Bóg nie jest miłością, tylko mądrością, miłość to omyłka Boga, a Bóg nie jest Ojcem świata, lecz jego carem. Konrad chce jak mityczny Prometeusz podjąć samotną walkę z Bogiem, w celu uszczęśliwienia narodu. Utożsamianie się z Ojczyzną, chęć podjęcia samotnej walki o dobro narodu, chęć uszczęśliwienia ludzi przez jednostkę – taką postawę nazywamy prometeizmem. Buntujący się Konrad, mimo swego patriotyzmu, mimo umiłowania narodu, którego cierpienia odczuwał jak swoje własne, ponosi klęskę. Bluźnierstwa wypowiedziane przez Konrada powodują, że popada on w moc szatana. Poeta, ukazując klęskę Konrada, nie chciał pozostawić czytelnika w przekonaniu, że naród polski nie ma już żadnej szansy na odzyskanie utraconej wolności. Tę nadzieję poeta przedstawił w symbolicznym „Widzeniu księdza Piotra”. Rozpoczyna się ono od obrazu prześladowanej młodzieży. W dalszej wizji ksiądz Piotr widzi jedno „dziecię”, które wyrosło na obrońcę i wskrzesiciela narodu. Mickiewicz nadaje mu tajemnicze imię „czterdzieści i cztery”. Po tym proroctwie następuje obraz męczeństwa narodu polskiego.
„Dziady” Mickiewicza, szczególnie część III należą do najważniejszych utworów polskiej literatury. Oddziaływały one na pokolenie pisarzy, oraz ukształtowały świadomość patriotyczną Polaków.
Zupełnie inną wizję prezentuje „Pan Tadeusz”. Słoneczną, słodką, rozjaśnioną sentymentem wobec minionych czasów Polski szlacheckiej. Patriotyzm tu – to miłość do dawnych obyczajów i pielęgnowanie tradycji, to pamięć o historii Ojczyzny, to działalność Jacka Soplicy i zryw napoleoński. Zagadnienia walki narodowowyzwoleńczej skupione są wokół postaci Napoleona. Polska w latach 1811 – 1812 czekała z wielką nadzieją na wkroczenie wojsk Napoleona. Mickiewicz wiedział, że Napoleon nie spełnił żadnych oczekiwań Polaków, a mimo to nie próbował obalić jego mitu w polskim społeczeństwie. „Pan Tadeusz” nawiązuje do historii Polski – od konfederacji barskiej do obrad Sejmu Wielkiego. Motywy muzyczne Jankiela ujmują Konstytucję 3 majową, powstanie kościuszkowskie, rzeź Pragi, powstanie Legionów Dąbrowskiego. Mickiewicz zawarł wizję narodu, który dążąc do niepodległości zniesie pańszczyznę i podziały stanowe.
Wykreował Jacka Soplicę, bohatera dynamicznego, który przeżywa jedyną w życiu, nieszczęśliwą miłość do Ewy Horeszkówny. Przeżywa wewnętrzny konflikt po dokonaniu zbrodni na Stolniku. Wstępuje do zakonu bernardynów, walczy i organizuje powstanie na Litwie. Bohater, podobnie jak Wallenrod, rezygnuje ze szczęścia osobistego. Nie jest jednak samotnym bojownikiem, lecz emisariuszem, agituje szlachtę i chłopów do wspólnej walki. Poeta świadomie podkreśla jak wielkie znaczenie w życiu człowieka odgrywa służba dla Ojczyzny. Żarliwy patriotyzm i poświęcenie się dla niej powoduje, że Jacka Soplicę stawiamy w rzędzie tych bohaterów literackich, którzy stanowią dla nas wzory osobowe, godne naśladowania. Na przykładzie Jacka widzimy przemianę całego pokolenia polskich rewolucjonistów, którzy po klęsce powstania listopadowego, zrozumieli jak wielkim błędem była idea samotnej walki szlachty, która nie zdecydowała się szukać poparcia i pomocy wśród polskiego ludu.
Bezpośrednie wyznanie miłości poety do Ojczyzny pozostanie na zawsze w „Inwokacji”, która jest wyrazem wielkiej tęsknoty do rodzinnej Litwy. Epos zamyka i utrwala piękno Ojczyzny – tragizm dzieła rodzi się natomiast w zestawieniu z „Epilogiem”, gdy po słonecznym wspomnieniu następuje ponura rzeczywistość wygnańca na paryskim bruku.
Wielki patriotyzm i umiłowanie Ojczyzny wyrażony został w liryce patriotycznej Mickiewicza. Bardzo ważnym wierszem o wymowie patriotycznej jest liryk „Do matki Polki”. Przedstawia on romantyczną wizję Polaka, swoisty „model wychowawczy” syna cierpiącego narodu. Czegóż uczyć się ma młody Polak? Ma przygotowywać się do spisku, konspiracji, nocnych rozmów. Utwór ten silnie kreuje polskie cierpiętnictwo, wizję patriotyzmu, pełnego poświęcenia.
Innym wierszem który dotyczy powstania listopadowego jest „Reduta Ordona”. Tematem jest obrona reduty na Woli. Poeta opisuje wydarzenie z epickim rozmachem, dynamiką ujęć batalistycznych, cały fragment poświęca wizji cara – despoty. Wiersz ma charakter patriotycznej edukacji młodych pokoleń. Punkt kulminacyjny wiersza to wysadzenie reduty. Ten tragiczny finał musiał wstrząsnąć Mickiewiczem, przekonanym, że Ordon poległ na polu walki. Tymczasem generał przeżył, wysadził tylko proch – zdecydował się na bohaterski czyn, zanim Moskale zdążyli zawładnąć redutą.
Nie są to wszystkie patriotyczne dzieła A. Mickiewicza.
Każde jest inne, każde posiada kreatywną moc dla polskiej kultury – mit spiskowca, buntownika, postawa wallenrodyzmu, kult bohaterów, szacunek dla tradycji. Bez wątpienia literatura pisarza jest przepełniona patriotyzmem i miłością do kraju.
Natomiast odwieczną „plamą” na biografii Mickiewicza jest to, iż nie brał udziału w powstaniu listopadowym. Swoistą rehabilitacją miały być „Dziady Drezdeńskie” i czynny udział w życiu polskiej emigracji, która wciąż walczyła o sprawę polską.
Adam Mickiewicz utożsamiał losy narodu i swoje własne z losami bohaterów utworów literackich, którzy buntowali się przeciwko niewoli narodowej. Poeta w piękny i doniosły sposób ukazuje wartości, które dla człowieka współczesnego powinny być najważniejsze. Są to: miłość i poświęcenie się walce o dobro kraju, patriotyzm.
Twórczość Mickiewicza ugruntowała w nas przekonanie, iż Ojczyzna odgrywa w naszym społeczeństwie szczególną rolę. Nie tylko jest naszym domem, rodziną, ale także ostoją. To dla niej walczymy, poświęcamy się chcąc ją widzieć wolną i niezależną. Naszą miłość, a czasem nawet krew przelewamy, aby była niepodległa. Pisarz poprzez kreację bohaterów uczy nas solidarności, miłości, poświęcenia i walki. Jego dzieła inspirowały Polaków do walki za wolność narodu, stanowią dla wielu pokoleń Polaków lekcję miłości do Ojczyzny. Miłość Ojczyzny i walka o wolność zostały postawione wobec wielkich kontekstów. Mickiewicz przedstawia bohatera jako naród. Jest on samotnym indywidualistą, skłóconym z otoczeniem, walczącym o dobro ludności.
Wzrusza też i budzi nasz podziw tak wielki bunt przeciwko niewoli narodowej, a przede wszystkim twórcę – który całkowicie utożsamia losy narodu ze swoimi własnymi.
Jak współczesny czytelnik spogląda na Ojczyznę i patriotyzm z punktu widzenia teraźniejszego? Na pewno obca nam jest ta tragedia, którą przeżyło pokolenie romantyków. Budzi w nas zachwyt wielka siła uczuć do Ojczyzny, narodu, wielki patriotyzm, który pomagał przetrwać trudne chwile zwątpienia. Walka o wolność kraju była najważniejszą sprawą romantyków. My, ludzie współcześni mamy nieco inne pojęcie moralności. Zagonieni, obarczeni egzystencją losu nie mamy czasu myśleć o Ojczyźnie, jej wolności. Korzystamy z tego co nam niesie teraźniejszość, nie pamiętamy o przeszłości, ani nie wybiegamy w przyszłość. Dlatego też wielkie dzieła Mickiewicza mają za zadanie przypominać nam o tym wielkim patriotyzmie, miłości i wolności, którą mamy dzięki wielu wspaniałym ludziom. Męczeństwo narodu polskiego, czyny głównych postaci ma w nas rozwijać świadomość narodowej walki o wolność i miłość, która pozwala wierzyć w to iż Polska zawsze będzie wolna i niepodległa w swoich granicach narodowych.
